Canton de Bèrna

Lo Canton de Bèrna (Kanton Bern en alemand; Canton de Berne en francés) es un dels 26 cantons de Soïssa.

Canton de Bèrna

Administracion
Estat federat	Soïssa
País	Soïssa
Capitala	Bèrna
Lenga oficiala	alemand
Politica
• Cap d'Estat	Beatrice Simon
Geografia
Coordenadas	46° 56′ 53″ N, 7° 26′ 51″ E
Superfícia	5 959 km²
Altitud mejana	542 m
Punt mai bas	Aar (401,5 m)
Punt culminant	Finsteraarhorn (4 273,9 m)
Fus orari	UTC+01:00 (ora estandard) UTC+02:00 (ora d'estiu)
Demografia
• Totala	1 039 474 ab. (31 de decembre de 2018 )
Autras informacions
ISO 3166-2	CH-BE
Sit web	be.ch

Lengas

L'alemand es la lenga principala del canton. Lo francés es pasmens present dins lo districte de Bienne, a la frontièra amb lo canton del Jura.

Lengas principalas dins lo Canton de Bèrna en 2020
Percentage	Reparticion lingüistica
83,1	alemand
10,7	francés
3,2	italian
4,5	anglés
13,3	autres
Font: www.fin.be.ch

Istòria

Preïstòria

A l'oèst del platèl, rejonh la fòssa de Sens e lo lac de Neuchâtel, a l'èst lo Napf e lo còl del Susten. Aquela diversitat dels miègs naturals, combinada al cambiament climatic, a agut d'efièches duradisses sus la populacion als tempses preïstorics e protoïstorics. Las zònas mai importantas per l'alimentacion e l'abitat èran d'un costat lo bas Platèl, amb lo Seeland, d'autras planas grandas e los corses d'aiga, ja corruts a l'epòca preïstorica, de l'autre los prigonds fonzes de vals dessenhats dins lo naut Platèl per l'Aar. , la Gürbe e l'Emme, amb lors aglomeracions nautas, a l'abric de las inondacions e dels marescatges. Las òbras grandas de las correccions de las doas aigas del Jura , de las rotas nacionalas e dels tròces novèls dels Camins de fèrre federals soïsses , conjugats a una activitat de construccion en fòrta creissença dempuèi la fin de las annadas 1950, an mes al jorn de nombrosas traças d'abitacions e sepulcralas de las populacions prat-romanas.

Caçaires de l'edat de pèira

Las primièras traças de preséncia umana dins lo canton se tròban dins tres caunas del Simmental, que remontan a diferentas fasas del darrièr periòde glaciari. Malgrat qu'aquelas descobèrtas del Paleolitic mejan e superior sián estadas preservadas perque èran protegidas per de caunas - o son puèi estadas sageladas a l'interior per de glacièrs - las colonias a cèl dobèrt pòdon èsser estadas destruchas per de massas glaciàrias o enterradas per de crapas e dels brigalhs. Amb lo climat mai caud del Mesolitic, la fauna tipica del periòde glaciari a cedit la plaça a las espècias pòst-glaciaris. Los sits mesolitics mai importants del canton de Bèrna son lo Pieterlenmoos e los entorns del lac Burgäschi. La penetracion dins la zòna alpina pòt èsser observada dins doas vals.

Traças dels primièrs colons installats

Los resultats de las perquisicions menadas a Twann èran indicatius, ont dins lo dèlta del Twannbach se son succedits bon 25 vilatges, amb d'interrupcions causadas per las inondacions, entre 3800 e 2950 av. De mesuras dendrochronologiques e dels estudis sus la terralha atribuïdas a la cultura Cortaillod e a la cultura Horgen an fornit de donadas sus la succession e l'evolucion de la construccion dels vilatges individuals. A la partença, las zònas de poblament demoravan abans tot las ribas dels lacs e dels rius, mas las condicions climaticas favorablas - de còps amb lo limit de la fusta s'auçant quitament al dessús de 2000 m - permetián d'abitar e de córrer las regions préalpines e alpinas. La zòna situada entre lo lac de Thun e lo Niedersimmental sembla densément ocupada.

De grands ensembles de descobèrtas de l'edat del bronze final provenon d'establiments alara submergits sus las ribas del lac de Bienne.

