Peró

Peró (en espanhòl: Perú; en quíchoa e aimara: Piruw), oficialament la Republica de Peró (en espanhòl: República del Perú; en quíchoa: Piruw Ripuwlika; en aimara: Piruw Suyu), es un estat sobeiran de l'America dau Sud.

Peró República del Perú Piruw Republika Piruw Suyu

Estat

Bandièra Escut d'armas

Capitala e ciutat mai granda Lima 9° 24′ S, 76° 00′ O

President Vicepresidents Primièr Ministre Dina Boluarte vacant Gustavo Adrianzén

Independéncia d'Espanha

Data 28 de julhet de 1821

Superfícia 20en

• Totala 1 285 215 km²

• Aiga 0,4 % %

Populacion 45en

• Totala (2021) 34 294 231 ab.

• Densitat 22 ab./km²

Moneda (PEN)

Indicatiu telefonic +5

ISO 3166 PE

Domeni internet .pe

Peró es subdividit en 24 departaments e una província constitucionala.

Machu Picchu, en leis Andes.

S'espandissent sus una superfícia de 1 285 216 km² dins los Andes, enviroutat per l'ocean Pacific a l'oèst, l'Eqüator e Colómbia au nòrd, Brasil e Bolívia a l'èst e Chile au sud. Sa capitala es Lima, vila mai poplada dau país.

Brèç dei civilizacions precolombianas deis Andes, foguèt colonizat per Espanha que destruguèt l'Empèri Inca dins lo corrent dau sègle XVI. Aquò entraïnèt la formacion d'una societat dominada per una oligarquia de grands proprietaris. Vengut independent a l'acomençament dau sègle XIX, conoguèt plusors conflictes còntra sei vesins per definir lo traçat de sei frontieras. Sa vida politica es tanben caracterizada per una instabilitat politica cronica en causa dei rivalitats que devesisson l'oligarquia ò qu'opausan lei conservadors, sostenguts per lei militars, ai movements sociaus e ai partits de senèstra.

Geografia

Geografia fisica

Topografia de Peró.

Lo territòri perovian a una superficia de 1 285 216 km². Se pòu devesir entre tres regions principalas que son lo litorau, leis Andes e la Seuva Amazonica:

• lo litorau perovian a una longor d'aperaquí 2 000 km. Es format d'un plan estrech entrecopat per de relèus rocassós, de formacions deserticas (zònas de dunas... etc.) e de cònes de dejeccion sedimentaris.
• leis Andes son devesidas entre tres cadenas enceuclant de bacins d'altitud e dins lo sud, un platèu dich Altiplano. Divèrsei vaus formadas per l'erosion i forman deis entalhs prefonds. La cadena occidentala es la pus auta amb de cimas fòrça importantas coma Huascarán (6 768 m e cima pus auta dau país), Yerupajá (6 634 m) ò Coropuna (6 425 m). La cadena orientala es pus bassa mai presenta tanben de montanhas grandas coma Ausangate (6 372 m). La cadena centrala es la pus bassa mai aquò demora relatiu car coma lei dos autrei, certanei cimas son fòrça importantas coma Salcantay (6 271 m). Dins aquelei regions, lei comunicacions son malaisadas e certaneis axes necessitan d'empruntar de còls situats a mai de 4 000 m.
• la seuva cuerb lo versant amazonian dau país, valent a dire lei regions orientalas. Es format d'un pèmont traversut e d'un plan bas drenat per lo fluvi Amazonas e seis afluents. La seuva es pluviala, fòrça densa e representa un obstacle ai desplaçaments.

L'idrografia peroviana es organizada a l'entorn de tres bacins principaus que reprenon l'organizacion generala de la geografia fisica dau territòri :

• lo versant occidentau fa partida dau bacin de l'Ocean Pacific. Es percorrut per de rius generalament pichons que vènon dei montanhas. Lo pus important es Río Rímac qu'es considerat coma un riu major dau país car passa per la capitala. Pasmens, tant son debit (40 m³/s), sa longor (160 km) que la superficia de son bacin (3 389 km²) son relativament febles.
• lo versant orientau fa partida dau bacin d'Amazonas. Es dominat per dos rius dichs Ucayali e Marañón que son d'afluents majors dau fluvi amb de debits de respectivament 13 300 m³/s e de 16 400 m³/s. Son de vias navegablas importantas.
• lo sud es dominat per lo bacin dau Lac Titicaca que forma un sistèma idrografic situat entre 3 600 e 4 500 gropant lo Lac Poopó, lo riu Desaguadero e lo Salar de Coipasa. La superficia totala d'aquel ensems aganta aperaquí 140 000 km².

Clima

Clima de Peró.

Peró se situa a de latituds tropicalas mai son clima despend tanben de la massa montanhosa deis Andes, de l'influéncia dau corrent oceanic freg de Humboldt e de l'influéncia dau fenomèn climatic El Niño. Tres zònas climaticas diferentas en partida liadas a la topografia pòdon ansin se destriar. Lòng dau litorau, lo clima es sec amb de precipitacions feblas (mens de 100 mm en Lima). En foncion de la temperatura, es desertic caud lòng dau litorau nòrd e oèst e desertic freg lòng dau litorau sud-oèst. Dins lei regions centralas e nòrd, lo clima es fòrça umid e generalament de tipe eqüatoriau ò tropicau amb doas sasons dei pluejas ben marcadas e de precipitacions superioras a 2 000 mm anuaus dins mai d'una region. Enfin, au sud, se troba una region amb un clima temperat.

Demografia

En 2014, la populacion de Peró èra estimada a 30,1 milions d'abitants siá aperaquí 5% de la populacion d'America da Sud. Conoguèt una aumentacion rapida dins lo corrent deis annadas 1960 passant de 10,4 milions en 1960 a 29,1 milions en 2009. Pasmens, aquela creissença es relativament moderada a respèct deis autrei país de la region e la natalitat demeniguèt d'un biais important entre 1995 e 2000 en causa d'una campanha d'esterilizacion fòrçada. En 2014, lo taus de natalitat èra de 2,2 enfants per frema. La populacion èra relativament jova amb un temps median egau a 27 ans. L'esperança de vida èra de 73,2 ans en 2014.

Aquela populacion es principalament installada lòng dau litorau e dins lei regions pus bassas deis Andes. Lei aglomeracions pus importantas se situan dins aqueleis endrechs levat Iquitos que se troba au nòrd-èst dins lo bacin d'Amazonas. Son Lima (9,9 milions d'abitants en 2015, compres lei 1,9 milions de l'aglomeracion de Callao), Trujillo (950 000 abitants), Arequipa (920 000 abitants), Chiclayo (811 000 abitants) e Piura (517 000 abitants). En revènge, certanei regions dau país, especialament dins la Seuva Amazonica, son quasi vuejas amb mens de 2 ab/km².

La composicion etnica de Peró es fòrça variada gràcias a cinc sègles de mestissage. Seis originas principalas son lei populacions indigènas, lei colons espanhòus e leis esclaus africans. Dins lo corrent dau sègle XIX, après l'independéncia, un nombre non negligible d'imigrats venguts deis Illas Britanicas, de França, d'Alemanha, d'Itàlia, de China e de Japon s'installèron a son torn dins lo país. Durant aqueu periòde, un flux regular se mantenguèt tanben dempuei Espanha. L'identificacion deis abitants a una etnia es donc uei pas totjorn clara e es variabla en foncion deis estudis. Lei mestís forman lo premier grop (47 a 60%) e leis Amerindians lo segond (25 a 30%). Lo nombre deis Europèus (ò Blancs) presentan de variacions fòrtas e un percentatge variant de 5 a 20%. Leis Asiatics forman una minoritat gropant de 4 a 6% de la populacion.

Lengas

Esquèma simplificat dei lengas perovianas.

Peró es un estat multilingua amb au mens 120 lengas diferentas parladas sus son territòri. L'espanhòu es la lenga oficiala dau país. Es tanben la lenga mairala de la màger part de la populacion (83,9% en 2007). Lo quíchoa e l'aimara, respectivament lenga mairala de 13,21% e de 1,76% deis abitants, an un estatut de cooficialitat assegurat per la constitucion dins lei regions onte predominan. Leis autrei lengas son parladas per 0,91% de la populacion.

En fòra de l'espanhòu, lenga latina eiretatge de la colonizacion, lei lengas parladas en Peró son gropadas au sen de 14 familhas principalas e divèrseis isolats. Pasmens, la màger part son menaçadas de disparicion en causa dau declin demografic de certanei comunautats indigènas, de la discriminacion anti-indigèna e de la lònga indiferéncia dau govèrn regardant lo subjècte.

Religion

Señor de los Milagros, Lima

Peró es un país crestian e sustot catolic qu'au mens 77% de la populacion se revendicava d'aquela religion en 2013. Lei protestants (13%) formavan la premiera minoritat religiósa. Son devesits entre mai d'una glèisa diferenta mai sa proporcion aumenta regularament dempuei leis annadas 1980. Divèrseis autrei religions (mormons, bodistas... etc.) gropavan aperaquí 7% deis abitants. Enfin, lo rèsta se declarava agnostic ò atèu.

