Anton Wilhelm Amo
Anton Wilhelm Amo, nascut a Awukena (dins la region d'Axim, en Ghana) vèrs 1703 e benlèu mòrt a Chama en Ghana vèrs 1753, es un filosòf alemand e ghanean, professor a las universitats de Halle, de Wittemberg e d'Iena, en Allemanha; es possiblament la primièra persona originària d'Africa subsahariana qu'estudièt dins una universitat europèa, e lo primièr african qu'obtenguèt un doctorat dins una universitat europèa.
Biografia
modificarEissit del grop etnic Nzema, es pres per la Companhiá Olandesa de las Índias Occidentalas (Holländisch-Westindische Gesellschaft) en 1707 e es ofèrt coma dona a Anton Ulrich, duc de Brunswick-Wolfenbüttel. Aquela dona, tipica a aquel epòca, sembla aver esta motivat per las bonas relations que lo duc mantengava amb la companhiá. Amo es batejat lo 29 de julhet de 1707; atal es mencionat pel primièr còp dins los registres de la Capèla de Brunswick-Wolfenbüttel, jol nom d’Anton Wilhelm, per sos dos pairins, lo duc Anton Ulrich e son filh August Wilhelm de Brunswick-Wolfenbüttel.
La jovensa d'Amo es desconeguda. Sembla pasmens que recebèt una education solida. Los registres financièrs del castèl de Brunswick-Wolfenbüttel mònstan dos dons al nom d’Amo pels ans 1716/1717 e 1719/1721, benlèu per pagar son educacion. Las rasons per que Amo foguèt educat puslèu qu’utilizat coma servicial son pas claras. Unes autors coma Reginald Bess[1] suggerisson que l’exemple d’Abraham Hanibal podèt aver motivar aquela decision. En efièch, Abraham Hanibal, esclau negre liberat pel tsar, serviguèt la tsarina Elisabèt I, nebòda del duc Anton Ulrich de Brunswick-Wolfenbüttel. Mas es mai probable qu'Abraham Hanibal e Anton Amo se sián encontrats a Wolfenbüttel.
En 1727, Amo es matriculat al Collègi de Filosofia e de Sciéncias Umanas a l’universitat de Halle. Amo es licenciat en drech en 1729, après un memòri suls drechs dels Negres en Euròpa, titolat De Jure Maurorum in Europa (Del drech dels Moros en Euròpa)[2]. Lo 2 de setembre de 1730, rejonh l’Universitat de Wittemberg, ont contunha en estudis de medecina. Lo 17 d'abril de 1734, sosten tèsi titulada De Humanae mentis apatheia (De l’Apatiá de l’alma umaina)[3]. Es alara lo primièr african negre a venir doctor en letras e filosofia dins una universitat europèa.
Torna a l'universitat de Halle, ont es nomenat professor en 1736. I publica en 1738 son segon obratge, lo Tractat sus l'art de filosofar de bais simple e precís, ont desvelopa una epistemologia empirica pareissen pro a aqueles de John Locke e de David Hume. En 1740, recep una cadièra de filosofia a l'Universitat d'Iena ont ensenha la filosofia fins a 1747. En 1751, va en l’Africa per de rasons desconeguda. Pasmens que lo contèxte politic e social li venguèt alara desfavorable. Viu fins a sa mòrt, vèrs 1753, en Còsta d’Aur (actual Ghana), al fòrt olandés Sant Sebastien, e i trabalha coma orfèbre.
Anton Wilhelm Amo es un dels pensaire màger de las « Aufklärung » (Luses) en Alemanha. Èra per exemple ligat a Christian Thomasius, qu'aviá lo sosten. Tanben, Johann Peter von Ludewig es considerat coma lo protector d'Amo. Utiliza las tèsis de Christian Wolff e Gottfried Leibniz, que tracta per exemple dins Tractatus de arte sobrie et accurate philosophandi (Tractat sus l'art de flosofar de biaissimple e precís), e qu’estudia e critica dins las conferéncias que dona.
