Mapuche (pòble)

Los mapuches ("Pòble de la tèrra" en mapudungún de mapu "tèrra" e che "la gent") son las comunautats aborigènas de la zòna centre-sud de Chile e d'Argentina, conegudas maitot sos lo nom espanhòl d'araucans.

Bandièra mapuche

Interior e telier, Chile

Populacion mapuche

Segon lo recensament oficiau de 2002, los mapuches representen 4 % de la populacion chiliana (87,3 % daus indigènas), seja un pauc mai de 600 000 personas. D'autras statisticas en balhen un nombre mai elevat. Viven principalament dins las zònas ruralas de la region d'Araucania dins la region daus Lacs e la region metropolitana de Santiago (la capitala, Santiago de Chile).

Estimem a l'entorn 200 000 lur nombre en Argentina, repartits principalament sus la província de Neuquén, mas tot-parier sus las de Río Negro e de Chubut. Las autras populacions autoctonas dau Chile, moens nombrosas, son Aimaras e Rapanuis.

Comunautats mapuches

• Mapuches (o Araucans, los protagonistas de la Guerra d’Arauco contre los Conquistadors) ;
• Pikunche (pòble dau nòrd). Viven entre los flumes Choapa e Itata. Quauqu'uns eran integrats a l'Empèri Inca. Lur dialecte es conegut sos lo nom de chilidengu o chilidungun ;
• Williches en mapudungún williche = pòble dau sud (willi=sud) ;
• Pewenches : pòble dau Pewen (Araucaria), vivent dins las montanhas ;
• Pwelches (pòble de l'èst) ;
• Lafkenches (pòble de la còsta).

La cultura mapuche infulencet las comunautats :

• Cuncos ;
• Poias ;
• Ranquels (Rankul-che: pòble de las canas) ;
• Una majoritat daus Gününakünas (Tehuelches dau nòrd en tehuelche)
• Una minoritat de Aonikenks (Tehuelches dau sud , en tehuelche)

(los tehuelches fugueten apelats maitot Patagon au XIXe segle);

Cultura

Rehue, simbòle sacrat mapuche (Illa Teja, Chile)

Au sègle XVI, los mapuches organisats en gropes separats, viven de chaça, de pescha, d’agricultura e d’elevatge. Guerriers redobtables, an una extrema abiletat dins lo manejament de l’arc, dau javelòt e dau cassa-testa. Los mapuches viven essencialament de l'agricultura (orticultura). Lur cultura es de tradicion orala e lur conduita sociala e religiosa era regida per l'Admapu (ensemble de tradicions ancestralas, de leis e de normas).

Lur linga es lo mapudungun(o mapuzungun), lo « parlar de la tèrra ». Practiquen un espòrt pro pròche dau hockey conegut sos lo nom de palín (o chueca/chweka) que se jugava amb un baston corbat.

Pita comunautat mapuche, en 1897.

Matematicas

Lo sistèma de numeracion mapucha es decimal, amb de noms particulars per las nòu unitats (dins l'òrdre : kiñe, epu, küla, meli, kechu, kayu, regle, pura, aylla), lo desenat (marit), la centena (pataka) e lo milièr (warangka), la rèsta dels nombres essent formada per composicion, pel mejan de somas e de multiplicacions, ont una unitat nommada a esquèrra d'un nombre d'òrdre superior multiplica aqueste, e li es addicionada s'es nommada a drecha. Per exemple, kechu pataka küla marit küla representa 533 (5 x 100 + 3 x 10 + 3).

Segon lo missionari Félix d'Augusta (1860-1935), los mapuches dispausavan pas d'un metòde establit per operar amb de fraccions e de las decimalas, de manièra que l'autor deguèt adaptar la terminologia espanhòla als usatges mapuches.

Al sègle XIX, Claudio Matte, dins son sillabari de 1884 familiarament apelat Silabario del ojo, afirmava que los mapuches sabián pas comptar e qu'utilizavan de metafòras per exprimir los nombres, afirmacion que serà a l'origina d'una cresença erronèa que durarà de decennias. «« [...] la lei relativa a l'instruccion primària obligatòria de 1928 se carguèt de formalizar lo mesprètz indigèna de cap a nòstre pòble en çò que tòca al sistèma numeric e al comptatge, e M. Claudio Matte, grand saberut de l'universitat de Chile, autor del Silabario El Nuevo Método, comunament apelat Silabario El Ojo, dins las annadas 50, soslinhava dins la leiçon no 21, jol títol Los Indios mapuch no saben contar, que per dire ‘un’ dison ‘solelh’, e per dire dos dison ‘pata d'aucèl’. »

— Juan Ñanculef Huaiquinao, Centre de documentacion mapucha»

A veire totparier

• “Crónicas de la resistencia mapuche”, de Adrián Moyano