Selze

Lo selze (var. seuse, frejal ; peirard) es una ròca sedimentària siliçosa fòrça dura formada per precipitacion quimica e constituida de calcedònia gaireben pura e d'impuretats coma d'aiga o d'oxids, aquestes darrièr influissent sus sa color.

Jaces

Detalh d'un sisa de selze dins la greda, mostrant lo còr e le cortex de la concrecion.

Fòrça abondant, lo selze forma d'accidents siliçoses dins la greda o dins lo calcari jos forma de noduls, e de sòls argiloses (cf. argila de selze), mai sovent eissits d'alteracions de la greda. Es lo cas per exemple Nauta Normandia, en Champanha en Picardia o dins lo Pas de Calais amb los sediments quaternaris (cf. l'ancian diluvium) del plan d'Helfaut.

Se destria dins los jaces mai sovent doas partidas: un còr (o nuclèu) mai escur, gris o negre, e un cortex constituit de calcedonita microporosa espandissent la lutz, que li fa una tinta mai clara.

Formacion

La formacion del selze es un fenomèn complèxe. Es mai sovent admes qu'aquesta ròca se forma a partir d'aiga de mar o de lac saturat en silici idratada, l'opal que, per epigenèsi, evolua quimicament en calcedonita microporosa, puèi en calcedonita compacta e en qüars.

Aqueste fenomèn se pòt produire:

• o en clima tropical, a las epòcas ont los sòls roges patiguèron d'una alteracion fisica e quimica (meteorizacion) intensa;
• o per la decomposicion dels exosquelets siliçoses d'organismes marins coma de plancton (amb mas diatomèas) o una espongas;
• o al respècte dels apòrts de massa de silici per la sedimentacion oceanica de cendres volcanicas pendnet d'épisòdis eruptius violents.

La silici precipita alara sul lièch dels oceans, jos forma d'agglomerats formant noduls, ou colomant las cavitats daissadas dins la greda (o una autra forma de calcari) e se cristalliza en noduls.

Sembla qu'unes objèctes o organismes aja podut contribuir a desencadenar la cristallizacion d'unes selzes. I a per exemple de fossils d'esponga o d'orsin al còr d'unes silex. De discontinuitats dins la fanga (degalhs organics, tunas tapissats de mucus, asclas o fendilhas, zonas de fèbla porositat) servisson sovent de gèrmes sus la paret ont la silici ven a cristallizar.

Dins aqueste ipotèsi, lo nodul se formant - pendent una reaccion autocatalitica lenta - epigeniza los calcaris a l'entoen, es a dire que las moleculas de carbonat de calci son remplaçadas una a una per de moleculas de silici, sens cambiar l'estructura originala de la ròca; tanben lo selze creis al prejudici del calcari. Lo fenomèn de formacion d'un nodul de selze s'acaba quand lo depaus de calcari l'aclapan e lo privan de l'apòrt en silici dissolgut dins l'aiga.

Los noduls de selze son envolopats d'una ganga mai o mens espessa nomenada « cortex » e compausada d'impuretats (depaus organics, etc.) rebutats cap a l'exterior pendnet la creissença del silex.

• 
  Fragments e asclas de selze. Son copants e trencants quand son prims.
• 
  Aflorarement de noduls de selze dins una paret calcària (Sassenage)
• 
  Pigassa de selze talhada e polida - Musèu d'istòria naturala de Tolosa
• 
  Rasclaire de selze de l'Aurignacian -Musèu d'istòria naturala de Tolosa

Petrografia

Lo selze se presente o en forma de ronhons, o en lièchs continús, o en venas copant l'estratificacion. Sa densitat es variabla de 2,57 a 2,67 segon sa riquesa en aiga (opal). Sa color es variabla: gris, blond, jaune camosat, rosat, brun-escur. Sa textura es prima e compacta, çò que lo destria del chert.

Sos fractura es concoïdala, alara que sas ondulacions son marcadas, lisa, s'aquestas darrièras lo son pas o esquilhosa dins le cas d'una preséncia de pichonas « escatas » provocada par l'onde de percussion. Son ascle es luissent e son aspècte banat.

Utilizacion

Lo selze acompanha la brica per crear d'efièches decoratius a Saint-Valery-sur-Somme.

A causa de sa textura criptocristallina (a l'origina de sa facultat de se fraccionner segon de leis constantas e contrarotlablas, formant de caires trencantas: la fractura concoïdala), de sa duretat e de sa preséncia ubiquista, lo silex foguèt utilizat tot lo long de la preïstòria e de la protoïstòria per la fabricacion d'aisinas e d'armas. De malhum comercials se realizan pendent la preïstòria per levar de partidas d'unes jaces locals avent des proprietats particularas. Lo jaç du Grand-Pressigny tanben donèt de longas lamas exportadas fins en Soïssa e en Belgica alara que la Bretanha dona de puntas de sagètas de selze finament obratjadas.

Ancian estable del País de Caux, alternant sisa de bricas e de selze.

Lo silex tanben foguèt utilizat coma material de bastit dins los païses de sossòl gredoses desprovesits d'autras ròcas duras. E los aparelhatges combinant ronhons de silex e brica succediguèron als pòsts dins las construccions ruralas de Normandia (país de Caux), dins una partida de Picardia e d'ila de França, e tanben dins lo Sud Èst de l'Anglatèrra.

Lo selze e lo fuòc

La percussion d'un selze es tamben una de las tecnicas de produccion del fuòc: tustats contra una ròca rica en fèrre o contra un troç d’acièr, los selzes produson de belugas podent alara èsser fixadas per de materials coma l'esca. Son per aquesta rason nomenat pèira de fuòc o pèirahuec en gascon. Del sègle XVII al XX las pèiras de fuòc, fixadas sus una platina, foguèron utilizadas coma percutor pels fusilhs.

Pasmens, al contrari de l'idèa espandida, lo tust de dos silex permet pas d'alucar un fuòc que las belugas produchas son pas qu'una simpla emission de lutz deguda a constrencha exercida suls microcristals de qüats que forman lo selze. S'agís d'un fenomèn nomanat triboluminescéncia. Lo silex es format de silici, qu'es un oxid de silici e pòt donc pas reagir quimicament amb lo dioxigèn de l'aire. Coma i a pas de matèria incandescenta ruscada, pas cap de fuòs se pòt alucar malgrat las fugaças belugas obtengudas.

Lo selze pòt donc constituir sonque una pèira de tust coma quina que siá autra, mas la la ròca ferrosa (idealament un sulfur de fèrre, coma la marcassita o la pirita) que provòca lo fuòc, e non pas lo silex. Doas ròcas ferrosas provoquèran una beluga incandescenta, una ròca ferrosa e un silex tanben, mas pas dos silex.

Vejatz tanben

Bibliografia

• Le Silex en Basse-Normandie : de la matière à la manière de bâtir, CRECET, Coll. Carnets d'ici, 2006 ISBN: 2-9518845-0-8