Ciceron : Diferéncia entre lei versions

Ciceron es conegut coma un dels esperits pus versadís de la Roma antica. Foguèt aquel que presentèt als Romans las escòlas de la [[filosofia]] grèga e desvolopèt un vocabulari filosofic en [[latin]], se distinguissent coma un [[lingüista]], [[traductor]], e [[filosòf]]. Un orador remirable e un avocat de primièra, Ciceron pensava probablament que sa carrièra politica èra sa realizacion majora. Uèi, es apreciat dempuèi per son umanisme e sos trabalhs filosofics e politics. Sa correspondéncia abondanta, subretot adreiçada al seu amic [[Titus Pomponius Atticus]], aguèt fòrça influéncia, e foguèt a l'origina de l'art epistolar rafinat dins la cultura Europèa. [[Cornelius Nepos]], lo biograf de Titus Pomponius Atticus al sègle I ab.C., comentèt que las letras de Ciceron contenguèron tant de riquesa e de detalhs "sus las inclinasons dels òmes importants, las flaquesas dels generals, e las revolucions dins lo govèrn".<ref>Cornelius Nepos, ''[http://www.tertullian.org/fathers/nepos.htm#Atticus Atticus]'' 16, trans. John Selby Watson.</ref> qu'assabentavan son lector subre l'istòria del periòde.

Pendent la segonda mitat bassacada del sègle I ab.C., marcada per las guèrras civilas e per la dictatura de [[Juli Cesar]], Ciceron sostenguèt un retorn al govèrn republican tradicional. Pasmens, sa carrièra coma òme d'Estat foguèt marcada per d'inconsisténcias e una tendéncia a cambiar de posicion en responsa a las mudanças del clima politic. Son indecision se pòt atribuir a sa personalitat sensibla e impressionabla: tenhiá aclinament a reagir d'un biais exagerat quand aviá mudanças politicas e privadas. "Pro que poda aumentar la seuna prosperitat amb mai d'autocontraròtle e la seuna adversitat amb mai d'afirmacion!" escriguèt [[Caio Asinio Polio]], un òme d'Estat e istorian roman son contemporanèu.<ref>Haskell, H.J.:"This was Cicero" (1964) p.296 </ref><ref> Castren and Pietilä-Castren: "Antiikin käsikirja" /"Handbook of antiquity" (2000) p. 237</ref> .

Durant aquel periòde de l'istòria romana, se s'òm voliá èsser considerat coma una persona de cultura, èra necessari de parlar [[Grèc (lenga)|grèc]] e [[latin]]. La nauta classa romana atal preferissiá utilizar la lenga grèga dins la correspondéncia privada, sabent que tendèt expressions pus rafinadas e precisas, pus subtil, e en partida per causa de la granda varietat de mots abstraches. Ciceron, coma la majoritat de sos contemporanèus, foguèt educat amb los ensenhaments dels antics filosòfs, poètas e istorians grècs. Los professors pus eminents de l'art oratòri dins la nauta classa tanben foguèron Grècs.<ref>Rawson, E.:"Cicero, a portrait" (1975) p.8</ref>. Ciceron utilizèt sa coneissença de la lenga grèga per traduire fòrça concèptes teorics de la filosofia grèga en latin, presentant aqueles atal a una granda audiéncia. Foguèt la seuna educacion que lo liguèt amb l'elèit roman tradicional.<ref>Everitt, A.:"Cicero: The Life and Times of Rome's Greatest Politician" (2001) p.35</ref>.

Lo seu paire foguèt un ric ''Equites'' ([[cavalièr roman]]) amb bons contactes a Roma. Mas aguèt de problèmas de santat que li permetèron pas de dintrar dins la vida publica; per aquò estudièt fòrça. Se sap pauc sus la seuna maire, Hélvia, foguèt una molhièr coma las autras femnas d'importants ciutadans romans responsabla de l'ostal. Lo seu fraire, Quinto, escriguèt uma letra per dire que foguèt una femna d'ostal prudenta.<ref>Rawson, E.: ''Cicero, a portrait'' (1975) p.5-6; Cicero, ''Ad Familiares'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Cic.+Fam.+16.26.2 16.26.2] (Quintus to Cicero)</ref>.