L'edat del bronze tardiu es estada seguida per la cultura del fèrre ancian o de Hallstatt sens cap de cambiament reconeissable de la populacion. L'agravacion climatica a forçat l'abandon dels poblaments costièrs e de fons de val e lo transferiment cap a las terrassas, amb una reduccion iniciala probabla de las zònas de poblament. D'autres ornaments consistissián en de braçalets e de las bagas en jai e en lignit. La terralha, modelada a man mas tanben ja al torn, dins las troças sepulcralas presenta dels ornaments pintrats de diferentas colors.

Antiquitat

La ret de transpòrt existent foguèt agrandida, e als còls alpins del Grimsel, del Brünig e del Susten s'ajustèron lo Kaltwasserpass o Col de las Aigas Frejas - una varianta al còl del Rawil, amb una estacion rotièra e benlèu un santuari sus la riba oèst de l'Igiffsee - e dins lo Jura bernés, lo còl del Mont Raimeux e lo Pèira-Pertús. Los tips de construccion los mai frequents sul territòri bernés èran la villa a portic e la a còs salhent, mas mancava pas de tips arquitecturals mens comuns coma la villa qüadrangulara. Petinesca s'aucèt al pè del Jensberg sus la transversala jurassenca, completada a l'epòca tardiva pel passatge fortificat sus la Thielle dintra Aegerten e Brügg. Dins lo culte de l'epòca gallo-romana, los elements celtics e romans èran mesclats, mas nos referissiam tanben a de cresenças d'Asia menora.

Antiquitat tardiva

Malgrat que dins la zòna bernesa los centres de culte sián inhabituellement nombroses, se sap pas se las airas sacradas de Petinesca, de Bèrna-peninsula d'Enge e de Thun-Allmendingen, clausuradas e amb d'estatuas de divinitats dins d'unes cases mai grands que natural , sián egalament los pivòts dels regiones que se tira d'epigrafs. A la debuta del sègle V, Roma retira sas tropas del limas renan, mas renóncia pas a sas pretensions sus la Helvétie e en 443, per securizar lo territòri, installa de grops de burgondes dins l'actuala Romandie.

Nauta Edat Mejana

La colonizacion alemanica, partida del sud d'Alemanha, aguèt luòc al mièg del sègle VI amb una infiltracion progressiva, aparentament per la màger part pacifica, que durèt mantuna decennia. Al sègle VII, los alamans penetrèron dins las zònas favorablas situadas al sud-èst de l'Aar e, en remontant lo riu dempuèi lo Platèl, atenguèron las regions dels lacs de Thoune e de Brienz. En aquel temps carolingiana, es possible d'o documentar dins la zòna qu'interèssa aicí lo sistèma comital franc, amb los comtats d'Argòvia , Alta Argovia e Bargen . Lo tractat de despartiment signat a Verdun establís sus l'Aar la frontièra entre lo reialme central e lo reialme oriental, dividend

A Bienne, Burgdorf, Thoune, Erlach e Büren an der Aare, aquel desvolopament se realizèt jos la direccion del senhor ciutadan, eclesiastic o secular, mentre qu'a Bèrna, vila dirèctament somesa al rei d'Alemanha, A partir del sègle XIII, foguèt a l'origina de conflictes amb lo sobeiran o sos representants. La politica territoriala bernesa comença en 1298, après la victòria d'Oberwangen suls nòbles romands e sus l'austrian Friborg. Cap a 1300, Bèrna aquerís las quatre parròquias a l'entorn de Bolligen, Vechigen, Stettlen e Muri, destruch doas fortalesas tròp pròchas e fa un pacte de comborghesia amb los barons von Montenach. La construccion de la vila-Estat bernés a agut luòc als XIV e sègles XV, siá per l'expansion territoriala, siá pel refortiment intèrn de la senhoriá.

Al sègle XIV, los principals concurrents e adversaris de Bèrna èran las Habsborg-Àustria, las Von Kyburg e la vila de Friborg. Après la victòria de Ludovic lo Bavarés contra son rival Frederic lo Polit a la batalha de Mühldorf am Inn , en 1323, Bèrna conclutz sa primièra aliança amb los païses forestièrs anti-exotics, Obliga Eberhard II von Kyburg a un pacte de comborghesia e aquerís una senhoriá dirècta sus Thoune. Fòrça mai tard, l'istoriografia nacionala a fach de 1353 la data de dintrada de Bèrna dins la Confederacion, malgrat que Bèrna siá pas en fach demorat longtemps qu'indirèctament aliat amb Zuric e Lucèrna. Las relacions estrechas dintra Bèrna e Bienne conduson en 1367-1368 a una guèrra contra lo senhor territorial d'aquela darrièra, lo prince-avesque de Basilèa, e a la devastacion de Bienne e del Jura meridional.

