Fenicia : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
Cap resum de modificació |
|||
Linha 1 :
[[Fichièr:Phoenicia_map-es.svg|vinheta|450x450px|'''Fenícia''']]
'''Fenícia''' (En latin, Phoenice o ''Phoenicia''; en grèc, ''Phoinike'') foguèt una region de la còsta mediterranèa d'orient, limitada a l'èst pel mont Liban e sens limits gaires precises al nòrd e al sud. Al nòrd, Heròdot dona coma limit la baia de Myriandrus e al sud lo [[Mont Carmèl|mont Carmel]], mas coma confederacion politica jamai pas arribèt tant al nòrd (Myriandrus foguèt una [[Colonialisme|colònia]] fenícia, mas separada de la rèsta). [[Claudi Ptolemèu|Ptolemeu]] Fixa lo nòrd al riu Eleutheros (mas Arados èra al nòrd d'aquel riu e aperteniá a Fenícia). La darrièra vila fenícia al sud èra Dora e seguissiá après Cesarea, qu'o èra pas mai. En la [[Bíblia]], se menciona lo territòri de Fenícia coma part del [[País de Canaan|Canaan]] e poblat pels arvadites, sinnites, arquites e zemarites (que demoravan en Arados, Sinna, Arka, e Simyra).
Fenícia Èra formada de vilas independentas; generalament, existissiá una cèrta unitat jos l' egemonia d'una de las vilas. [[Tir (Liban)|Tir]], Sidó, Biblos e Arados èran governadas per reis. La primièra egemonia foguèt, segurament, de Sidó e seguiguèt après la de Tir. L'egemonia aviá de reünions periodicas a [[Trípol (Liban)|Trípol]], mas tanben a Tir, Sidó e Arados. La principala vila de Fenícia segon la Bíblia èra Sidó. Autras vilas ne foguèsson [[Tir (Liban)|Tir]], Botrus, Kalamos, Ornitòmpolis e Arashni.
Lo nom proven de la paraula grèga "phoeinicios", que significa "los roges". Efectivament, los fenicis comerciaven amb la [[porpra]], un colorant roge que s'obteniá del clèsc d'un [[Mollusca|mol·lusc]] e que donava una caracteristica color roge a las siás naus. Mai tard, los romans adaptarián aquel tèrme grèc al [[latin]] e nomenarián los fenicis, "punici" (púnics).
== Pòble fenici ==
[[Fichièr:DSC00090_-_Sarcofago_fenicio_del_sec._V_a.C._-_da_Palermo_-_Foto_G._Dall'Orto.jpg|vinheta|Sarcofag fenici de [[Palèrme]] (sègle V aC) ]]
Los fenicis èran un pòble semita sorgit de las migracions dels semites dempuèi [[Mesopotamia|Mesopotàmia.]] '''Fenícia''', La siá tèrra, èra una anciana region del Prèp Orient, brèç de la civilizacion feniciopúnica, que s'estendiá al cors de l'orient mediterranèu, a la còsta orientala de la [[Mar Mediterranèa|mar Mediterranèa.]] Lo sieu territòri compreniá dempuèi la desbocadura del riu Orontes al nòrd, fins a la baia de [[Aifa|Haifa]] al sud, en comprenent d'airals dels actuales [[Israèl|Israèl e]] Palestina, [[Siria]] e [[Liban]], una region nomenada antigament ''[[País de Canaan|Canaan]]'', amb la denominacion la s'engloba fòrça sovent en las fonts. La populacion d'aquel país, d'origina semita, èra una branca dels cananeus, e foguèron nomenats ''fenicis.'' Lo nom etnic que se donavan los fenicis a eles meteisses èra 𐤊 𐤍 𐤏 𐤍 𐤉 (Kena ʿ d'animals, «canaaneus») o 𐤁 𐤍 𐤊 𐤍 𐤏 𐤍 (bin Kena ʿ an, «de filhs de Canaan») e coincidís amb lo pòble cananeu mencionat en la [[Bíblia|Bíblia.]] Los grècs los nomenèron Φοίνικες (phoínikes, «roges, púrpures»), fòrça probablament pels apreciats tints de color porpra que comerciaven. De phoíniks, derivèt amb el lo tèrme «fenici», que s'aplica mai lèu als descendents dels cananeus qu'abitavan dins la franja litorala dempuèi Dor (actual [[Israèl|Israèl e]] Palestina) fins a Arades o Arwad (actual [[Siria]]), entre lo 1200 aC e la conquista musulmana. Malgrat aiçò, lo tèrme ''phoíniks'' pòt facilament èsser una etimologia populara derivada de la etnònim ''pōnīm'', gentilici de Put. Aquel tèrme nomenava estrictament la region litorala de [[País de Canaan|Canaan]], e fòrça dels pòbles fenicis o utilizavan coma sinonim. De ''pōnīm'' derivarián tanben las formas latinas ''poenus'' e ''punicus.''