L'[[escais-nom]]: Ciceron, en latin, significa {{cita|[[céser]]}}. Los Romans tenguèron costuma causir escais-noms vertadièrs. [[Plutarc]] expliquèt que lo nom foguèt originalament donat a un del seu aujòl perque tenguèt uma croseta sus la punta del nas que semblèt un céser. Plutarc diguèt tanben que se prepausèt a Ciceron de cambiar aquel nom pejoratiu quand decidiguèt de dintrar en politica, mas refusèt, disent que el, ''Ceceron'' sera mas gloriòs que Marc Aurèli ''Escauro'' ("amb cavilhas cofladas") e Caius Valerius ''Catullus'' ("Canhòt").<ref>Plutarco, ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#1.3 1.3–5]</ref>.

Segon Plutarc, Ciceron foguèt un estudiant fòrt talentò, que formacion atraguèt l'atencion de tota Roma,<ref>Plutarch, ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#2.2 2.2]</ref>, aquò li donèt l'oportunitat d'estudiar la lei Romana jos [[Quinto Mucio Cevola]].<ref>Plutarco, ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#3.2 3.2]</ref>. D'autres estudiants foguèron [[Servius Sulpicius Rufus]] (que venguèt avocat, un dels escarsrars que Ciceron considerava èsser superiors a el meteis dins lo domeni legal), e [[Tito Pomponio Atico]]. Venguèron amics de Ciceron per la vida, e Pomponio (que maspus tard recebèt lo nom d'"Atico" per causa de son amor per la cultura ellenica) venguèt lo majorprincipal conselhièr e sosten emocional de Ciceron.

Ciceron volguèt seguir una carrièra al servici public civil passant los ''[[Cursus honorum]]''. En 90 ab.C.–88 ab.C., Ciceron serviguèt [[Gnaeus Pompeius Strabo]] e [[Lucius Cornelius Sulla]] durant la Guèrra Sociala (91–88 a.C.), semblèt aver pas gaire d'interésinterès per la vida militar. Ciceron foguèt, abans tot, un intellectual. Ciceron debutèt sa carrièra d'avocat vèrs 83-81 ab.C.. Son primièr plaid important conegut en 80 a.C., foguèt la defensa de [[Sexto Roscio]], acusat de [[parricidi]].<ref>Rawson, E.: "Cicero, a portrait" (1975) p.22</ref>. D'acceptar aquel plaid foguèt un acte coratjós: lo parricidi èra considerat coma un crimcrime orrible, e las personas acusadas pe]] e las personas acusadas per Ciceron, foguèron favorits del dictator Sula. La defensa de Ciceron foguèt un acte desfisança indirècte al dictator, e lo seu plaid foguèt fòrt o sufisent per que siá absolgut Roscio.

En 79 ab.C., Ciceron partiguèt en [[Grècia]], [[Anatolia]] e [[Ròdes]], benlèu per fuirfugir la colèra de Sula.<ref>Haskell, H.J.: "This was Cicero" (1940) p.83</ref>. Ciceron viajètviagèt a Atenas, ont tornèt encontrar [[Tito Pomponio Atico]], que foguètqu'èra vengut un ciutadan onorari d'Atenas e presentèt Ciceron a d'Atenencs importants. A Atenas, Ciceron visitèt los luòcs sagrats dels filsòfsfilosòfs. Lo seu major ensenhant en [[retorica]] foguèt [[Apolonio Molon]] de Ròdes. Ensenhèt a Ciceron una forma de oratóriaoratòria pus extensa e mens intensa que vendrà caracterizar l'estil individual de Ciceron.

A la fin dels ans 90 e lo començament dels 80 ab.C., Ciceron se passionèt per la [[filosofia]], çò qu'aguèt una granda importància dins sa vida. Introduguèt la filosofia grèga a çò dels romans e desvolopèt un vocabulari filosofic latin. En 87 ab.C., lo cap de l'[[Acadèmia]] fondada per [[Platon]] a [[Atenas]] tres cents ans abans, arribèt a Roma. Ciceron "inspirat per un extraordinari zèl per la filosofia",<ref name="Rawson_1975_18">Rawson:"Cicero, a portrait" (1975) p. 18</ref>, s'assetèt entosiasta a sos pès e beguèt la filosofia de Platon, arribant a dire que Platon foguèt son deu. Admirava subretot lo seriós moral e politic de Platon, mas tanben respectava son imaginacion. Pr'amor, Ciceron refusèt la teoria de las Idèas d'aquel.