La constitucion peroviana assegura la libertat religiosa per la populacion. Pasmens, en vertut d'un acòrd signat en 1980 amb la Glèisa Catolica, lo catolicisme a un estatut especiau e privilegiat. Es l'unica religion ensenhada au sen dau sistèma educatiu dau país, la Glèisa a certanei privilègis fiscaus e l'imigracion de trabalhaires catolics es facilitada. En mai d'aquò, de simbòls catolics (crucifiç, imatges de la Verge... etc.) se troban dins cada bastiment public.

Istòria

Lo periòde preistoric

La Preistòria umana peroviana es fòrça mau coneguda en causa de la manca de vestigis. Lei traças pus ancianas de preséncia umana en Peró datan d'au mens 22 000 ans. Lei populacions d'aqueu periòde èran probablament de nomadas que sa subsisténcia èra basada sus la caça e la culhida. Lo mestritge de la fabricacion d'otís de pèira sembla d'aparéisser i a 17 000 ans. La sedentarizacion e lo desvolopament de l'agricultura foguèron un procès lòng liats au reculament dei glaciers andins.

Lo periòde precolombian

Lei periòdes arcaïc e formatiu

Lei progrès de la sedentarizacion, de l'agricultura e la pesca e lo reculament dei glaciers favorizèron l'emergéncia de culturas e de civilizacions vertadieras. La pus anciana es la civilizacion de Caral apareguda au començament dau millenari III av. JC dins la region de Trujillo. Presentava ja plusors trachs pròpris ai civilizacions andinas ulterioras coma una arquitectura massiva caracterizadas per de bastiments piramidaus, l'existéncia d'un panteon politeïsta, la formacion de centres urbans de talha importanta ò la realizacion de geoglifs. Mestrejava la produccion e la teissedura dau coton mai en revènge, conoissiá pas l'usatge de la terralha. Tanben, semblava pas de conóisser de conflictes armats car leis arqueològs an pas descubèrt d'armas ò de bastiments militars dins lei vestigis d'aquela civilizacion.

La civilizacion de Caral dispareguèt dins lo corrent dau sègle XVIII av. JC probablament en causa de cambiaments climatics entraïnats per lo fenomèn El Niño. Au començament dau millenari I av. JC, apareguèron doas civilizacions novèlas lòng dau litorau que mestrejavan de tecnicas de fabricacion de la terralha. La cultura de Chavín apareguèt vèrs 1 000 av. JC. Conoguèt son apogèu entre 800 e 200 av. JC avans sa disparicion rapida au començament dau sègle II av. JC. Introduguèt la metallurgia dau bronze e de l'aur dins la region, melhorèt lei tecnologias textilas, domestiquèt lo lama e inventèt la premiera forma andina d'art visuau conegut amb l'escultura d'estèlas representant de divinitats. Au nivèu politic, sembla de formar un estat teocratic dominat per lo clergat de divinitats inspiradas per leis imatges dau puma e dau jaguar. La cultura de Paracas faguèt son aparicion vèrs 800 av. JC, conoguèt son apogèu en 600-400 av. JC e foguèt absorbida au sègle II av. JC per la civilizacion de Nazca. Desvolopèt la teissedura de la lana e la deformacion volontària dei cranis.

Lo periòde classic

Lo periòde classic dei civilizacions precolombianas es caracterizat per un isolament important de cada cultura que fòrman d'entitats politicas liadas entre elei per de cambis comerciaus mai refusant autrament de durbir sei frontieras ais estrangiers. Aquò favorizèt donc un desvolopament regionau amb de culturas fòrça diferentas mai estendudas sus un territòri relativament limitat.

Article detalhat: Cultura de Moche.

Article detalhat: Cultura de Nazca.

De 200 av. JC a 600, doas culturas se destrian que son la cultura de Moche, situada lòng dau litorau nòrd-oèst, e la cultura de Nazca, establida lòng dau litorau sud. La premiera èra caracterizada per de terralhas de qualitat auta ornadas d'escènas realistas que son de fònts importantas per estudiar son organizacion sociala. Conoguèt un declin rapide après 700 e dispareguèt dins lo corrent dau sègle VIII. La cultura de Nazca, eissida de la cultura de Paracas, es famosa per sei geoglifs mai mestrejava tanben de tecnicas de fabricacion de terralhas policromas. Conoguèt una crisi grèva vèrs 350 qu'entraïnèt l'aclapament volontari de Cahuachi, santuari major dei Nazcas, mai lo procès de disparicion de la cultura nazca foguèt lòng e s'acabèt probablament dins lo corrent dau sègle VIII.

Article detalhat: Civilizacion de Tiwanaku.

Article detalhat: Civilizacion de Wari.

Au començament dau sègle VII, la preponderància passèt ai vilas de Tiwanaku, installada au sud dau Lac Titicaca, e de Wari, establida dins la region d'Ayacucho. Lei dos centres èran de metropòlis religiosas importantas que son clergat aviá un raionament culturau important sus lei regions vesinas. Tiwanaku desvolopèt una agricultura intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'aigatge e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei prèires de la vila. Dispareguèt après 1200 en causa d'una crisi agricòla entraïnada per un assecament dau clima. Wari adoptèt un modèl diferent caracterizat per una expansionisme militar agressiu e la formacion d'un reiaume ierarquizat (bastidas de rotas, de capitalas províncialas... etc.) que prefiguran l'Empèri Inca. Lei regions somesas foguèron tanben colonizadas e esplechadas au profiech de la capitala. Pasmens, una crisi economica e agricòla entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de Wari e la restauracion de l'independéncia dei pòbles vencuts.

Article detalhat: Cultura chimú.

A partir dau sègle XII, la diversitat culturala de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la cultura chimú que se formèt dins la meteissa region que l'anciana cultura de Moche. Formèt un estat centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, Chanchan, agantèt 60 000 abitants gràcias a la bastida de rets importants de rotas, de canaus e de fortificacions. A partir de 1200, acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas mai foguèt a son torn vencut e ocupat per l'Empèri Inca dins lo corrent deis annadas 1460. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau.

Lo periòde imperiau

Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.

Article detalhat: Empèri Inca.

L'Empèri Inca se formèt vèrs 1200 a partir d'una dinastia installada dins la vila de Cuzco. Lo tèrme « inca » designa aquela dinastia mai lo nom dau pòble ocupant Cuzco, que parlava quíchoa, es desconegut. Lo seten sobeiran inca, Yahuar Huacac, capitèt d'instaurar sa dominacion sus tota la vau. Son successor Viracocha Inca foguèt obligat d'abandonar la capitala après una desfacha grèva còntra lei Chancas en 1438. Son fiu Yupanqui menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la victòria de Yahuarpampa. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator », 1438-1471) e acomencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa mòrt, leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo Reiaume Chimú. Son fiu Tupac Yupanqui (1471-1493) contunièt sa politica e sei fòrças agantèron Quito e lo nòrd dau Chile actuau onte se turtèron ais Araucans. Remplaçat per son fiu Huyana Capac (1493-1527), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de Quito e ocupèt una partida dau litorau chilen sensa capitar de rompre la resisténcia araucana.

L'Empèri Inca foguèt l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich Sapa Inca, considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau clergat, ai besonhs deis armadas e de l'Estat (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de famina) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'escritura, l'adminitracion inca conoissiá lei matematicas e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de rotas, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers.

Per unificar l'Empèri, leis Incas impausèron l'utilizacion dau quíchoa, lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un ret de rotas e d'ostalariás permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges.

Lo periòde espanhòu

La conquista de l'Empèri Inca

La conquista espanhòla se debanèt de 1532 a 1571. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei malautiás vengudas d'Euròpa que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en 1530, 1,3 milion en 1570). D'efèct, la mòrt de Huayna Capac entraïnèt una guèrra civila per sa succession entre Huascar (1527-1532) e Atahualpa (1532-1533). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la capitala mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats saunós de Quito a Cuzco li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas.

Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de conquistadors espanhòus comandat per Francisco Pizarro desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de 1532, capturèron Atahualpa a la batalha de Cajamarca. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de Cuzco. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre conquistadors (partisans de Pizarro còntra partisans d'Almagro, 1536-1542). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich Manco Inca II poguèt crear lo Reiaume de Vilcacamba que demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en 1572.

L'esplecha coloniala de Peró

America dau Sud Espanhòla a la fin dau sègle XVII.