La cultura fenícia es una civilizacion anciana que daissèt pas fèrmas peadas fisicas de la siá existéncia. Lo sieu luòc geografic en l'istòria es l'actuala Republica Libanesa, e lo creissement desproporcionat de las vilas, aital coma los frequents afrontaments belics del passat, an dificultat la trobalha de rèstas que revèlen la siá cultura materiala. Malgrat aiçò, a diferéncia d'autras, daissèt un important legat cultural a las civilizacions posterioras, coma crear un important ligam entre las civilizacions de la [[mar Mediterranèa]], los principis comerciales e l'alfabet fenici.
== Economia ==
Las [[Ciutat-estat|vilas estadas]] independentas se consacravan al [[comèrci]], e envièron de vaissèls mercants per tota la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] per fondar de colònias comercialas a las còstas, dempuèi [[Anatolia|Asia Mendre]] fins a la [[Peninsula Iberica|peninsula Iberica.]] La reputacion dels fenicis coma comerçants, de còps pas tròp aunorats, arribèt a èsser proverbial.
Tir èra famós per la porpra, e Sidó pel veire, que segon Plini avián descobèrt accidentalament, mas n'avián importat benlèu lo secrèt d'Egipte. En general, trabalhavan tanben lo lli, lo [[coton]] e autres teissuts. Èran tanben famoses los perfums fenicis.
=== Comèrci e navegacion ===
[[Fichièr:Rutas_comerciales_fenicias-es.svg|vinheta|450x450px|Mapa de las principalas rotas comercialas utilizadas pels fenicis]]
Lo comèrci èra la siá activitat principala. Consistissiá inicialament en l'escambi en forma de bescanvi dels produchs elaborats a '''Fenícia''' per las merças disponiblas en autres luòcs (plan autres produchs manufacturats, mai que mai de las civilizacions mai desvolopadas, o plan de matèrias primièras, coma [[Minerau|mineralas]] metallics, [[Coire|còder]] e [[Estanh (element)|estanh]], o de [[Metal|metals]] precioses, mai que mai dels pòbles mai primitius de Cogant). Posteriorament, l'invencion de la [[Devisa (moneda)|moneda]] permetèt de relacions comercialas mai sofisticades.
Lo besonh del transpòrt a longas distàncias estimulèt lo bastiment naval e lo melhorament de las tecnicianas de navegacion.
Foguèron los grands mercaders de l'edat anciana. La geografia de las siás còstas, que propiciava l'installacion de pòrts, e la [[fusta]] de los sieus [[Bòsc|bòsques]] los brindavan los elements basics per bastir de [[Naviri|vaissèls]] e organizar de companhiás de navegacion. Una d'aquelas foguèt contractada pel [[Empèri Aquemenida|rei persa]] Darios E lo Grand dins lo sègle V aC. En cèrta manièra, atenguèron establir una [[Talassocracia|talassocràcia]] o "govèrn de las mars" que los permetiá controtlar comercialment la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]].
Los viatgèrs fenicis establiguèron de nèxes perdurables entre la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] orientala e l'occidentala, pas sonque comercialas, tanben culturales.
[[Fichièr:Levant1mil.JPG|vinheta|L'Orient Mejan a l'E mil·lenni aC]]
== Colònias ==
Las primièras colònias s'establiguèron segurament a [[Chipre]] (Pafos e Paleopafos al sud-oèst e Golgos al sud-èst, Cition, Lapathos e probablament d'autres). De la fondacion de colònias a Grècia e dins las islas grègas, i a de nombroses relats mas de paucas pròvas realas. Colònias son mencionadas a [[Cilícia]], Lícia, Cària, l'isla de Ròdas, [[Bitínia]], [[Creta]], Tasos, Beocia, Eubèa, [[Santorin|Thera]] e la majoritat de las Cicladas.
A [[Sicília]], i establiguèron de nombrosas colònias, mas ne foguèron refusats progressivament per l'establiment de colònias grègas e fin finala redusidas a la còsta nòrd-oèst. A Itàlia meteis, cònstan pas colònias mas òc dins las islas coma Melita (Malta), Pantel·leria e d'autras, e a [[Sardenha|Sardenha.]] Al sud de la peninsula Iberica, fondèron [[Cadis|Gades]], a Tartessos, entèsta d'una sèria d'establiments mendres; a l'orient peninsular, fondèron una colònia a [[Eivissa]]; e al nòrd d'Africa las colònias foguèron nombrosas e per lo dessús de totas [[Cartage|Cartago]] (la mai anciana foguèt Útica, que foguèt la primièra colònia de la zòna). Es tanben possible que n'i aguès de colònias a la còsta atlantica del Marròc, e que foguèsson arribats dins las islas Cassitèrides (Scilly) e a la [[mar Baltica]].
