Ateïsme
L’ateïsme (var. descresença[1]) es una posicion filosofica definida coma l'abséncia ò lo refús de crèire dins l'existéncia d'una divinitat quina que siegue. Es una idèa anciana, apareguda tre l'Antiquitat, qu'a conegut plusors evolucions segon leis endrechs e leis epòcas istoricas. Pasmens, s'opausa au teïsme qu'es la cresença dins l'existéncia d'au mens un dieu. Es donc tanben sovent en oposicion amb lei religions, e mai s'existís quauquei religions que reconoisson pas l'existéncia de dieus.
Per aquela rason, leis atèus foguèron e son totjorn l'objècte de discriminacions e d'una repression de part deis autoritats religiosas que lei considèran coma d'apostats, d'eretics, de blasfemaires, de mescresents ò d'infidèus. Aqueu fenomèn es principalament present dins lei regions dominadas per de religions abraamicas, especialament l'islam. En particular, en 2013, lei lèis de 13 Estats musulmans prevesián totjorn condamnar a mòrt leis atèus.
Istòria modificar
Antiquitat modificar
L'ateïsme dins la tradicion filosofica asiatica modificar
En Asia, de corrents filosofics non centrats sus l'existéncia d'un dieu apareguèron tre lo sègle VII avC au sen dau jaïnisme, dau bodisme, de l'indoïsme e dau taoïsme. D'efiech, aquelei religions prepausan un sauvament etèrne qu'implica pas necessariàment la preséncia d'una divinitat. Per exemple, mai d'un teologian bodista questiona dubertament l'existéncia dei dieus per la contestar.
Se formèt egalament de movements pus radicaus coma aqueu fondat per lo pensaire indian Charvaka (sègle VII ò sègle VI avC) que promouguèt una filosofia materialista, sceptic, atèu e edonista[2]. En mai d'aquò, Charvaka s'opausèt ai doctrinas tradicionalas e acceptèt unicament la percepcion coma mejan de conoissença. Aquelei corrents atèus subrevisquèron fins ai sègles VIII e IX. Èra benlèu totjorn presents a la cort de l'emperaire Akbar (1556-1605) mai aquò es pas totalament segur. Demorèron minoritaris mai aguèron una certana influéncia sus l'elèit intellectuau de la peninsula.
L'ateïsme grècoroman modificar
L'ateïsme europèu es eissit de la filosofia grèga presocratica dau sègle VI avC[3]. Pasmens, l'ateïsme au sens modèrne i èra rar car l'impietat èra passibla de la pena de mòrt. D'efiech, dins una societat fòrça supersticiosa, trebolar l'òrdre public e la religion « civica »[4] de la Ciutat èra considerada coma una menaça grèva[5]. En revènge, au sen deis escòlas de filosofia, i aviá una certana libertat intellectuala que permetiá ai mèstres e ai discípols de desvolopar de teorias sus l'organizacion de l'Univèrs ò l'origina dei fenomèns naturaus. Dins aqueu quadre, certanei pensaires desvolopèron d'ipotèsis que necessitavan pas l'intervencion de divinitats. Per exemple, foguèt lo cas de de Socrates (v. 470-399 avC) ò de Democrit (vèrs 460-370 avC)[6].
Pasmens, a partir dei sègles IV e III avC, leis idèas atèas venguèron pus frequentas amb de personalitats coma Evemerus (sègle IV avC), Estraton de Lampsac (335-269 avC) ò Teodòr l'Atèu (vèrs 340-250 avC). Per exemple, per lo premier, lei dieus èran lei senhors e conquistaires deïficats dau passat. Pasmens, la personalitat pus importanta de l'ateïsme antic es probablament Epicur (341-270 avC)[7].
Durant lo periòde roman, la situacion evolucionèt gaire. Per exemple, au sègle II apC, Sextus Empiricus (vèrs 160-210) poguèt redigir una importanta sintèsi deis arguments regardant l'inexisténcia dei dieus[8]. En conclusion, conselhèt de pas cercar de solucions. Pasmens, maugrat lo mantenement d'aquela libertat intellectuala, l'ateïsme èra encara un crime que foguèt utilizat per reprimir lei premierei comunautats crestianas.