Après la conquista espanhòla, lo territòri perovian foguèt integrat au sen de l'Empèri Espanhòu e de seis institucions que permetián d'esplechar sei ressorsas au profiech d'Espanha e d'una minoritat de grands proprietaris terrenaus. Aquel empèri èra dirigit per lo Conseu deis Índias installat en Espanha. Pasmens, en causa dei distàncias importantas entre America e Euròpa, una administracion coloniala foguèt creada. Peró venguèt ansin lo centre de la Vice-Reialtat de Peró que son sèti èra situat en Lima fondada en 1535. Aquela institucion èra cargada de la gestion deis afaires administratius, financiers e economics dei possessions espanhòlas d'America dau Sud franc de Veneçuèla. Pasmens, èra devesida entre d'audiencias installadas a Panama, Santa Fe de Bogota, Quito, Santiago e La Plata que tenián d'autonòmias fòrça importantas en causa dei distàncias entre aquelei vilas e Lima.

Lo nivèu inferior de l'administracion èra ocupat per lei governadors de províncias e per leis autoritats localas, especialament aquelei dei vilas qu'èran elegits per lei captaus. Una caracteristica d'aquela administracion èra l'importància de la corrupcion entre lei foncionaris. D'efèct, certanei, magerament lei corregidors que tenián de poders fiscaus e de policía, èran mau pagats per lo govèrn espanhòu e assaiavan donc de s'enriquir au detriment de la populacion. Lei zònas poblats d'Indians foguèron generalament pus tocadas per aqueu fenomèn.

La darriera institucion importanta de l'Empèri Espanhòu èra la Glèisa. Format unicament de Blancs fins a la segonda mitat dau sègle XVIII, èra caracterizat per sei ressorsas economicas fòrça importantas e per la rivalitat permanenta entre lei diferents òrdres religiós e lo clergat secular. La richessa de la Glèisa èra liada ai dons e ai laissas dei fidèus, lei revenguts eissits d'aquelei bens e lo dèime. Gràcias a aquelei ressorsas, la Glèisa poguèt finançar la bastida de glèisas, s'ocupar de l'ensenhament e de la santat, ajudar lei paures e prestar de sòus. Enfin, aguèt un ròtle major dins l'evangelizacion deis Indians e contunièt per la seguida de considerar que lei pòbles auctonòms fasián partida de son ressòrt.

Lei resèrvas e jaciments d'aur e d'argent concentrèron inicialament l'atencion deis Espanhòus. En particular, la descubèrta d'un jaciment d'argent fòrça important a Potosi aguèt una gròssa influéncia sus lo desvolopament de Peró amb la creacion d'una rota Lima-Potosi que venguèt l'axe principau dau Peró coloniau. Se formèt alora doas zònas economicas diferentas:

• lòng dau litorau, leis Espanhòus desvolopèron l'agricultura (cerealas, vinhas... etc.). Un nombre important d'esclaus africans i foguèt importat coma man d'òbra.
• dins la region andina centrala, lei prioritats èran la percepcion de tributs de part dei comunautats indianas e l'esplecha miniera.

Lei minas de Potosi assegurèron la mitat de la produccion d'argent de l'Empèri Espanhòu de 1550 a 1650 mai la produccion declinèt a partir de la fin dau sègle XVII. L'activitat principala venguèt alora l'agricultura que son desvolopament foguèt rapidament encoratjat. Se formèt alora un modèl de tenements fòrça grands tenguts per una aristocracia terrenala (hacienda).

La formacion de la societat peroviana

La societat ispanoamerica se devesiguèt entre dos ensems separats. Lo premier èra la societat coloniala formada de Blancs, d'Africans, de mestís e d'Indians vivent en fòra de sa comunautat d'origina. Lo segond èra l'ensems dei comunautats indianas gaire mestissadas que gardavan sa lenga e de trachs indians fòrça importants.

La societat coloniala

Lei Blancs èran principalament originaris d'Espanha. Dins aquò, l'emigracion dei Blancs vèrs Peró es mau coneguda car lei documents oficiaus s'interessèron solament ais arribadas legalas. Òr, de clandestins nombrós arribèron tanben dins lei colonias espanhòlas. Dins lo corrent dei generacions, lei Blancs se devesiguèron entre dos grops dichs criollos per designar aquelei nascuts sus lo territòri american e peninsulares per designar aquelei d'Espanha. Dos principis importats de l'aristocracia europèu dominèron son mòde de vida : la volontat de tenir de tenements importants e la volontat de conservar la « puretat » de son sang. Coma lei familhas de criollos avián quauquei rèires mestís, aquò entraïnèt l'aparicion de prejutjats dei peninsulares còntra lei criollos. Pasmens, que situacion que siegue, de grops de familhas blancas, mesclant criollos e peninsulares, se maridant entre elei dominavan la societat. En dessota de l'aristocracia terrenala, existiá tanben una classa mejana blanca formada d'artesans, de marchands, de foncionaris, de regidors ò proprietaris terrenaus mejans. Coma l'elèit, donavan fòrça d'importància a la « puretat » de son sang e assaiavan d'exclure lei non Blancs de seis activitats per ne'n limitar la concurréncia economica e sociala.

Leis Africans foguèron inicialament utilizats coma esclaus dins lei plantacions e lei minas. Pasmens, tre la fin dau sègle XVII, leis afranquiments acomencèron de se generalizar e, dins lo corrent dau sègle seguent, la màger part dei populacions originàrias d'Africa venguèron liuras. En revènge, aquela liberacion s'acompanhèt pas d'un progrès sociau e leis Africans demorèron dins lo debàs de la societat.

Lei populacions mestissadas apareguèron rapidament après la conquista espanhòla en causa dau nombre limitat de fremas espanhòlas. De mai, en despiech dau sostèn de la Glèisa a l'arribada de fremas vengudas de la Peninsula Iberica, lei relacions en fòra dau maridatge entre Espanhòus e Indianas contunièron. Dins aquò, aquelei mestís èran generalament bandits per lei Blancs siá per de rasons religiosas (lei mestís èran sovent nascuts en fòra dau maridatge) siá en causa dau risc de concurréncia economica. Ansin, divèrsei lèis foguèron adoptadas per enebir certanei domenis economics ò mestiers ai mestís. L'aplicacion d'aqueu sistèma evolucionèt pauc a pauc segon lei regions en causa de la generalizacion progressiva dau mestissatge au sen de la societat ispanoamericana. Tre lo sègle XVI, lei premierei falhas apareguèron amb la creacion dei habilitaciones permetent ai mestís d'èsser considerats coma de Blancs en cambi dau pagament d'una soma. De mestís eissits de relacions entre Blancs e Africans ò entre Indians e Africans existián tanben. Pasmens, avián encara mens de consideracions que leis autrei mestís.

La societat indiana

Lei comunautats indianas gaire mestissadas e demoradas alunchadas de la societat coloniala gardèron una partida importanta de sei trachs pròpris e son a l'origina de la societat indiana actuala. Au començament de la colonizacion, leis Indians foguèron somés au sistèma de l’encomienda. Aquò èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un tribut ò de corvadas. Aqueu sistèma foguèt fòrça atacat per lei Dominicans, especialament Bartolomé de las Casas, e en 1542, lo rèi d'Espanha adoptèt lei Lèis Novèlas qu'ordonèron la restitucion a la Corona deis encomiendas après la mòrt de sei proprietaris. Pasmens, en fàcia de l'ostilitat dei colons, la monarquia deguèt finalament adoptar una posicion pus complasenta après una revòuta dei proprietaris (1544-1548). Premier, acceptèt la prolongacion de l’encomienda per la durada de vida de l'eiretier de son proprietari. Puei, se creèt un sistèma suplementari de prolongacion per lei generacions seguentas.

Entre 1569 e 1581, lo vice-rèi Francisco de Toledo creèt un sistèma novèu d'organizacion dei comunautats indianas que foguèron gropats au sen de reducciones pagant tributs e corvadas. Perseguida per sei successors, aquela politica capitèt parcialament car mai d'un Indian capitèt de s'escapar dei reducciones. Dichs forasteros, aqueleis Indians venguèron generalament obriers dins lei tenements espanhòus. Aquò entraïnèt de movements de populacions que favorizèron l'expansion dau quíchoa e de l'aimara dins leis Andes.

Una autra particularitat importanta de la colonizacion de Peró foguèt lo mantenement d'una partida larga de l'aristocracia inca gràcias a sa collaboracion amb lo poder espanhòu. D'efèct, lei caps incas (curacas) foguèron sovent cargats de la collècta dei tributs. Pasmens, en 1780, l'introduccion de taxas entraïnèt una revòuta d'un curaca de Cuzco qu'afirmava èsser un descendent dei sobeirans incas. Prenguèt lo nom de Tupac Amaru II e son insureccion menacèt Cuzco en 1781 fins au mandadís de renfòrç importants dempuei Lima. La revòuta entraïnèt tanben una insureccion de caps aimaras qu'assetjèron La Paz en 1781 avans d'èsser vencuts avans la fin de l'annada. Lo bilanç de la guèrra foguèt saunós (aperaquí 100 000 mòrts) e entraïnèt la disparicion de la màger part de l'aristocracia amerindiana. De mai, lei mestís venguèron fòrça maufisants car volián pas èsser associats amb la revòuta.