Las colònias foguèron abandonadas a la mitat del [[sègle VI]], probablament quand las vilas fenícies demorèron jos domeni [[Empèri Pèrsa|persa]], e après administradas per [[Cartage|Cartago]], la mai poderosa de las colònias, fondada près de l'actuala vila de [[Tunis]], a la còsta [[Africa del Nòrd|nòrd d'Africa]] cap a l'an 814 aC.
dins lo sègle III aC, la siá influéncia en la region mediterranèa provoquèt un conflicte d'interèsses amb los [[Empèri Roman|romans.]] [[Roma]] e Cartago liurèron tres longas guèrras pel contraròtle de las rotas maritimas e terrèstres cap al nòrd d'Africa e Asia Mendre: son las nomenadas ''[[Guèrras Punicas|Guèrras Púniques]]''.
L'an [[-218|218 aC]], lo general cartaginès [[Annibal Barca|Anníbal]] sortèt de la peninsula Iberica amb una granda armada, que compreniá d'elefants entrenats per la [[guèrra]], crosèt los [[Alps]] e ocupèt [[Itàlia|Itàlia.]] Anníbal Derrotèt l'armada romana e foguèt prèste de ganhar la guèrra. Mentretant, mas, lo general roman Publi Corneli Escipió atacava las posicions cartagineses a la peninsula Iberica e al nòrd d'Africa, la que causa obliguèt Anníbal a tornar enrè per las defendre. L'an [[-202|202 aC]], Anníbal foguèt derrotat en la [[Batalha de Zama]], al nòrd d'Africa.
La pression de Roma suls cartaginesos va pas cessar fins que, l'an [[-146|146 aC]], los romans conquistèron e destruiguèron per complet Cartago.
== Istòria ==
[[Fichièr:Head_man_Carthage_Louvre_AO3783.jpg|vinheta|335x335px|Cap d'òme cartaginès, al [[Lovre|Musèu del Louvre]]]]
Poblada dempuèi principis de l'III mil·lenni aC per semites cananeus, la Fenícia istorica s'estendiá sus una estrecha franja litorala de 40 km, dempuèi la montanha Carmel fins a [[Ugarit]] (unes 300 km). Lo sieu sòl muntanyós e pauc bon per l'agricultura (e mai se s'esforcèron per ne tirar profièch) orientèt los sieus abitants cap a las activitats maritimas. Amb mai rason la mar se li impausèt dins aquel pòble, en demorar dividit dins pichonas vilas estat separadas per espolons rocosos, recebut que lo cabotatge èra melhor que las vias terrèstres pel contacte entre las vilas, que se escalonaven dempuèi [[Sant Joan d'Acre|Acre]] e [[Tir (Liban)|Tir]], per Sidó e Biblos, fins a [[Araire|Arades]] e [[Ugarit|Ugarit.]] Fenícia, En èsser un estrech pas entre la mar e lo desèrt de [[Siria]], en contacte al sud, a travèrs de [[País de Canaan|Canaan]] e del [[Sinai]] amb [[Egipte]], e al nòrd, a travèrs de l'Eufrates, amb [[Mesopotamia|Mesopotàmia]] e l'Asia Mendre, èra destinada a èsser un ric caireforc comercial, cobejada pels grands empèris vesins.
dins lo sègle XIV e lo XIII aC, i aguèt un periòde de dominacion egipciana per recuperar après las vilas la siá independéncia. Quand arribèron los israelianes a Canaan, los cananeus, de la meteissa etnia que los fenicis, formèron una confederacion dirigida pel rei de Hazor, que foguèt derrotada; Hazor foguèt conquistada e destruida e lo territòri dels confederats passèt als israelianes. Progressivament, los cananeus venguèron israelianes (inicialament, n'èran solament una branca) e se marquèt encara mai la separacion amb la branca dels fenicis.
Los israelianes derrotèron la confederacion cananea de Hazor e se comencèron a apoderar de Canaan. Se sarrèron a Sidó, mas arribèron pas dins aquela vila, e aital los cananeus fenicis e los cananeus palestinianes demorèron separats per la religion e per l'evolucion de la lenga. Los israelianes poguèren pas amb Sidó, mas los filisteus (arribats dins lo sègle XII aC) derrotèron lo Reialme de Sidó e sometèron tanben los israelianes a tribut fins al temps del rei [[Dàvid|David.]] L'egemonia passèt de Sidó a Tir e se produsiguèt l'expansion dels fenicis per la Mediterranèa amb fondacion de colònias a [[Chipre]], [[Grècia]], dins las islas, a la còsta africana e a la còsta d'Ibèria.
Lo [[Salamon (Bíblia)|rei Salamon]] cediguèt a Tir un districte de [[Galilèa|Galilea]] qu'aviá 20 vilas. Tir foguèt aliat de Salamon, a qual ajudèt en las siás expedicions comercialas e contra los edomites.
