Gadames

Ghadames (arab: غدامس, berbèr: Ghdams / ɛadēməs; libian dialectal: ġdāməs; francés: Ghadamès) es un oasi de Libia a 549 km al sud de Trípol de Libia, a la frontièra amb Tunisia e Algèria, capitala del districte de Ghadamis en Libia. La populacion es de 7.000 abitants, toarègs e berbèrs (7.000 abitants lo 1850, 1.900 en 1952); la part vièlha de la vila, amb un mur, foguèt declarada Patrimòni de l'Umanitat per l'UNESCO. Es dividida en sèt districtes e cada grop abita un districte. Es entre lo Grand erg oriental e la plana àrida d'al-Hamada al-Hamra. La siá existéncia se deu a la font nomenada Ayn al-Fres e la siá mantenença a èsser a la meteissa distància de Gabes, de Trípol, de Ouargla, del Fezzan e de Ghat, causa ideala pel comèrci al Sahara. Lo vilatjòt de Tunin es un palmerar annèx, que se tròba a près de 3 km.

Panorama

Istòria

I son estats trobats d'objèctes del paleolític e del neolític. Las primièras notícias escrichas correspondon a l'epòca romana, quand Corneli Balb faguèt l'expedicion contra los garamants lo 19 aC e faguèt estapa en aquel oasi, nomenat Cydamus. Jos Septimi Sever, foguèt sieti de la Legio III Augusta, a unes 200 km al sud-oèst del limes. En lo sègle V, los romans avián desaparegut e los berbèrs dominavan la zòna, mas en lo VIen sègle arribèron los bizantins e i portèron lo cristianisme. Jos domeni bizantin, foguèt sieti d'un avesque (sègle VI e VII). I son estats trobats qualques idòlas que correspondrián a una epòca preromana o a d'objèctes funeraris romans o bizantins.

Ghadames

Foguèt conquistada per Ukba Ben Nafi, qui envièt un destacament de cavalièrs entre la conquista de Fezzan e la marcha contra Gafsa, en 667. Al sègle VII, caseguèt en mans dels ibadites, que la dominèron fins al sègle X. Aguèt una vida independenta, e Ibn Battuta la visitèt en lo sègle XIV. Demorèt entièrament independent e isolada, a l'excepcion de la siá aliança amb los toarègs ajjer e de relacions esporadicas amb Tunis e Trípol. Los hàfsides i faguèron qualque atac ocasional, mas las imposicions de sobeiranetat, s'existiguèron, foguèron de corta volada. Al sègle xvi, i aviá qualques ksur, mas se concentrèt après tot en un sol vilatge. Los otomans l'ataquèron tanben mai d'un còp, mas l'autoritat otomana jamai pas s'i establiment pas mai que per un temps fòrça brèu. Reconeguèt pas l'autoritat otomana fins al 1860 e venguèt sedença d'un caimacan, amb una pichona garnicion que s'installèt lo 1874, mas l'administracion locala èra en mans d'un shaykh e de la jamaa o assemblada, formada dels caps de las familhas nòblas. En aquel temps, l'abolicion de la esclavatge afectèt grèvament lo comèrci transsaharian.

Los italians arribèron a Libia lo 1911, mas anèron pas a Ghadames fins a abril del 1913. Abandonèron l'oasi en novembre del 1914, mas i tornèron en febrièr del 1915 e i restèron fins a julhet del meteis an; ja per demorar, tornèron lo 15 de febrièr del 1924. Evacuèron l'oasi pauc abans de l'arribada del general francés de l'armada libra Leclerc, que i dintrèt lo 27 de genièr del 1943. A la debuta foguèt agregat al territòri de Fezzan, en un territòri especial dependent de la Direccion dels Territòris del Sud d'Algèria, mas ne foguèt separat lo 1 de genièr del 1948, per formar un territòri especial dependent de l'administracion del protectorat de Tunisia (aital coma Ghat, èra estat incorporat a l'administracion d'Algèria). Lo 1 de julhet del 1951, venguèt un territòri separat. Lo 24 de decembre del 1951, se formèt lo Reialme Unit de Libia, que compreniá Fezzan, mas Ghadames e Ghat ne restavan defòra provisionalment.

Lo tractat franco-libian del 20 d'agost del 1955 transferiguèt lo territòri al reialme. Los franceses acabèron l'evacuacion a la debuta del 1957 e Ghadames foguèt incorporada a la Tripolitana (prima del 1957). Los atara, ancians esclaus qu'èran alavetz liures, partiguèron de l'oasi e ocasionèron d'en primièr una manca de man d'òbra, mas lo barrament de las rotas comercialas faguèt dintrar Ghadames en una decadéncia accentuada. Lo palmerar (20.000 palmièras) e los tropèls son l'unica activitat actuala, defòra de trabalhs ligats al petròli, la recèrca que ne comencèt lo 1956. Lo govèrn bastiguèt d'ostals nòus lo 1984, e foguèron liurats lo 1986 per transportar los abitants e ne daissar los vièlhs coma luòc reservat Patrimòni de l'Umanitat, mas los abitants preferisson sovent las ancianas maisons perque son mens mens calorosas.

Bibliografia

• L. Pervinquière, La Tripolitaine interdite, Ghadamès, París 1912.