Ciceron se maridèt benlèu amb [[Teréncia]] a 27 ans, en 79 ab.C. Segon las costumas de la nauta classa de l'epòca, foguèt un maridatge de convenéncia, mas perdurèt armoniosament unesaperaquí trenta ans. La familha de Teréncia èra rica, pr'amor aguèsse origina noblenòbla, aviá de ligams familials amb la [[plebs]], los '''Terenti Varrones''', e correspondent a las ambicions politicas de Ciceron tan sul plan economic quecoma social. Teréncia tenguètaviá una mièja sòrre (o benlèu cosina) nomenada Fabia, que venguèt [[Verge Vestal]], çò que foguèt un grand onor. Teréncia foguèt una femna independenta e (citant Plutarc) "tenguèt mas interès dins la carrièra politica de son espós al punt que daissèt los afars de l'ostal".<ref>Rawson, E.: "Cicero, a portrait" (1975) p.25</ref>. Foguèt una femna piosa e benlèu amb pès sus tèrra.

Dins los ans 40 ab.C., las letras de Ciceron a Teréncia venguèron maspus cortas e frejas. Se planguèt a sos amics que Teréncia lo aguèt traït, mas expliquèt pas en quin sens. Benlèu lo maridatge simplament podèt pas s'arrengar amb la pression del tumulte [[politic]] de [[Roma]]. Se divorcièron en 45 ab.C. A la fin de 46 ab.C., Ciceron se maridèt amb una jove patriciana, Publilia. Se ditz que Ciceron aviá besonh del sieu argent, especialament puèi tornar pagar la dòt de Teréncia.<ref name="Rawson_1975_225">Rawson, E.: ''Cicero'' p.225</ref>. Aquel maridatge durèt fòrça pauc temps.

Pasmens son maridatge amb [[Teréncia]] siá de convenéncia, Ciceron aguèt una granda afeccion per la seuna filha [[Tulia]].<ref>Haskell H.J.: ''This was Cicero'', p.95</ref>. Quand s'amalautiguèt subran en febrièr de 45 a.C. e moriguèt, Ciceron demorèt abatut. "Perdèri la unica causa que me ligava a la vida" escriguèt a Ático.<ref name="Haskell_1964_249">Haskell, H.J.:"This was Cicero" (1964) p.249</ref>. Ático lo propausèt de venga lo visitar las primièras setmanas dempuèi aquel eveniment, per que lo consòle. Dins la granda bibliotèca d'Atico, Ciceron legiguèt tot çò que los filosofs grècs aguèronavián escrit sobre per vencre la tristesa, "mas la meuna dolor desrota tot consolament."<ref>Cicero, ''letras a Ático'', 12.14. Rawson, E.: ''Cicero'' p. 225</ref>. [[Juli Cesar]], [[Marcus Junius Brutus|Brutus]] e [[Servius Sulpicius Rufus]] li envièron letras de condolenças.<ref>Rawson, E.:''Cicero'' p. 226</ref><ref>Cicero, ''Samtliga brev/Collected letters''</ref> .

Cicero esperava que lo seu filh [[Marcus Tullius Cicero Minor]] vengavenguèsse filosòf coma el, mas Marcus volètvolguèt èsser militar. Rejuntèt l'armada de Pompèu em 49 ab.C. e dempuèi la desrota de Pompèu a Farsalia em 48 ab.C., foguèt perdonat per [[Juli Cesar]]. Ciceron l'envièt cap a [[Atenas]] per estudiar coma un discípol del filosòf peripatetician Cratipus en 48 ab.C., mas lo jove aprofechèt de l'abséncia "delde l'uèlh vigilant de lo seu paire" per "manjar, beure e èsser astruc."<ref>Haskell, H.J.: ''This was Cicero'' (1964) p.103- 104 </ref>.