Mai tard, Tir apareis en guèrra amb Israèl dins lo sègle VIII aC. dins lo sègle VII aC, se produsiguèt l'expansion de [[Empèri Assirian|Assíria]] dins la zòna. Als assiris succediguèron los babilonis, e après los perses. Vèrs lo 587 aC, los babilonis ocupèron Sidó e après [[Tir (Liban)|Tir]], mas lo resultat final de la campanha es dubtós.
A comptar de la segonda mitat del sègle VI aC, las vilas fenícies foguèron depenentas de Pèrsia, e Fenícia amb [[Palestina (istorica)|Palestina]] e [[Chipre]] formava la [[Satrapa|satrapia]] V de l'empèri de Darios. Las flòtas fenícies participèron al bòrd dels perses a nombrosas guèrras, coma la que los afrontèt amb los grècs.
Lo [[-352|352 aC]], Sidó se considerava oprimida pel sàtrapa persa e en una assemblada a [[Trípol (Liban)|Trípol]] se decidiguèt la revòlta de las vilas fenícies. La residéncia reiala persa a Sidó foguèt destruida. Los fenicis s'alièron a Nectabeu E d'Egipte. Lo rei Tennes de Sidó pactèt amb los perses a esquina de los sieus aliats de Fenícia e los perses dintrèron a Sidó e se sona que 40.000 personas moriguèron alavetz per las represalhas perses e lo rei Tennes se crei que se va suïcidar.
Lo [[-333|333 aC]], arribèron los macedonis d'Alexandre çò de Grand. Arados, Lo rei que n'èra Gerostratos, se li rendèron, e seguiguèron Biblos e Sidó. [[Tir (Liban)|Tir]], que se sometèt pas, foguèt assetjada e conquistada, fin finala repoblada amb caris. Après la Batalha de Arbela, Fenícia, Siria e [[Cilícia]] formèron una unica satrapia. Après la mòrt d'Alexandre, Ptolemeu d'Egipte s'assegurèt la possession de la zòna, mas lo [[-315|315 aC]] los egipcianes foguèron expulsats per Antígon (a l'excepcion de de Tir); après lo [[-301|301 aC]], las vilas oscillèron en la siá submissió als [[Dinastia dels Ptolemèus|Ptolemeus]] e als selèucides fins que los darrièrs s'impausèron avançat lo sègle III aC, après la Batalha de Rafah ([[-217|217 aC]]).
Las vilas de Fenícia s'opausèron inicialament a Tigranes II d'Armenia, mas reconeguèron fin finala aquel rei, a l'excepcion d'Acre (Ptolemais). Quand Tigranes èra prèste de conquistar la vila, Tigranes li calguèt renonciar a Siria après èsser derrotat pels romans. Lo [[-64|64 aC]], Siria, en i comprenent Fenícia, foguèt declarada província romana, mas qualques vilas jos los sieus reis ne foguèron estats clients.
Marc Antoni cediguèt la region a Egipte fins al riu Eleutheros, mas Tir e Sidó demorèron independentes. Lo [[-31|31 aC]], tornèt a la provincià de Siria e August va annexionar Tir e Sidó lo [[-20|20 aC]].
Fenícia Demorèt restablerta coma entitat politica vèrs lo [[294]], quand la província de Siria foguèt dividissiá en las d'Augusta Eufratesa o Eufratense, Celesíria e Fenícia.
dins lo [[sègle IV]], la província foguèt dividida en Fenícia e Fenícia Libanesa.
== Vejatz tanben ==
* [[Civilizacion cartaginesa|Empèri cartaginès]].
== Bibliografia ==
* Aubet, M. E.: Tiri y las colonias fenicias de Occidente, Barcelona, 1987.
* Belmonte Avilés, Juan Antonio: Cuatro estudios sus los dominios territoriales de las ciudades-estado fenicias, Bellaterra.
* Blázquez, José María: Historia d'Orientatz antiguo. Madrid: Cátedra, 1992.
* Corzo, Ramón: Los fenicios, señores de la mar. Madrid: Información y Revistas, 1988.
* Frankenstein, Susan: Arqueología del colonialismo: lo fau impacte fenicio y griego en lo sur. Barcelona: Grijalbo - Mondadori, 1997.
* García y Bellido, Antonio: Fenicios y cartagineses en Occidente. Madrid, 1942.
== Ligams extèrnes ==
* [http://www.ucm.es/info/antigua/cefyp.htm Centre d'Estudis Fenicis e Púnics].
* [http://phoenicia.org/ ''Enciclopedia Phoenicia''].
* [http://www.gibralfaro.uma.es/maprovincia/pag_1299.htm «Los fenicios En Vélez-Málaga»].
| |||