En parallèl de l'establiment de la dominacion espanhòla, de campanhas d'evangelizacion foguèron organizadas per convertir leis Indians au cristianisme. Aquò acomencèt tre la conquista amb la destruccion dei temples pagans, deis idòlas, dei libres religiós indians ò de batejaments generaus de populacions. Pasmens, aquela estrategia evolucionèt rapidament vèrs de metòdes pus amagestrats per penetrar dirèctament au sen de la cultura indiana. Ansin, lo cristianisme catolic se generalizèt sota la forma d'un sincretisme mesclant la liturgia crestiana, lo culte de la Santa Verge, dei sants, la musica religiosa e lei processions amb d'elements e de rites eissits de la religion precolombiana anciana.

Enfin, l'afondrament demografic foguèt la darriera caracteristica de la societat indiana après la conquista. D'efèct, en causa dei conflictes, dau trabalh fòrçat e, subretot, dei malautiás vengudas d'Euròpa qu'èran desconegudas sus lo continent american (vairòla...), lo nombre d'Indians demeniguèt fòrça rapidament. L'amplor d'aqueu fenomèn es mau conegut en causa de l'abséncia de donadas precisas sus la populacion avans l'arribada deis Espanhòus. Regardant l'èx-territòri inca, leis estimacions èra de 12 milions d'abitants e de solament 1,3 milion en 1570 e 700 000 en 1620. De mai, lei migracions d'Indians en direccion dei centres economics de la societat ispanoamerica, especialament lei regions minieras, agravèron lo despoblament dei territòris indians. Pasmens, au contrari dei territòris mesoamericans, aquò entraïnèt pas una disparicion totala deis institucions socialas amerindianas que se mantenguèron, especialament una partida de l'aristocracia que collaborèt activament amb leis Espanhòus.

Lo declin dau poder coloniau

Felipe II (1556-1598) assaièt d'organizar la gestion e de l'administracion de l'empèri coloniau espanhòu. Pasmens, en causa dei distàncias e de la superficia estendudas, la Corona mau capitèt e l'autoritat reiala declinèt pauc a pauc. En parallèl, la poissança militara d'Espanha s'afebliguèt. Après la desfacha a l'eissida de la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763), lo govèrn de Madrid decidiguèt tornarmai de s'ocupar de l'organizacion de sei colonias. L'influéncia dei familhas de criolos foguèt tanben reducha amb la creacion de pòstes administratius importants fisats a de peninsulares.

Aquelei reformas permetèron ansin de melhorar lei revenguts reiaus. Pasmens, aquò entraïnèt un maucontentament important, magerament au sen dei criolos, basat sus l'aumentacion deis impòsts, lo ròtle important donat ai peninsulares ò lei limits comerciaus impausats per lo monopòli espanhòu. Ansin, una partida importanta de l'elèit revendicava un reequilibratge dei cambis e dei relacions amb la metropòli. Pasmens, en Peró, après la revòuta de 1780-1781, la màger part dei mestís e dei criolos èran prudents que gardavan la remembrança dei combats. De mai, donavan d'importància a sei privilègis e leis idèas dei Lutz avián per exemple gaire de partisans.

Lo Peró independent

La fin de la colonizacion e l'independéncia de Peró

A l'acomençament dei guèrras d'independéncia sud-americanas, la prudéncia dei mestís e dei criolos engatjèt Peró dins lo camp espanhòu. En 1810, Lima venguèt donc lo centre de concentracion dei tropas espanhòlas e leis autoritats localas contentèron divèrsei demandas dei criolos per ganhar son sostèn. En 1810-1811, lei fòrças basadas en Peró rebutèron una ataca de la junta independentista de Buenos Aires. En 1814-1815, la còntra-ofensiva generala ordonada per lo rèi Ferrand VII permetèt de reconquistar una partida dei colonias rebèlas e d'assegurar tornarmai lei comunicacions entre Peró e la metropòli. Pasmens, amb la revòuta liberala deis annadas 1820, Espanha foguèt afeblida per de conflictes intèrnes. Leis insurgents prenguèron tornarmai l'avantatge. Peró foguèt ansin conquistat per Simon Bolívar en 1823. Proclamat « Liberator », lo venceire recebèt de poders dictatoriaus l'annada seguenta per resòuvre lei conflictes politics perovians. Dotèt lo país novèu d'una constitucion autocratica.

La Confederacion Peru-Boliviana e lo periòde Ramon Castilla

La question principala de l'après-guèrra d'independéncia èra aquela de l'union entre Peró e Bolívia. L'oligarquia de Lima i èra gaire favorabla e obtenguèt satisfaccion en 1826. Pasmens, lei tensions entre lei diferentei faccions dau país èran encara importantas e l'instabilitat politica venguèt rapidament la nòrma. Per exemple, lo generau Agustín Gamarra, president de 1829 a 1833, foguèt obligat de reprimir mai d'una revòuta dins tot lo país en despiech dau mantenement de son autoritat dins la capitala. Aquò afebliguèt grèvament Peró que venguèt la buta deis ambicions de Bolívia. En 1835, lei tropas dau generau bolivian Andres de Santa Cruz intrèron en Peró que foguèt devesit entre dos estats integrats au sen d'una Confederacion Peru-Boliviana. Dins aquò, la poissança d'aquel estat èra una menaça per Chile que s'alièt amb Gamarra que reprenguèt Lima en 1838. La victòria chilena de Yungay en 1839 permetèt de restaurar l'independéncia de Peró que contunièt la guèrra còntra Bolívia. Pasmens, foguèt vencut en 1841 entraïnant la casuda definitiva de Gamarra.

Après aqueu conflicte, leis annadas 1840 foguèron marcadas per lo desvolopament economic dau país sostengut per l'esplecha dau güano e dei jaciments de saunitre descubèrts dins lo Desèrt de Tarapaca. Lo generau Ramon Castilla, president en 1845-1851 e en 1855-1862, foguèt la personalitat principala dau periòde. Aboliguèt l'esclavatge e lo tribut pagat per leis Amerindians, encoratjèt leis investiments estrangiers e faguèt adoptar una constitucion pus liberala en 1860.

L'intervencion espanhòla e la Guèrra dau Pacific

La segonda mitat dau sègle XIX foguèt marcada per mai d'un conflicte implicant Peró còntra Eqüator (1858-1860), Espanha (1864-1866) e còntra Chile (1879-1883). Lo premier inaugurèt un conflicte frontalier fòrça lòng regardant lo traçat dau limit entre Peró e Eqüator qu'èra pas estat clarament definit per leis Espanhòus. Coma Eqüator voliá vendre un territòri revendicat per Lima per pagar son deute, una armada peroviana desbarquèt sus lo territòri eqüatorian. I trobèt un país devesit per una guèrra civila e fòrça instable mai capitèt finalament d'obtenir l'annulacion de la venda.

Lo segond foguèt una guèrra entraïnada per lo refús de Peró de pagar un deute datant dau periòde coloniau. Espanha mandèt una flòta que prenguèt lo contraròtle deis Illas Chincha, fònt importanta de revenguts per l'economia peroviana gràcias a sei jaciments de güano, e faguèt lo blocus dau país. Pasmens, lo conflicte se generalizèt amb la formacion d'una coalicion gropant Peró, Chile, Bolívia e Eqüator. La revirada d'una ataca espanhòla còntra Callao causèt lo retirament de la flòta e marquèt la fin de la guèrra. Aqueu succès renforcèt l'independéncia dei país sud-americans qu'èra encara mau acceptada per Madrid.

Lo tresen foguèt una guèrra entraïnada per de tensions regardant l'esplecha dei jaciments de saunitre dau Desèrt d'Atacama entre Bolívia e Chile. Per s'aparar còntra la menaça chilena, La Paz signèt una aliança defensiva amb Lima en 1873. Ansin, en 1879, Peró se trobèt dirèctament implicat dins la guèrra entre sei dos vesins. Gràcias a sa superioritat, la marina chilena poguèt menar d'atacas còntra lo litorau e l'armada peroviana subiguèt una desfacha grèva a Tarapaca. Per faciar la menaça, Nicolas de Pierola se proclamèt dictator en 1880. Dins aquò, mau capitèt d'empachar la capitulacion de Lima l'annada seguenta, çò qu'entraïnèt son reversament. Gràcias ai generaus Miguel Iglesias e Andres Caceres, lei Perovians obtenguèron quauquei succès mai foguèron definitivament vencuts a la batalha de Huamachuco en 1883. Lo tractat d'Ancon laissèt ai Chilens tota la region de Tarapaca e permetèt l'ocupacion de Tacna e d'Arica durant dètz ans. Un vòte èra previst a l'eissida d'aqueu periòde permetent ais abitants de chausir entre lei dos país mai l'escrutinh foguèt jamai organizat. La situacion foguèt reglada en 1929 amb lo partiment de la region: Peró recuperèt Tacna e Chile gardèt Arica.

Militaristas e civilistas

Evolucions territòtialas de Peró deis annadas 1880 ais annadas 1940.