Catilina fugit e daissèt en plaça d'autres conspirators per empurar la revolucion de dedins, al meteis temps que Catilina auriá atacat la vila amb una armada de "descaigut e fanatics onèstes".<ref>Cicero, ''In Catilinam'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin//ptext?lookup=Cic.+Catil.+3.4 3.2]; Sallust, ''Bellum Catilinae'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Sallust/Bellum_Catilinae*.html#40 40-45]; Plutarch, ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#18.4 18.4]</ref>.

En 60 ab.C., [[Juli Cesar]] convincèt Ciceron per èsser membre del grop format per el meteis, [[Pompèu]] e [[Marcus Licinius Crassus|Crassus]], çò que pus tard foguèt nomenat lo [[Primièr Trionvirat]]. Ciceron refusèt perque suspectava qu'aquò aguèt nogut la Republica.<ref>Rawson, E.: ''Cicero'', 1984 106</ref>.

En 58 ab.C., [[Publius Clodius Pulcher]], [[tribun dels plebèus]], introduguèt una lei (''[[Leges Clodiae]]'') que amenacèt d'exili a qual que faguèt executat un ciutadan Roman sens jutjament. Ciceron, qu'executèt membres de la conspiracion de Catilina sens un jutjament, e que atraguèt la colèra de Clódius per avar desjogat son alibí dins un procès, tombèt jos la nòva lei. E foguèt exiliat. Arribèt a [[Tessalonica]], en [[Grècia]], lo 23 de Mai de 58 ab.C.<ref>Haskell, H.J.: ''This was Cicero'', 1964 200</ref><ref>Haskell, H.J.: ''This was Cicero'', 1964 p. 201</ref><ref>Plutarch. ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#32 32]</ref>. L'exili lo faguèt caire en depression, coma se pòt veire dins una letra a [[Titus Pomponius Aticus|Aticus]] que pensava se suicidar.<ref> Haskell, H.J.: "This was Cicero" (1964) p. 201</ref>. Dempuèi lo nòu [[Tribun]] [[Titus Anius Papianus Milan]] votèt aen favor del retorn de Ciceron. Tornèt aen Itàlia lo 5 d'Agostagost de 57 ab.C., a [[Brindisi|Brundisium]].<ref>Cicero, ''Samtliga brev/Collected letters'' (in a Swedish translation)</ref>. Foguèt acolhit per una multitud e per la seuna querida filha [[Tulia]].<ref>Haskell. H.J.: ''This was Cicero'', p. 204</ref>.

Ciceron tornèt integrar la politica, mas perdèt dins una ataca contra una lei de Cesar. La conferéncia en Luca, en 56 ab.C., forcèt Ciceron a cambiar la seuna posicion e a suportar lo Trionvirat. Amb aquò, Ciceron tornèt a sos trabalhs literaris e daissèt la politica pels ans seguentes.seguents <ref>Grant, M: "Cicero: Selected Works", p67</ref>.

La luta entre [[Pompèu]] e [[Juli Cesar]] venguèt pus intensa en 50 ab.C. Ciceron causiguèt lo costat de Pompèu. Quand Cesar invadiguètinvasiguèt l'Itàlia en 49 ab.C., Ciceron fugiguèt de Roma. Cesar, temptèt d'atraire la favor de Ciceron, mas aquel sortiguèt d'Itàlia e viatgèt a ([[Dyrrachium]]), na Illíria ont Pompèu estava.<ref>Everitt, Anthony: ''Cicero'' pp. 215.</ref>. Ciceron dempuèi viatgèt com las fòrças de Pompèu fins a [[Farsalia]] en 48 ab.C.,<ref>Plutarch, ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#38 38.1]</ref>. Perdèt a fe dins la competéncia e intencions del grop de Pompèu. Aprèp la vitòriavictòria de Cesar a Farsalia, Ciceron tornèt a Roma, mas amb prudéncia. Cesar perdonèt e Ciceron tentèttemptèt de mantenir son trabalh politic, esperant que Cesar ressusite la Republica e sas institucions.