Edat Mejana modificar
Durant l'Edat Mejana, l'ateïsme revendicat demorèt rar en Euròpa e en Orient Mejan car lo cristianisme e l'islam o consideran coma un crime grèu. Pasmens, la redaccion regulara de refutacion de l'ateïsme per de teologians mòstra lo mantenement d'una pensada atèa. De mai, existís quauqueis exemples d'intellectuaus sospichats d'ateïsme coma Ibn al-Rawandi (827-911)[9], Al-Razi (854-924)[10], Abu Isa al-Warraq (889-994)[11] ò Al-Ma'arri (973-1057)[12]. Per aqueu darrier, la religion èra estada inventada per leis Ancians e i aviá dos tipes d'òmes : « aquelei amb un cervèu e ges de religion ; aquelei amb una religion e ges de cervèu ».
Dins aquò, lei trabalhs que criticavan la religion demorèron isolats e la pensada dau periòde foguèt dominada per la teologia e la metafisica. De mai, de tendàncias conservatritz (disparicion dau mutazilisme dins l'espaci musulman, instauracion de l'Inquisicion dins lei país crestians... etc.) favorizèron gaire leis evolucions. Pasmens, se pòdon citar lei trabalhs de Guilhèm d'Occam (1290-1347) e de sei discípols. D'efiech, tocats per lo racionalisme, concluguèron qu'es impossible per l'esperit uman de comprendre la natura de Dieu. Pauc a pauc, aquò menèt a un concèpte novèu dins l'Euròpa Medievala : la separacion progressiva entre la fe e la rason[13].
De la Renaissença au Sègle dei Lutz modificar
A partir de la Renaissença, lei pensadas criticas, agnosticas e atèas se desvolopèron pauc a pauc en Euròpa. La difusion dau racionalisme foguèt una dei causas d'aqueu fenomèn amb de personalitats coma Leonardo da Vinci (1452-1519), Nicolau Maquiavèl (1469-1527), François Rabelais (mòrt en 1553) ò Miquèl de Montanha (1533-1592). Pasmens, lo motor principau d'aquela evolucion foguèt probablament la Reforma car lo debat teologic entre catolics e protestants favorizèt l'aparicion d'una critica de la religion ela meteissa[14].
Ai sègles XVII e XVIII, lei filosòfs « semiatèus », coma Baruch Spinoza (1632-1677), se multipliquèron e desvolopèron de visions materialistas e empiricas dau monde. Pasmens, leis atèus revendicats coma Matthias Knutzen (vèrs 1634-1676) demorèron rars car la repression aviá pas encara disparegut. Per exemple, lo filosòf John Locke (1632-1704) demandèt ais autoritats britanicas d'agir còntra l'ateïsme que menaçava, segon eu, l'òrdre sociau[15]. Aquò empediguèt pas lo desvolopament d'una pensada critica sus la religion e l'ateïsme venguèt pus frequent durant lo Sègle dei Lutz. De questions apareguèron tanben sus l'utilitat dei religions. Per Voltaire (1694-1778), l'existéncia de Dieu èra pauc probabla mai lo filosòf reconoguèt son interès sociau per mantenir l'òrdre dins la societat[16].
L'ateïsme contemporanèu modificar
De la Revolucion Francesa a Friedrich Nietzsche modificar
La Revolucion Francesa foguèt una etapa majora dins la definicion de l'ateïsme contemporanèu en causa de la lucha entre lei revolucionaris e una partida dau clergat catolics. Aquò entraïnèt la formacion d'un corrent anticlericau poderós que denoncièt lei privilègis dei prèires e que se difusèt lentament vèrs leis autrei religions. Se lei promotors d'aquela politica èran en majoritat teïstas coma Maximilien Robespierre (1758-1794), aquelei combats afebliguèron pauc a pauc lei religions organizadas, pas totjorn capablas de justificar seis avantatges sociaus. Lo desvolopament de l'Estat Nacion durant lo sègle XIX renforcèt aqueu fenomèn car l'identitat nacionala venguèt un aspècte fondamentau de la vida politica.