Après la Guèrra dau Pacific còntra Chile, lo poder foguèt tengut per doas faccions diferentas dichas « militaristas » e « civilistas ». Lei militaristas dirigiguèron inicialament lo país amb lei generaus Caceres (1886-1890 puei 1894-1895) e Remigio Bermudez (1890-1894). Pasmens, en 1895, una insureccion menada per l'èx-dictator Nicolas de Piedrola prenguèt lo poder e lo gardèt fins a 1899 amb lo sostèn dei civilistas. Restabliguèt lei finanças dau país, restaurèt la conscripcion obligatòria e lo vòte secrèt. Foguèt remplaçat per Eduardo Lopez de la Romaña (1899-1903) e José Pardo y Barreda (1903-1907).

Lo periòde veguèt una transformacion importanta de l'economia peroviana amb lo reculament de l'importància dei jaciments de saunitre, largament perduts au profiech de Chile en 1879, e de güano que son esplecha èra venguda pus malaisada. Per compensar aquelei pèrdas, lo desvolopament de l'agricultura dins lei regions litoralas, de l'industria miniera andina e la produccion de cauchó dins la region d'Iquitos foguèt favorizat. En particular, en 1907, un camin de fèrre foguèt bastit entre Lima e la region miniera de Cerro de Pasco.

Après 1908, lei militaristas reprenguèron lo poder amb Augusto Bernardo Leguia (1908-1912), Guillermo Billinghurst (1912-1914) e Oscar Benavides (1914-1915). En 1915, José Pardo retrobèt la presidéncia fins a un còp d'estat de Leguia en 1919. Après una victòria electorala en 1920, modifiquèt la constitucion de 1860 per establir sa dictatura fins a 1930.

L'oposicion entre l'armada e l'APRA

Leis annadas de 1930 a 1980 foguèron principalament marcadas per l'oposicion entre lei fòrças armadas e lo movement progressista de l'Aliança Populara Revolucionària Americana (APRA). D'efèct, en 1930, un còp d'estat militar entraïnèt la casuda de Leguia que foguèt arrestat per lo generau Luis Sanchez Cerro. Dos camps politics se formèron alora gropant d'un caire lei militars e lei grands proprietaris terrenaus conservadors e d'autre caire l'APRA dirigida per Victor Raul Haya de la Torre. En 1931, una eleccion organizada per l'armada permetèt l'eleccion de Sanchez Cerro a la presidéncia qu'enebiguèt rapidament l'APRA e arrestèt son cap.

En 1932, l'APRA assaièt d'organizar una insureccion a Trujillo que foguèt durament reprimida per l'armada. Un an pus tard, Sanchez Cerro foguèt assassinat e remplaçat per l'ancian president militarista Oscar Benavides que decidèt d'amaisar la situacion. Haya de la Torre foguèt liberat e una constitucion novèla foguèt adoptada en 1933. Pasmens, aqueu procès foguèt suspendut en 1936 quand l'APRA ganhèt leis eleccions. Lo partit foguèt tornarmai enebit e son cap exilat. Benavides gardèt lo poder fins a 1939 e son remplaçament per l'oligarca Manuel Prado y Ugarteche. President fins a 1945, capitèt de redreiçar l'economia e d'establir una patz civila mai ò mens establa dins lo país. Pasmens, aqueleis annadas foguèron sustot marcada per una segonda guèrra còntra Eqüator (1941-1942) regardant lo traçat de sa frontiera comuna. S'acabèt per una victòria clara de Peró qu'obtenguèt lo contraròtle d'un territòri de 200 000 km² revendicat per lei dos estats. Pasmens, Quito refusèt aqueu resultat e mantenguèt sei revendicacions entraïnant doas guèrras suplementàrias en 1981 e en 1995.

Dins aquò, lei tensions demorèron vivas entre l'APRA e lei militars. En 1944, la capitada d'una grèva generala entraïnèt de negociacions que s'acabèron amb l'eleccion d'un moderat, José Luis Bustamante y Rivero, coma president en 1945. L'APRA participèt meme au govèrn mai son sostèn ai grèvas e son programa de senèstra (contraròtle dei pretz... etc.) suscitèt l'ostilitat dei conservadors. L'assassinat dau cap d'un jornau de drecha agravèt lei tensions amb una aumentacion dei poders de la polícia. En 1948, un còp d'estat de l'APRA e d'una partida de la marina mau capitèt e lo generau Manuel Odria, ministre de l'interior, reversèt Bustamante e prenguèt la direccion dau país fins a 1956. Fondèt una junta militara que son programa èra de restablir l'òrdre de l'oligarquia peroviana. L'APRA foguèt tornarmai per lo tresen còp e Haya de la Torre tornarmai exilat. En 1950, Odria legitimèt son poder amb una eleccion presidenciala. Ajudat per lo periòde de dinamisme economic entraïnat per la Guèrra de Corèa, capitèt d'estabilizar la situacion interiora de Peró.

Pasmens, a partir de 1954, de dificultats apareguèron tornarmai amb la fin de la guèrra e Odria decidèt de tornar parlar amb l'APRA. L'ancian president conservador Manuel Prado foguèt elegit per un segond mandat en 1956 gràcias au sostèn tacit dau partit de senèstra. De mai, poguèt aprofichar una scission au sen de l'APRA amb la creacion per Fernando Belaunde Terry d'un segond partit de sensètra dich Accion Populara. Après sièis annadas relativament suavas, la lucha per la succession de Prado opausèt Haya de la Torre, Belaunde e Odria. L'escrutinh foguèt marcat per de sospicions de fraudas e l'abséncia de venceires car ges de candidat capitèt d'obtenir lo tèrç dei vòtz necessari a una eleccion. L'armada intervenguèt donc tornarmai dins leis afaires politics e annulèt l'eleccion. En 1963, un vòte novèu permetèt a Belaunde, d'ara endavant assegurat dau sostèn dei conservadors, de venir president. Pasmens, aguèt ges de majoritat parlamentària dins un Congrès dominat per leis apristas e lei partisans d'Odria. Ansin, sa politica se turtèt a d'oposicions importantas, especialament son projècte de reforma agricòla que foguèt blocat per lei grands proprietaris.

Aqueu blocatge institucionau entraïnèt donc un còp d'estat militar menat per lo generau Juan Velasco Alvarado. Pasmens, au contrari dei regimes militars precedents, la politica de Velasco Alvarado s'inspirèt largament dei programas de l'APRA e de l'Accion Populara amb la nacionalizacion de divèrsei sectors economics (petròli, minas... etc.), l'organizacion d'una campanha d'alfabetizacion ò una reforma agrària regardant sèt milions d'ectaras. Aquò recebèt inicialament un acuèlh favorable de part de la populacion mai de dificultats administrativas e financieras venguèron una fònt de maucontentament. En 1975, la repression d'una manifestacion dins la capitala faguèt un centenau de victimas e Velasco Alvarado foguèt remplaçat per lo generau Francisco Morales Bermudez. Demorèt en plaça fins a 1978 e apliquèt una politica economica ortodòxa dirigida per lo FMI. Aquò entraïnèt de grèvas repetidas e la repression venguèt mai e mai dura.

D'efèct, en 1978, lei militars foguèron obligats de laissar lo poder e una assemblada constituenta foguèt elegida. Belaunde e l'Accion Populara ganhèron leis eleccions organizadas en 1980. Pasmens, sa politica liberala agravèt la crisi dau país entraïnant una demenicion dau nivèu de vida e una multiplicacion dei grèvas. Aquò entraïnèt l'aparicion de la guerilha maoïsta dau Sendier Luminós. A partir de 1982-1983, Belaunde ordonèt a l'armada de restablir l'òrdre e de luchar còntra la subversion entraïnant un conflicte interior saunós. L'Accion Populara subiguèt donc una desbranda ais eleccions de 1985 ganhada per lo candidat de l'APRA, Alan Garcia Perez. Pasmens, aqueu darrier mau capitèt de redreiçar la situacion e Peró deguèt tornarmai faciar de dificultats economicas e financieras importantas.

Lo periòde Fujimori

Reculament dau Sendier Luminós durant lo periòde Fujimori.

En 1990, Alberto Fujimori ganhèt leis eleccions còntra lo candidat liberau Mario Vargas Llosa amb un programa de reformas socialas. Pasmens, tre sa presa de foncion, adoptèt una politica fòrça liberala d'ajustament economic sostenguda per lo FMI, intensifiquèt la lucha còntra lo Sendier Luminós e leis autrei guerilhas e se turtèt a una oposicion viva dau Congrès e de la justícia. En 1992, organizèt donc un còp d'estat que li permetèt de dissòuvre lo Congrès. La meteissa annada, la captura dau cap dau Sendier Luminós li permetèt d'obtenir un succès decisiu còntra la guerilha que comencèt de se fragmentar en causa de l'abséncia de successors. En 2000, aviá quasi disparegut e foguèt a tòrt considerat coma destruch. Pasmens, maugrat son mantenement dins certanei regions centralas dau país, lo Sendier a conegut un declin fòrça important durant lo periòde Fujimori.