En medecina, Anton Wilhelm Amo se plaça entre doas escòlas. Sa tèsi De humanae mentis apatheia (De l’Apatiá de l’alma umana), nega pas l’existéncia de l’alma coma los mecanistas, mas fa una neta dominança dels efièch quimics e fisics sul còrs. Aquela tèsi introduch tanben la distinccion, defenduda per Immanuel Kant en 1781 dins Kritik der reinen Vernunft (Critica de la Rason Pure)[4], entre las impressions sensorialas e la rason, fornissent doas fonts d’informacion complementàrias, e explicant los jutjaments a priori.
Dins la controvèrsia generala que mòu l’universitat, coma aquela de Halle, entre lo « racionalisme » de las Luses e le « pietisme » dels partisans de la morala religiosa (que representa Joachim Lange per exemple), Amo se situa del costat de las Luses. L’universitat de Halle a, a aquela epòca, la reputacion d’èsser un centre de las Luses, per exemple mercé a Christian Wolff.
A l’epòca ont sosten sa tèsi De mentis Apatheia (De l’Apatiá de l’alma umaina) en 1734, Amo a lo sosten e la reconeissença dels parelhs. Atal, acabada la tèsi, Johann Gottfried Kraus, rector de l’universitat de Wittemberg, pronóncia un elògi per Amo e lo compara a las grandas figuras africanas de l’antiquitat (Terenci de Cartage, Apulèu de Madaura).
Contèxte politic e racisme
modificarAmb la pojada generala del racisme dins l’Euròpa del sègle XVIII, la figura d’Amo a una valor fòrça simbolica. Lo quita Amo defendèt los drechs dels Negres dins sa primièra dissertacion inaugurala De Jure Maurorum in Europa (Del drech dels Moros en Euròpa) de 1729, ont discuta la question de l’esclavatge e de las libertats dels Negres vivent en Euròpa.
Se Amo trabalhèt pas pus en seguida pels drechs dels Moros, contunhèt a defendre sas originas africainas. Signa totas sas publicacions amb l’apondt Afer (« que ven d’Africa » en Latin). Exitís de versions de son nom, utilizat per el meteis o per d’autres, que fan referéncia a sas origines : Amo-Guinea Afer, Antonius Guilielmus Amo Afer (Anton Wilhelm Amo d’Africa), ou encara Amo-Guinea Africanus.
Lo contèxte racista influenciè la vida d’Amo. La familha dels Brunswick-Wolfenbüttel cerca a le maridar dins los ans 1730. Capita pas cap d'ensags, subretot a causa de sa raça. Lo duc, engatjat dins la guèrra austroprussiana, se vei mermar sos intereses dins las òbras universitàrias de son aparat. Dins los ans 1740, la familha Brunswick-Wolfenbüttel s’alunha de la filosofia de las Luses, e fin finala, d’Anton Amo. se pòt supausar que la pujada de racisme, lo periòde politic trebolat pe las guèrras, la pujada dels nacionalismes, etla pèrda de la proteccion del duc de Wolfenbüttel son de l'ensens dels factors que lo menèt a tornar en Ghana.
Las lecturas posterioras del personatge
modificarA causa de sas origines, la filosofia d’Amo foguèt pro amagada. Pasmens, es mencionat per diferents autors, totjorn per tòca de probar la valor potenciala dels Negres, dins una epòca ont los prejutjats racistas son nobroses. En 1787, dons Von den Negern (Dels Nègres)[5], Johann Friedrich Blumenbach, biologista celèbre, cita lo nom d’Amo d'entre autres Africans per probar l’egalitat intellectuala entre Africans e Europèus. En 1808, Henri Grégoire, al capítol 18 de De la literatura dels Nègres, presente de « Notícias de Nègres e de Mulastres coneguts per los talents e lors obratges »[6]. Dins aquel capítol, consacra quatre paginas a la vida a l’òbra d’Amo, e declara que « l’Universitat de Wittemberg n’aviá pas, sus la diferéncia de colors, los prejutjats absurds de tant d’òmes que se pretendon enlucir »[7].