La Revolucion Industriala e lo desvolopament dau capitalisme liberau foguèron una autra causa de declin dau fach religiós en Euròpa. D'efiech, lei condicions de vida fòrça malaisadas deis obriers, l'utilizacion de la religion per justificar leis inegalitats socialas en favor de la borgesiá e l'aparicion d'ideologias atèas (marxisme, anarquisme...) permetèron a l'ateïsme de tocar una partida importanta de la populacion. Dos filosòfs majors dau periòde teorizèron aquel ateïsme. Lo premier foguèt Karl Marx (1818-1883) que demostrèt lo ròtle dei religions per mantenir un òrdre sociau e morau favorable ais elèits. Lo segond foguèt Friedrich Nietzsche (1844-1900) que concluguèt a la mòrt de Dieu après un estudi de l'evolucion de la moralitat umana durant lo sègle XIX[17].
La difusion de l'ateïsme modificar
Dins lo corrent dau sègle XX, l'ateüsme conoguèt una difusion sensa precedents en Euròpa e en Asia. Lo desvolopament dau comunisme es una causa majora d'aqueu fenomèn amb l'instauracion d'Estats oficialament atèus dins lo blòt sovietic e en Republica Populara de China. Pasmens, la secularizacion dei societats occidentalas n'es un autre factor, especialament en França, en Belgica e en Escandinàvia. Lo progrès scientific e lo conservatisme dei mitans religiós favorizèron tanben aquela evolucion mai l'ateïsme es sovent en concurréncia amb l'agnosticisme.
Basas de l'ateïsme modificar
L'ateïsme es una posicion filosofica qu'a de basas variadas.
Basas scientificas modificar
Lo progrès scientific es un fondament important de l'ateïsme modèrne. D'efiech, dempuei la revolucion coperniciana e lo Sègle dei Lutz, lei sciéncias son capablas d'explicar lo foncionament de l'Univèrs d'un biais mai e mai complèt sensa necessitar l'existéncia d'una divinitat mitologica ò biblica. Per exemple, la demonstracion de l'eliocentrisme e la descubèrta dei lèis de Kepler e Newton invalidèron totalament la vision aristoteliciana de la Glèisa Catolica d'un Univèrs compausat d'esfèras immobilas permetent lo desplaçament deis astres[18].
Uei, lei religions principalas assaian de defugir la confrontacion dirècta amb la sciéncia. Per exemple, lo concili de Vatican II concluguèt a l'existéncia de dos òrdres de sabers distints : aquelei liats a la fè e aquelei a la rason[19]. Pasmens, dins certanei cas, una repression deis idèas scientificas demòra possibla.
Basas filosoficas modificar
La question de l'ateïsme interessa lei filosòfs dempuei l'Antiquitat. Ansin, plusors pensaires grècs desvolopèron d'arguments en sa favor. Per de materialistas coma Democrit (vèrs 460-370 avC), lei dieus grècs èran egalament fachs d'atòms e se preocupavan pas deis èssers umans. Dins d'autrei tèxtes, associèt la cresença en una divinitat a una illusion psicologica[20]. Pasmens, aquelei criticas venguèron caducas amb l'evolucion dau fenomèn divin que passèt dei dieus « naturaus » e civilizators dei panteons politeïstas au concèpte de Dieu unic, omiscient e omnipotent dei religions abraamicas.
Lor adaptacion comencèt a partir dau sègle XIII amb lo desvolopament de la critica de l'escolastica. Lei critics pus virulents foguèron probablament Baruch Spinoza, Immanuel Kant, Karl Marx e Friedrich Nietzsche. Lo premier exprimiguèt lo concèpte « d'illusion religiosa » per mostrar l'interès dau govèrn a mantenir en plaça una religion. Pasmens, contestèt pas l'existéncia d'un principi divin. Marx tornèt desvolopar aquela idèa. Pasmens, segon eu, la destruccion dei religions èra una condicion necessària a la liberacion de l'èsser uman. De mai, inscriguèt clarament lo marxisme dins una optica atèa. Nietzsche resumiguèt la situacion per sa formula famosa « Dieu es mòrt ».