En 1993, Fujimori promulguèt una constitucion novèla que li permetiá de sollicitar un segond mandat consecutiu. Pasmens, en despiech de sa reeleccion en 1995, l'autoritarisme e la corrupcion dau regime, la pauretat e leis inegalitats socialas acomencèron de maucontentar la populacion. Cinc ans pus tard, quand Fujimori assaièt d'obtenir un tresen mandat presidenciau consecutiu, l'oposicion refusèt de participar a l'escrutinh e de manifestacions importantas agitèron lo país. Après un escàndol suplementari de corrupcion de plusors parlamentaris per lo president, lo govèrn aprofichèt l'abséncia de Fujimori, ocupat per un viatge en Japon, per lo destituir. Fujimori acceptèt de demissionar e demandèt l'asile politic ais autoritats japonesas. Per la seguida, assaièt de rintrar en Peró onte foguèt arrestat e condamnat a 25 ans de preson en 2009 per divèrsei crimes perpetrats per son regime. D'autreis afaires son totjorn en cors còntra eu regardant en particular de crimes còntra l'Umanitat comés durant una campanha d'esterilizacion fòrçada.

Lo Peró actuau

Après la casuda de Fujimori, Peró conoguèt un desvolopament economic important dins lo corrent deis annadas 2000 mai lo mantenement d'inegalitats socialas grèvas contunièt d'entraïnar de trèbols. Alejandro Toledo, un deis adversaris principaus de Fujimori, foguèt elegit president en 2001. Pasmens, mau capitèt de reglar lei problemas sociaus dau país. En 2003, après una grèva importanta deis ensenhaires e dei païsans, proclamèt l'estat d'urgéncia e suspendiguèt plusors drechs fondamentaus per restaurar l'òrdre. En 2006, foguèt ansin vencut per l'ancian president aprista Alan García. Pasmens, son mandat foguèt tanben agitat per de manifestacions indigenistas còntra de companhiás petrolieras. Proclamèt a son torn l'estat d'urgéncia fins a l'abrogacion dei mesuras contestadas per lo Congrès. Pasmens, de trèbols grèus contunièron amb 34 mòrts en junh de 2009. En 2011, lo neoliberau Ollanta Humala li succediguèt.

Organizacions politica e territòriala

Organizacion politica

Peró es una republica democratica de regime presidenciau que seis institucions son regidas per una constitucion adoptada en 1993 e modificada en 2000. Aplica lo principi de separacion dei tres poders. La capitala es Lima que concentra, en mai dau poder politic, la màger part dei centres economics, financiers e culturaus dau país. La ciutadanetat es donada ai Perovians de mai de 18 ans e lo vòte es obligatòri.

Lo poder executiu es tengut per lo President de la Republica e son vice-president que son elegits per un mandat de cinc annadas au sufragi universau dirècte. Dempuei 2000, un president sortent pòu pas se presentar immediatament a sa succession. Lo president es lo cap de l'Estat, lo cap dau govèrn e lo comandant suprèm dei fòrças armadas. Designa lo president dau Conseu dei Ministres e forma lo govèrn.

Lo poder legislatiu es tengut per lo President de la Republica e un parlament monocamerau dich Congrès de la Nacion. Format de 130 deputats elegits per un mandat de cinc annadas au sufragi universau dirècte amb un escrutinh proporcionau, a lo poder de discutir e vòta lei tèxtes de lèi, ratifica lei tractats, autoriza leis emprunts dau govèrn, accepta lo budget presentat per lo govèrn e vòta lei declaracions de guèrra. Lo president a un drech de vèto que li permet de blocar un tèxte legislatiu qu'a pas son acòrd.

Lo poder judiciari es tengut per una Cort Suprèma de 16 jutges nomat per lo Conseu Nacionau de la Justícia. Pasmens, regardant leis afaires constitucionaus, existís una Cort Constitucionau.

Organizacion territòriala

Lo territòri perovian es devesit entre 24 regions e una entitat amb un estatut particular a l'entorn de Lima. Aquelei regions an de competéncias regardant la planificacion dau desvolopament regionau, l'execucion dei projèctes d'investiment public, la promoccion de l'activitat economica e la gestion dei bens publics. Son dirigidas per un president e un conseu elegits per quatre ans. Existís tanben un conseu de coordenacion cargat de representar la societat civila. A ges de poder executiu mai a un avejaire consultatiu. Segon la lèi organica dei govèrns regionaus, lo transferiment de poders de l'autoritat centrala ai regions dèu aumentar mai aqueu procès es l'objècte de conflictes entre lo Secretariat a la Descentralizacion dau govèrn de Lima e l'Assemblada Nacionala dei Govèrns Regionaus creada en 2007 a l'iniciativa dei presidents de region.

Lei regions son devesidas entre 1 838 districtes dirigits per un premier cònsol. La region de la capitala a un estatut pròpri que demora en fòra dau procès de descentralizacion. Es dirigida per lo Conseu comunau de Lima.

Simbòls nacionaus

Peró a un drapèu, un blason, un imne e una devisa coma simbòls nacionaus :

• lo drapèu es fach de doas bendas verticalas rojas enquadrant una benda verticala blanca. Segon l'usatge dau drapèu, un blason pòu èsser apondut au centre de la benda blanca. Aqueu drapèu foguèt adoptat en 1950 mai s'inspira de plusors modèls precedents qu'èran ja roge e blanc.
• lo blason foguèt adoptat en 1950. Es format de tres sectors separats per una linha orizontala centrala e per una linha verticala que passa au mitan de la partida superiora. La partida inferiora presenta una fònt de larguesa que simboliza la richessa minerala dau país. La partida superiora de senèstra presenta una vigonha que simboliza la richessa de la fauna e la partida superiora de drecha presenta un aubre dau genre cinchona que simboliza la richessa de la flòra peroviana.
• l'imne nacionau foguèt adoptat en 1821. Lo tèxte es de José de La Torre Ugarte e la musica de José Bernardo Alcedo. Son nom oficiau es Marcha nacional del Perú (« Marcha nacionala de Peró » en occitan). Pasmens, aqueu nom es rarament utilizat e l'imne es dich Somos libres, seámoslo siempre (« Siam libres, demorem-lo totjorn » en occitan) per la populacion.
• la devisa nacionala es "Firme y feliz por la unión (« Fòrt e urós per l'union » en occitan).

En mai d'aquò, existís divèrsei simbòls non oficiaus de Peró coma la cantuta, la vigonha, lo gau de ròca, la cocarda peroviana e lo cajón.

• 
  Drapèu actuau de Peró adoptat en 1950.
• 
  Drapèu de Peró de 1825 a 1950.
• 
  Drapèu de Peró de 1822 a 1825.
• 
  Drapèu de Peró en 1822.
• 
  Drapèu de Peró de 1821 a 1822.
• 
  Blason actuau de Peró adoptat en 1950.
• 
  Cantuta.
• 
  Vigonha.
• 
  Gau de ròca.
• 
  Cocarda peroviana.

Defensa e diplomacia

Afaires estrangiers

Peró fa partida dei principaleis organizacions regionalas e internacionalas e es un actor que s'implica dins leis organizacions destinadas a promòure lo desvolopament economic ò lo mantenement de la patz en America Latina. D'un biais relativament pragmatic, entretèn tanben de relacions bilateralas bònas amb de país variats (e de còps ostils entre elei) mai economicament importants per l'economia peroviana.

Ansin, au nivèu regionau, Peró participa a l'Aliança dau Pacific qu'es una zòna de comèrci liure creada en 2011 amb Chile, Mexic e Colómbia. Aquela organizacion assaia de favorizar lo comèrci amb Asia e de faire còntrapés au Mercosur. A tanben permes de raprochar Chile e Peró, çò qu'a favorizat lo reglament dau contenciós maritim entre lei dos país (genier de 2014). Au nivèu dau mantenement de la patz, Peró participèt ais operacions de l'ONU en Haití e ai politicas de lucha còntra lo comèrci de dròga. D'efèct, dempuei lo començament dau sègle XXI, lo país es vengut lo premier productor mondiau de cocaïna, çò que presenta un risc intèrne important de destabilizacion de certanei regions e un risc extèrne d'ingeréncia estrangiera.

Regardant lei relacions bilateralas de Lima, la diplomacia peroviana mostra una capacitat gròssa de dubertura. Lei relacions amb leis Estats Units d'America e Republica Populara de China son primordialas en causa de l'importància economica dei cambis amb aqueleis estats. Pasmens, Peró a establit de relacions bònas amb Alemanha, Espanha, França, lo Reiaume Unit, plusors país arabis (reconeissença de l'independéncia Palestina en 2011), Israèl (en despiech dau ponch precedent) e la Corèa dau Sud. Lo comèrci e son desvolopament son generalament la rason premiera d'aquela situacion ambé, per exemple, la signatura d'un acòrd de liure comèrci amb l'Union Europèa en 2013.

Fòrças armadas

Mig-29SE peruvian en 2010.