Dins una letra a [[Marcus Terencius Varrus|Varrus]] em lo 20 d'Abrilabril de 46 ab.C., Ciceron empurèt una estrategia jos la dictatura de Cesar. pasmensPasmens, foguèt completament susprés per l'accion dels ''[[Liberatores]]'', qu'assassinèron Cesar en 44 ab.C.. Ciceron foguèt pas dins la conspiracion, mas los conspirators foguèron certan que auriá simpatizat amb eles. [[Marcus Junius Brutus]] nomenèt Ciceron e li demandèt que restaure la Republica quand levèt lo punhal ensanglantatensangnosit aprèp l'assassinat.<ref>Cicero, Second Philippic Against Antony</ref>. Dins una letra escrita en Febrièrfebrièr de 43 ab.C. a [[Trebonium]], un delssdels conspirators, Ciceron, diguèt que desegèt aver èsser convidat a "aquel gloriòsgloriós branquet de las Ides de Març"!<ref>Cicero, ''Ad Familiares'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Cic.+Fam.+10.28 10.28]</ref>! Ciceron venguèt un cap popular pendent lo periòde d'instabilitat aprèp l'assassinat. TenguètAviá pas gaire de respècte per [[Marc Antòni]], que volèt se voliá vengar dels assassins de Cesar. En cambi de l'amnistia dels assassins, Ciceron faguèt que lo Senat que considère pas César coma un tiran.

Ciceron e Marc Antòni venguèron dos òmes pus importants de Roma: Ciceron foguèt lo pòrtavotz del Senat, e Marc Antòni lo cònsol, cap de la faccion Cesariana, e executor oficial del testament de Cesar. Los dos òmes jamai foguèron en amistat. Quand [[Octavian]], l'eretièr e filh adoptiu de Cesar, arribèt en Itàlia en abril, Ciceron empurèt un plan contra Marc Antònia. En setembre, Ciceron comencèt a atacar Marc Antònio dins una seria de discors nomenat [[Filipicas]].<ref>Appian, ''Civil Wars'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Appian/Civil_Wars/4*.html#19 4.19]</ref>.

Ciceron apuièt [[Decimus Junius Brutus Albinus]] per èsser governador de la [[Gàllia Cisalpina]] e influencièt lo Senat per que declare Marc AntònioAntòni coma un enemic de l'Estat. Mas lo plan de Ciceron manquèt. Marco AntónioAntòni e Octavianus se reconcilièron e vengèronvenguèron aliats, amb [[Lepidus]], formant lo [[Segond Triunvirat]] dempuèi las batalhas del Forum Gallorum e de Mutina. .<ref>Plutarch, ''Cicero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Cicero*.html#46.3 46.3–5]</ref>.

Ciceron foguèt atacat en justícia viciosament. Se sorprenguèt lo 7 de decembre de 43 ab.C. Abandonant sa ''vila'', [[Formias]] dins una litièra anant sus còsta, ont esperava de s'embarcar cap a Macedònia, <ref name="Haskell_1964_293">Haskell, H.J.: ''This was Cicero'' (1964) p.293 </ref>, quand los assassins, Herenius (un centurion) e Popilium (un tribun), arribèron.<ref name="Haskell_1964_293" />.

Aprèp que foguèt descobèrt, los darrièrs mots de Ciceron serián estats: "I a pas res que dega èsser mal fat, soldat, mas tentatempta de me tuar corrèctament." Faguèt la colada lola tèsta fòra de la litièra mostrant que voliá pas resistir. Segon [[Plutarc]], Herenius lo matèt primièr, e dempuèipuèi li copèt la tèsta. Segon los òrdres de Marc AntònioAntòni, las mans, qu'escriguèron las Filipicas, foguèron tanben cortadas e nemadas amb la tèsta al [[Forum Roman]]<ref>Dião Cássio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/47*.html#8.4 47.8.4]</ref>

Ciceron foguèt un escrivan talentós e energic, amb un interès dins una granda varietat de tèmas en acordiacòrdi amb las tradicions filosoficas e ellenisticas. La qualitat e accessibilitat de sus tèxtes favorizèron la grand distribucion e inclusion dins los programes escolars. Son trabalhs es pus enfluentinfluent de la cultura Europèa, e fins a uèi constituisson un còrpus pus importants del material primari per escriure e revisar l'istòria romana.