Pasmens, la refutacion pus importanta de l'existéncia de Dieu es aquela de Kant. Premier, establiguèt de liames entre lei tres arguments classics en favor de son existéncia :
- l'argument ontologic : « Dieu es un èsser perfèct e coma l'existéncia es une perfeccion, Dieu a per proprietat l'existéncia ».
- l'argument cosmologic dèu pausar l'existéncia d'un èsser necessari : aquel argument seriá donc en realitat basat sus l'argument ontologic.
- l'argument teleologic (dich fisicoteleologic dins lei tèxtes de Kant) necessita de supausar l'existéncia d'un creator que seriá a l'origina de l'òrdre observat dins la natura : aquel argument seriá donc tanben un desvolopament de l'argument ontologic.
Kant concentrèt donc seis esfòrç sus l'argument ontologic car sa refutacion permet alora de refutar lei tres arguments classics d'un còp. Òr, per eu, coma l'existéncia es pas una proprietat intrinsèca, es pas possible de dire que l'existéncia apartèn legitimament a Dieu car aquò seriá confondre lo contengut conceptuau e lo predicat existenciau d'una causa. Dins aqueu cas, lo concèpte divin pròva ren ; es solament una possibilitat. Per illustrar aquela conclusion, Kant prenguèt l'exemple seguent : « Cent thalers reaus contèn ren de mai que cent thalers possibles. Car, coma lei thalers possibles exprimisson lo concèpte e lei thalers reaus, l'objècte e sa posicion, dins lo cas onte aqueu darrier contendriá mai que lo premier, mon concèpte seriá pas lo concèpte adeqüat. Mai siáu pus ric amb cent thalers reaus qu'amb son simple concèpte (es a dire amb sa possibilitat) ». En resumit, la consequéncia de l'idèa ontologica es que « l'idèa de Dieu » existís, mai l'existéncia ela meteissa de Dieu es pas una idèa. Aquò permet d'invalidar l'argument ontologic e donc l'existéncia de Dieu.
Basas espiritualas modificar
L'espiritualisme e l'ateïsme son pas sistematicament opausats. D'efiech, existís de corrents atèus pòdon gardar de formas d'espiritualitat. Lei pus coneguts son lei brancas atèas dau bodisme que reconoisson pas l'existéncia d'una divinitat. Au nivèu teoric, lo filosòf francés André Comte-Sponville (nascut en 1952) prepausèt un biais per introdurre una espiritualitat sensa Dieu dins L'Esperit de l'Ateïsme (2006).
Diferéncia amb l'agnoticisme modificar
L'agnosticisme es una posicion filosofica sovent assimilada a l'ateïsme, especialament dins lei país que condamnan l'abséncia de religion. Pasmens, l'agnosticisme es una concepcion que pensa que l'esperit uman es pas capable d'accedir a l'absolut. En causa d'aquela impossibilitat, sei partisans considèran qu'es impossible de respòndre a la question de l'existéncia d'una divinitat. Lei conclusions eissidas d'aqueu principi son lei basas de divèrsei soscorrents coma l'agnosticisme « provisòri » (que pensa qu'una respònsa demòra possibla amb lo progrès tecnic ò filosofic) ò l'agnosticisme « definitiu de principi » (que pensa que trobar una respònsa es definitivament impossible).
Corrents e tipes d'ateïsme principaus modificar
La màger part deis autors destrian plusors tipes d'ateïsme diferents. D'efiech, coma lei religions, l'ateïsme a conegut d'evolucions importantas dins lo corrent de l'istòria[21].
Occitània modificar
En Occitània, la question de la definicion de l'ateïsme es fòrça influenciada per lei debats filosofics francés. Segon André Comte-Sponville, es possible de definir[22] :
- un ateïsme negatiu caracterizat per l'abséncia de cresença en l'existéncia d'un dieu.