Lei fòrças armadas foguèron creadas en 1821 e son principalament cargadas de defendre l'independéncia, la sobeiranetat e l'integritat territòriala de Peró. Sei missions segondàrias son de participar au desvolopament economic dau país e a de missions de proteccion civila. En 2012, avián un budget representant 1,28% dau PIB, alinhavan aperaquí 140 000 òmes e èran devesidas entre una fòrça terrèstra (Armada Peroviana), una marina militara (Marina de guèrra de Peró) e una fòrça aeriana (Fòrça aeriana de Peró):

• lei fòrças terrèstras tenián 76 200 òmes devesits entre quatre regions militaras, 20 bregadas e divèrsei batalhons independents. Leis equipaments principaus èran generalament ancians. Lei principaus èran 315 carris (T-55 e AMX-13), 890 veïculs variats (M113, UR-416... etc.), 325 pèças d'artilhariá, 372 sistèmas antiaerians e 59 aeronaus variats (Mil Mi-17, Mil Mi-2... etc.).
• lei fòrças maritimas tenián 26 000 òmes, 51 naviris e 33 aeronaus. Entre lei naviris pus importants de la marina peroviana, se troban 6 sosmarins d'ataca de propulsion convencionala, un crosaire, 7 fregatas, 6 corvetas e 2 naviris de desbarcament. D'esfòrç importants son realizats per lo govèrn perovian per mantenir lei capacitats de sa flòta amb la modernizacion regulara dei naviris ancians e la crompa d'unitats modèrnas.
• lei fòrças aerianas alinhavan 18 000 òmes, 71 avions de combats (Mig-29, Mirage 2000, Sukhoi Su-25... etc.), 44 avions de transpòrt, 52 elicoptèrs e 67 avions variats (entraïnament, reconeissença... etc.). Coma per la marina, d'esfòrç son menats per mantenir lo nivèu dei fòrças aerianas perovianas.

Conflictes intèrnes

Peró es tocat per un conflicte intèrne opausant lo govèrn centrau a divèrsei movements revolucionaris coma lo Sendier Luminós (1980-uei) ò lo Movement Revolucionari Tupac Amaru (1984-1997). Acomençada en 1980, aquela guèrra a fach aperaquí 70 000 mòrts e, en 1990, de guerilhas èran presentas sus la mitat dau territòri. Dempuei 2000, l'intensitat dei combats a demenit mai lo Sendier Luminós es encara fèrmament installat dins lei Vaus d'Apurimac e d'Ene. De mai, sembla d'i aver un desvolopament de liames importants entre certanei guerilhas e de trafegants de dròga, çò qu'aumenta l'inseguretat, especialament dins lo centre dau país e lòng de la frontiera amb Colómbia.

Economia

Ressorsas naturalas principalas de Peró.

L'economia peroviana es de talha modèsta amb un PIB nominau de 208,2 miliards en 2014 (siá 6 905 $/ab) e un taus de creissença annuau de 6,78% en 2006-2013 qu'es lo pus important d'America dau Sud. Pasmens, Peró demorava dependent de son sector minier e marcat per la pauretat en cors de demenicion mai totjorn importanta (58,7 % en 2004 e 23,9 % en 2013), lo ròtle primordiau dau sector economic informau (que regardava 60% de la populacion) e d'inegalitats socialas, etnicas e geograficas fòrtas. Ansin, se podiá destriar tres zònas economicas principalas que son la region de Lima-Callao (un tèrç dau PIB nacionau) que gropava lei companhiás pus modèrnas, lei vilas litoralas en expansion rapida dempuei lei darriereis annadas que son economia èra en cors de modernizacion e lei zònas ruralas deis Andes e de la Seuva Amazonica onte l'economia èra sustot destinada a assegurar la subsisténcia dei populacions.

Lei partenaris economics principaus de Peró se situavan en America e en Asia. Lei pus importants èran leis Estats Units d'America que representavan respectivament 18,4% deis exportacions perovianas e 24,8% deis importacions, China (17,8% e 15,3%), Brasil (4,3% e 5,3%). Regardant leis exportacions, Canadà (7%), Japon (5,2%), Soïssa (4,3%), Espanha (4,2%) e la Corèa dau Sud (4%) èran d'actors importants. Regardant leis importacions, Argentina (4,8%), Chile (4,7%), Eqüator (4,6%) e Mexic (4,4%) èran tanben de fornisseires majors.

En causa de l'importància de l'economia informala e illegala (dròga), la descripcion de l'estructura de l'economia peroviana es malaisada. En 2015, lo sector primari n'èra la basa gràcias a una agricultura fòrça diversificada e de ressorsas naturalas fòrça importantas. D'efèct, gràcias ai climas variats e a un ret d'aigatge ben desvolopat dins lei regions deserticas, lo país exportava d'espargas, de carchòfas, d'avocats, de tartiflas, de ris, de cana de sucre, de gròs blat, de coton, de cafè, de cacau e divèrsei fruchs tropicaus. La pesca aviá pereu un ròtle important gràcias ais aigas peissonencas de l'Ocean Pacific amb 9,5 milions de tonas de pes pescats (2^en reng mondiau). Enfin, lo sector minier èra lo còr de l'economia peroviana que representava 56% deis exportacions gràcias a l'esplecha de minas d'aur (6^en reng mondiau en 2010), d'argent (2^en en 2011), de coire (3^en en 2014), de zinc (2^en en 2009), d'estanh (3^en en 2006), de plomb (4^en en 2014), d'urani, de molibdèn e de jaciments de petròli e de gas naturau. Dempuei leis annadas 2000, Peró es tanben vengut lo premier productor de còca e representava una fònt de revenguts per aperaquí 200 000 païsans.

Lo sector industriau conois un desvolopament important dempuei la fin dau sègle XX a l'entorn de l'aglomeracion Lima-Callao, de certanei vilas litoralas e d'Arequipa. Èra basada sus la siderurgia, lo rafinatge de petròli, la quimia, la transformacion dei mineraus, l'industria automobila e l'industria agroalimentària (produccion de farina de pes). Lo país exporta una partida d'aquelei produccions. En revènge, èra obligat d'importar lo rèsta de sei bens industriaus, especialament certanei produchs quimics non produchs localament, certanei produchs petroliers, d'aparelhs electronics, d'aperelhs de telecomunicacions, de maquinas otís, divèrsei bens manufacturats, de papièr, de textils e de medicaments.

Lo sector dei servicis èra dominat per l'economia informala. Pasmens, lo torisme i aviá un ròtle particular car conois una creissença fòrta dempuei la demenicion de l'intensitat dei combats còntra lo Sendier Luminós. Lo nombre de toristas èra encara limitat (3,1 milions en 2010 siá lo 8^en reng dau continent american) mai lo sector èra ja la segonda fònt de devisas estrangieras de l'economia peroviana.

Cultura

Arquitectura

Peró a un patrimòni arquitecturau fòrça ric que cuerb lei periòdes precolombians, coloniaus e modèrnes. D'efèct, l'arquitectura aviá una importància gròssa au sen dei civilizacions precolombianas, gràcias a de monuments massís, de l'aparicion de la civilizacion de Caral a l'acomençament dau millenari III av. JC a l'apogèu de l'Empèri Inca. Aquò a laissat una tiera d'edificis gigants que mostran de preocupacions religiosas mai tanben de capacitats avançadas regardant l'organizacion dei vilas e l'urbanisme.

Après la conquista espanhòla, leis estiles arquitecturaus europèus de la Renaissença foguèron introduchs dins lo país onte se mesclèron amb l'arquitectura indigèna. D'exemples d'aquelei mesclas son la Catedrala de Cuzco bastida durant la Renaissença, lo Monastèri de Sant Francés construch pendent lo periòde barròc ò l'Universitat de Cuzco (tanben d'inspiracion barròca). L'independéncia marquèt la disparicion deis estiles venguts de la Peninsula Iberica que foguèron remplaçats per lo neoclassicisme francés. Au sègle XX, de corrents variats dominèron l'arquitectura peroviana, especialament lo foncionalisme (Plaza Sant Martín de Lima).

• 
  Vestigis de piramidas bastidas per la civilizacion de Caral (sègles XXX - sègle XXVII av. JC).
• 
  Potz cavat per la civilizacion nazca (sègle II av. JC - sègle VII ap. JC).
• 
  Vestigis de la Huaca del Sol, temple major de la cultura moche (sègles II-VIII ap. JC).
• 
  Ciutat inca de Machu Picchu (sègle XV), ensems arquitectura pus conegut d'America dau Sud.
• 
  Catedrala de Cuzco (1559-1669).
• 
  Monastèri de Sant Francés (1673-1774).
• 
  Universitat de Cuzco (dubertura en 1692).
• Plaza San Martín de Lima (1914-1945).
  Plaza San Martín de Lima (1914-1945).