Lo conflicte decisiu amb Àustria e Friborg a agut luòc dins l'encastre de la guèrra de Sempach . Malgrat la patz de cinquanta ans entre la Confederacion e Àustria, en 1415, Bèrna, exortada pel rei Sigismond e lo concili de Constance, s'adreça al duc Frederic IV de Habsborg-Àustria, ocupa la màger partida de l'Argòvia.

Epòca moderna

Fins al sègle XVIII, l'evolucion demografica pòt pas qu'èsser estimada; la basa mai importanta per aquelas estimacions es constituïda, per la partida dicha «anciana» del canton, principalament pels recensaments dels fuòcs , e per l'actual Jura del Sud a partir de las listas de familha e de tropas establidas per la principautat episcopala de Basilèa. En 1558/1559, los abitants de la « partida anciana » devián oscillar entre 58'000 e 64'000. Las fasas de creissença favorizadas pel climat alternèron amb de fasas de regression e d'estagnacion. Una epidèmia de dissentariá, qu'en 1750 dalhèt 5% dels abitants , determinèt fins en 1800 env. una creissença mendre que dins los cantons vesins ; perceptibles après 1760, los efièches de l'epidèmia foguèron interpretats coma simptòma d'un despoblament creissent e possèron las autoritats, en 1764, a realizar un primièr recensament. L'evolucion demografica variava d'una region a l'autre. Dins lo sud del Jura, i a agut una estagnacion de 1722/1723 a 1770/1771; cap a la fin del sègle XVIII, los excedents de natalitat aumentèron, mas la creissença es estada contrabalançada per l'emigracion. Dins la Nauta-Argòvia del sègle XVIII, la penetracion de l'industria a domicili se manifèsta per una densitat de populacion relativament nauta; l'emmental - amb una edat noviala un pauc mai bas e una feconditat superiora a la mejana - enregistra los mai grands excedents de naissenças, una densitat de populacion maximala e una emigracion constanta .

Geografia

Es lo segond plus grand canton de Soïssa, d'una superficia totala de 5 958 km². Bòrda lo canton del Jura e lo canton de Solothurn al nòrd. A l'oèst se tròban lo canton de Neuchâtel, lo canton de Friborg e lo canton de Vaud, al sud lo canton de Valés. A l'èst del canton de Bèrna se tròban lo canton d'Uri, lo canton de Nidwald, lo canton d'Obwald, lo canton de Lucèrna e lo canton d'Argòvia.

La superficia del canton es comunament dividida en tres partidas. L'Oberland bernés que se tròba dins la partida sud del canton e fa partida dels Alps, mai al nòrd del canton se tròba la region dels lacs, concentrada a l'entorn del lac de Bienne. Lo Jura bernés es la region mai septentrionala del canton, la lenga oficiala d'aquela region es lo francés. Lo canton de Bèrna a una enclava, a saber Münchenwiler, dins lo canton de Friborg.

Lo ponch culminant del canton de Bèrna es lo Finsteraarhorn amb una altitud de 4 274 metres. Es situat a la frontièra entre Valés e Bèrna.

Subdivision administrativa

Districtes	Region	Capluòc	Superfícia (km2)	Populacion (2010)	Lengas
Jura bernés	Jura bernés	Courtelary	541	51 668	francés e alemand
Bèrna-Mitteland	Bèrna-Mitteland	Ostermundigen	412,27	388 546	alemand
Emmental	Emmantal-Nauta Argòvia	Langnau im Emmental	691	93 677	alemand
Nauta Argòvia	Emmantal-Nauta Argòvia	Wangen an der Aare	331	77 181	alemand
Frutigen-Niedersimmental	Oberland	Frutigen	774	39 171	alemand
Interlaken-Oberhasli	Oberland	Interlaken	1 229	46 510	alemand
Obersimmental-Saanen	Oberland	Saanen	575	16 810	alemand
Thun	Oberland	Thun	322	104 092	alemand
Bienne/Biel	Seeland	Bienne	98	93 859 (2009)	francés e alemand
Seeland	Seeland	Aarberg	335	70 383 (2013)	alemand

Economia

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

Nòtas e referéncias

Ligams extèrnes

• Site web oficial del Canton de Bèrna.