Al sègle XX coma çò que precedís, Anton Amo passionava subretot par son percors atipic. En 1916 e 1918, un bibliotecari del nom de Wolfram Suchier consacra doas biografias a la vida d’Amo, soslinhant son caractèr excepcional[8],[9]. Es quitament aquela excepcionalitat de veire d'Africans qu'explicariá, segon Suchier, la reconeissença dels sieus parelhs per la filosofia d’Amo. En 1946, dins un contèxte internacional encara fòrça inegalitari, Beatrice Fleming e Marion Pryde publican Distinguished Negroes Abroad (Noirs éminents à l’étranger)[10], où la vie d’Amo est décrite. En 1957, dins son autobiografia, Kwame Nkruhma, president de Ghana, remebra que sabiá éprouvé un grand intérêt pour cette personnalité africaine[11].
La figura d’Amo foguèt tanben instrumentalizada pel regim comunista de la Repubca democratca allemanda. L’universitat de Halle, situada en Allemanha de l’Èst, es ufan d’aver acculhit un dels primièrs estudiants negres en Euròpa. Atal cercava a provar l’existéncia d'una alliança istorica entre los païses socialistas e los africans. Dins aquel contèxte, l’universitat aucèron un estatut d’Anton Wilhelm Amo. Burchard Brentjes, en 1976, dins Anton Wilhelm Amo – Der schwarze Philosoph in Halle (Anton Wilhelm Amo – Lo Filosòf negre a Halle)[12], presenta Amo coma un contra exemple de l’istòria de la colonizacion.
Se la figura d’Amo foguèt largament utilizada per defendre los drechs dels Negres o revendicar lor egalitat intellectuala, son òbra foguèt rarament utilizada coma pilar dels « Aufklärung ». Anton Amo es alara fòrça emblematic, mas sa filosofia es pauc coneguda e discutida. Es dins una perspectiva simbolica que, dempuèi 1994, l’universitat Martin Luther de Halle-Wittemberg dona un prèmi « Anton Wilhelm Amo » destinat als estudiants estrangièrs.
Bibliografia
modificar- Anthony William Amo, sa vie et son œuvre, présentation de Yoporeka Somet, Teham Éditions, 2016, (ISBN 979-10-90147-20-1)
- Antoine Guillaume Amo, Traité de l'art de philosopher avec précision et sans fioritures, Paris, l'Harmattan, 2013 (textes originaux traduits, annotés et commentés par Simon Mougnol).
Notas
modificar- ↑ (en) Reginald Bess, « A. W. Amo: First Great Black Man of Letters », Journal of Black Studies 19, no 4 (June 1, 1989): 387–93.
- ↑ (la) Anton Wilhelm Amo, Dissertatio Inauguralis de Jure Maurorum in Europa (1729).
- ↑ (la) Anton Wilhelm Amo, Dissertatio de Humanae Mentis Apatheia (1734).
- ↑ Kant Immanuel (1724-1804), Critique de La Raison Pure, Quadrige (PUF, 2001)
- ↑ Johann Friedrich Blumenbach, “Einige Naturhistorische Bemerkungen Bey Gegelegenheit Einer Schweizerreize.
- ↑ Henri Grégoire, De la littérature des nègres, ou Recherches sur leurs facultés intellectuelles, leurs qualités morales et leur littérature : suivies de notices sur la vie et les ouvrages des nègres qui se sont distingués dans les sciences, les lettres et les arts ([Reprod.]) / par H. Grégoire..., 1808, p. 197.
- ↑ Henri Grégoire, Ibid. p. 200
- ↑ Wolfram Suchier, “A.W. Amo.
- ↑ Wolfram Suchier, “Weiteres Über Den Mohren Amo, ” n.d.
- ↑ Beatrice Jackson Fleming and Marion Jackson Pryde, Distinguished Negroes Abroad (Associated Publishers, 1946).
- ↑ Kwame (1909-1972) Nkrumah, Ghana; : The Autobiography of Kwame Nkrumah / Kwame Nkrumah, 2002. p. 185
- ↑ Burchard Brentjes, Anton Wilhelm Amo.
Ligams extèrnes
modificar- Notas d'autoritatligam=https://www.wikidata.org/wiki/Q595486?uselang=fr#identifiers|linha_de_basa|10x10px|Voir et modifier les données sur Wikidata : Fichièr d'autoritat internacional virtual • International Standard Name Identifier • Bibliothèque nationale de France (données) • Système universitaire de documentation • Bibliothèque du Congrès • Gemeinsame Normdatei • WorldCat