- un ateïsme positiu, pus militant, que consistís a negar l'existéncia dei divinitats dei religions teïstas.
Per l'istorian francés Georges Minois (nascut en 1946), especialista de l'ateïsme occidentau, lo nombre de corrents es pus important, existís au mens tres ateïsmes « teorics » definits par la respònsa a la question de l'existéncia de Dieu :
- assertoric (afiermacion de la non existéncia de dieus).
- agnostic (la question de l'existéncia de Dieu es insolubla).
- semantic (lo problema a pas de sens).
En mai d'aquò, se pòdon definir un ateïsme « practic » que consistís a viure sa vida sensa se preocupar de l'existéncia d'una divinitat e ateïsme « especulativopractic » que consistís a considerar de l'existéncia de divinitats dèu pas aver de consequéncias sus la vida deis òmes.
De son caire, l'eclesiastic Jean Vernette (1929-2002) definissiá tres formas d'ateïsmes. Lei doas premieras son dichas « ateïsme teoric » e « ateïsme practic » e son similaras ai dos premiers corrents prepausats per Minois[23]. En revènge, sa tresena forma es pus originala qu'es un « ateïsme de metòde » destinat a una aplicacion scientific. Segon eu, es una condicion necessària a l'activitat scientifica car Dieu es pas supausat agir sus lo debanament deis experiéncias[24].
País anglosaxons modificar
Dins lei país anglosaxons, s'observan lei meteissei debats qu'en Occitània amb de definicions multiplas de l'ateïsme. Dins aquò, existís un ensemble de dos critèris que conoís una certana difusion en causa de sa simplicitat e de l'influéncia culturala deis Estats Units.
Lo premier element es lo destriament entre ateïsme implicit e ateïsme explicit qu'es definit per l'aspècte conscient de l'ateïsme de la persona. Dins lo cas implicit, i a abséncia de cresença en una divinitat sensa refús conscient de son existéncia. Au contrari, dins lo cas explicit, l'individú refusa d'acceptar l'existéncia de dieus a l'eissida d'una reflexion volontària. Lo segond regarda lo caractèr positiu ò negatiu de l'ateïsme segon de concepcions similaras a aquelei de Comte-Sponville : la forma positiva es definida per l'afiermacion de l'inexisténcia de dieus e la forma negativa recampa totei lei formas de non teïsme.
A partir d'aquelei distincions, se realiza un esquèma permetent de determinar tres tipes principaus d'ateïsme : un ateïsme feble que correspond a l'ateïsme implicit, un ateïsme moderat que caracteriza leis atèus explicits non teïstas e un ateïsme fòrt marcat per lo reget explicit de l'existéncia d'una divinitat quina que siegue.
Difusion e discriminacions modificar
Difusion modificar
La difusion de l'ateïsme dins lo monde es una causa malaisada de mesurar en causa de plusors problemas :
- dins certanei país, l'ateïsme es enebit e passible de perseguidas judiciàrias. Dins d'autrei país, leis atèus son victimas de discriminacions. Ansin, dins mai d'un país, l'ateïsme es una opinion qu'es gardada secrèta.
- lo classament dei fidèus dei brancas atèas dau bodisme es pas aisat[25].
- dins plusors enquistas, leis agnostics e leis atèus son integrats dins la meteissa categoria.
- dins certaneis enquistas, leis atèus que son integrats au sen d'una comunautat religiosa son considerats coma de fidèus d'aquela religion. Per exemple, un obratge de referéncia coma lo World Factbook de la CIA trobava en 2010 88% de catolics en França mentre que divèrsei sondatges i obtènon de taus de 35% a 50% d'atèus.
L'estimacion dau nombre d'atèus es donc fòrça variable. Lei taus pus bas son de l'òrdre de 2% de la populacion mondiala e lei pus importants d'aperaquí 15%[26]. Pasmens, dins la màger deis estudis, lei regions pus atèas dau monde se situan en Euròpa (Euròpa Occidentala, Escandinàvia, Russia) e en Asia (Japon, Corèa dau Sud, Vietnam...).