Escultura

Coma per l'arquitectura, l'escultura aviá un ròtle major au sen dei civilizacions precolombianas e lo patrimòni esculturau de Peró fa partida dei pus rics de la planeta. Après la colonizacion espanhòla, l'escultura demorèt fòrça utilizada per ornar lei glèisas crestianas. En revènge, aquel art conoguèt un declin certan après l'independéncia en causa de la demenicion de son importància au sen de la societat peroviana fins au sègle XX e l'aparicion de corrents marcats per lei culturas indigènas.

• 
  Terralha producha per la cultura moche.
• 
  Terralha cupisnica.
• 
  Estèla gravada de la cultura de Chavín.
• 
  Gravadura de la cultura de Chimú.
• 
  Terralha nazca.
• 
  Gravadura nazca.
• 
  Escultura inca.
• 
  Glèisa espanhòla amb d'esculturas.
• 
  Escultura peroviana modèrna.

Pintura

La pintura peroviana se pòu devesir entre un periòde precolombian, un periòde coloniau e un periòde post-independéncia. La pintura foguèt ansin un art fòrça utilizat per decorar lei monuments pus importants dei culturas precolombianas ò per ornar certanei terralhas. Après la colonizacion, la pintura europèa foguèt introducha dins lo país e fòrça utilizada per ornar lei glèisas e leis edificis crestians. Se desvolopèt un estile particular dich Escòla de Cuzco mesclant usatge de la pintura europèa, imatges crestians e representacions indigènas. Ai sègles XVII e XVIII, leis influéncias barròcas se desvolopèron dins lo país. Puei, au sègle XIX, coma en arquitectura, lo neoclassicisme e lo romantisme francés s'impausèron coma estiles dominants. La creacion d'una escòla d'art a Lima en 1919 aguèt un ròtle important per la pintura peroviana dau sègle XX car permetèt de desvolopar divèrsei corrents artistics pròpris marcats per lei culturas amerindianas.

• 
  Terralha pintada moche.
• 
  Terralha pintada chimú.
• 
  Àngel amb un arcabusa (Escòla de Cuzco).
• 
  Pintura de l'Escòla de Cuzco.
• 
  Pintura dau començament dau sègle XX e encara inspirada per la pintura francesa dau sègle XIX.

Musica

La musica es apareguda sus lo territòri dau Peró actuau tre lo periòde de la civilizacion de Caral. Puei, aquel art passèt au sen dei civilizacions e culturas seguentas. Lei constrenchas geografics deis Andes entraïnèron alora l'isolament de mai d'una comunautat e la formacion de centenaus de danças regionalas diferentas. Lo cajón es l'instrument emblematic d'aquela musica amerindiana mai lor nombre totau es tanben fòrça important. Après la conquista, mai d'una musica europèa e africana foguèt introducha en Peró e se mesclèt amb lei musicas ja existantas. Un segond movement similar aguèt luòc a partir deis annadas 1960 amb la difusion de la musica venguda deis Estats Units d'America. La musica peroviana presenta ansin una richessa incomparabla amb au mens 1 300 genres musicaus diferents.

Literatura

La literatura peroviana es eissida dei racòntes oraus dau periòde precolombian. Après la conquista, l'introduccion de l'escritura e de la literatura europèa favorizèt la difusion de la literatura au sen de la societat peroviana. Dos estiles, lo costumbrismo e lo romantisme, i aguèron un ròtle important. Puei, a partir deis annadas 1920, se formèt la literatura peroviana contemporanèa que s'inspirèt de la cultura amerindiana e que fa partida dempuei la segonda mitat dau sègle XX dei corrents majors de la literatura internacionala.

Lei tradicions oralas precolombianas

La literatura orala precolombiana es largament desconeguda en causa de la destruccion dei culturas e civilizacions anterioras a l'arribada dei conquistadors. De mai, foguèt marginalizada per la literatura d'inspiracion europèa. Pasmens, es supausada fòrça variada en causa de la diversitat observada actualament dins lei racòntes oraus dei pòbles indigèns d'Eqüator, de Peró, de Bolívia e de Chile. Divèrseis estudis menadas a partir dau sègle XIX an permés de'n fixar una partida per escrich e d'identificar de trachs comuns coma de tematicas (mites de creacion ò de destruccion dau Mond, mitologia precolombiana... etc.) e au mens doas formas dichas « harawis » e « hayllis » que son respectivament un estile poetic liric e un estile poetic epic.

La literatura peroviana coloniala

La literatura peroviana dau periòde coloniau se pòu devesir entre tres ensems principaus que son lei crònicas espanhòlas dau periòde de la Descubèrta e de la Conquista, lei crònicas indigènas dau meteis periòde e lo neoclassicisme. D'efèct, l'exploracion e lei guèrras de conquista de l'Empèri Inca foguèron una fònt d'inspiracion importanta per mai d'un escrivan espanhòu. Aqueleis òbras prenon sovent la forma de crònicas istoricas amb un caractèr epistolar prononciat e depintan leis eveniments istorics ò lei societats dau periòde. Leis autors espanhòus majors d'aqueu periòde son Francisco Xerez, Pedro Sancho de la Hoz, Miguel de Estete, Cristobal de Molina e Pedro Cieza de León qu'èran generalament de conquistadors letruts.

Lei crònicas dichas indigènas son l'òbra d'autors amerindians ò mestís coma Titu Cusi Yupanqui qu'èra un subrevivent de l'ostau reiau inca, Juan de Santa Cruz Pachacuti Yamqui Salcamaygua ò Felipe Guamán Poma de Ayala. Aprenguèron d'escriure après la conquista e s'interessèron ais estats precolombians e ais atrocitats dau sistèma coloniau. Lei crònicas de Titu Cusi Yupanqui son ansin una fònt majora de coneissenças regardant l'istòria e lei tradicions de l'Empèri Inca. De son caire, Guamán Poma mandèt au rèi d'Espanha un libre de reflexion politica sus la destruccion dei societats indigènas e lei mejans de bastir una societat melhora. La màger part d'aqueleis òbras son demoradas a l'estat de manuscrit.

Pasmens, la literatura indigèna dispareguèt pauc a pauc amb la formacion d'una oligarquia mestissada a la tèsta dau Peró coloniau. D'efèct, aqueleis elèits mespresavan la literatura indigèna que dispareguèt pauc a pauc. Au contrari, favorizèron l'introduccion dei mitologias romanas e grègas anticas au sen de la literatura peroviana. Sota l'influéncia d'un grop literari dich Academia Antártica, un corrent neoclassicista dominèt la literatura peroviana dau sègle XVI au sègle XIX amb d'autors coma Francisco de Figueroa, Diego Mexía de Fernangil, Manuel Asencio y Segura, Felipe Pardo y Aliaga e doas poëtessas anonimas dichas « Clarinda » e « Amarilis ».

La literatura peroviana dempuei l'independéncia

La literatura peroviana dempuei l'independéncia se pòu devesir entre tres ensems marcats per lo romantisme, un periòde de modernisme marcat per un interès novèu per la literatura indigèna tradicionala e lo periòde contemporanèu. D'efèct, après la fin dau periòde ispanic, la literatura de Peró foguèt fòrça influenciada au sègle XIX — coma la màger part deis autreis arts — per lo romantisme francés amb d'autors coma Carlos Augusto Salaverry e José Arnaldo Márquez. Un autre corrent major d'aqueu sègle foguèt lo costumbrismo, en partida influenciat per lo romantisme, que son objectiu èra de descriure d'un biais precís e fidèu leis usatges sociaus de la societat. Juana Manuela Gorriti, Teresa González de Fanning, Clorinda Matto de Turner e Mercedes Cabellero de Carbonera son leis escrivans principaus d'aquela tendància e participèron a l'acomençament de la modernizacion de la literatura peroviana.

Lo modernisme faguèt son aparicion au sen d'aquela literatura après la crisi entraïnada per la desfacha de 1883 còntra Chile. José Santos Chocano e José María Eguren ne'n foguèron lei precursors. Aqueu movement foguèt encoratjat per la difusion dau socialisme e donèt una importància gròssa ai literaturas oralas amerindianas. Foguèt dominat per Xavier Abril, Alberto Hidalgo, Sebastián Salazar Bondy, Carlos Germán Belli, Luis Fabio Xammar, Ciro Alegría, José María Arguedas e Manuel Scorza. A partir deis annadas 1950, lo modernisme perovian ganhèt una fama internacionala amb leis òbras de Julio Ramón Ribeyro, de Salazar Bondy, d'Alfredo Bryce Echenique e sustot de Mario Vargas Llosa (Prèmi Nobel de Literatura 2010).

Cinèma

L'introduccion dau cinèma en Peró se debanèt en 1897 amb la projeccion dei films dei Fraires Lumière. Pasmens, lo premier film perovian foguèt pas realizat avans 1932. Dempuei aquela annada, l'industria cinematografia peroviana capita de produrre regularament de films que — franc de certaneis excepcions centradas sus de tematicas nacionalas coma la guèrra civila — sègon lei tendàncias principalas dau cinèma internacionau e sud-american. La realizatritz Claudia Llosa a obtengut plusors prèmis prestigiós amb d'òbras coma The Milk of Sorrow ò Aloft.