Discriminacions modificar
L'ateïsme es l'objècte d'una repression dins mai d'un país dempuei son aparicion. D'efiech, es sovent considerat coma una menaça per l'estabilitat de la societat, especialament dins aquelei que laissan un ròtle sociau e morau important ai religions organizadas. Au començament dau sègle XXI, leis atèus subisson donc una repression e de discriminacions dins un nombre important de país. Lei cas pus extrèms se tròban principalament dins l'espaci musulman onte leis atacas còntra l'islam son durament sancionats per la lèi islamica (charia). Ansin, l'ateïsme es enebit dins la màger part dei país musulmans siá gràcias a de lèis especialas siá gràcias a aquelei regardant la repression de l'apostasia. Òr, coma l'apostasia es un crime fòrça grèu dins la lèi islamica, l'ateïsme public pòu menar a de condamnacions sevèras, compres la pena de mòrt[27]. De mai, de discriminacions particularas pòdon s'aplicar ais atèus coma l'enebiment d'intrar dins l'administracion, de crompar una proprietat, de recebre un eiretatge, d'esposar un musulman[28] ò de participar a la vida politica dau país[29]. Dins certanei regions, l'assassinat deis atèus declarats es tanben vist coma un biais de sauvar l'onor de la familha.
Dins lei regions de tradicion crestiana, l'ateïsme es mielhs acceptat mai de discriminacions demòran en plaça. Per exemple, ais Estats Units, la constitucion de plusors Estats assegura explicitament la libertat de religion sensa preveire de proteccion per aquela d'irreligion. Ansin, Arkansas, Maryland, la Carolina dau Sud, Tennessee e Tèxas pòdon liurament aplicar de restriccions d'accès a certanei mestiers ais atèus (generalament dins lo domeni judiciari). D'associacions coma lei Boy Scouts of America pòdon tanben refusar de sòcis atèus. En Irlanda, una formacion donada per la Glèisa Catolica es necessari per venir professor. Enfin, se pòu citar Brasil ont un estudi de 2009 mostrèt que leis atèus èran lo grop pus aborrit per la populacion generala (davant lei toxicomans)[30].
Annèxs modificar
Liames intèrnes modificar
Bibliografia modificar
- (fr) Ernst Bloch, L'Athéisme dans le christianisme, Gallimard, coll. Bibliothèques de philosophie, 1979.
- (fr) Jacques Bouveresse, Peut-on ne pas croire ? Sur la vérité, la croyance et la foi, Agone, 2007.
- (fr) Manuel de Diéguez, Essai sur l'avenir poétique de Dieu, 1965, Plon
- (fr) Manuel de Diéguez, De l'idolâtrie, Discours aux clercs et aux derviches, Gallimard, 1964.
- (fr) Manuel de Diéguez, L'idole monothéiste, PUF, 1981.
- (fr) Manuel de Diéguez, Et l'homme créa son Dieu, Fayard, 1980.
- (fr) Georges Minois, Histoire de l'athéisme : les incroyants dans le monde occidental des origines à nos jours, Fayard, 1998.
- (fr) Marcel Neusch, Aux sources de l'athéisme contemporain, Cerf, 1993.
- (fr) Jean Vernette, L'athéisme, PUF, 1998.
Nòtas e referéncias modificar
- ↑ Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, Dicod'Òc, consultat lo 10 de julhet de 2021, cèrca « athéisme », [1].
- ↑ (en) Bruce M. Sullivan, The A to Z of Hinduism, Vision Books, 2014, p. 53.
- ↑ (en) Julian Baggini, Atheism: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2003, pp. 73-74.
- ↑ Aquela religion « civica » regardava subretot lo culte dei divinitats protectritz de la Ciutat. Èra un aspècte important de l'organizacion de sa vida locala e la participacion ai celebracions pus importantas èra sovent obligatòria.
- ↑ Per exemple, Anaxagoras foguèt condamnat a mòrt en causa de sa teoria cosmica que considerava lo Soleu coma una pèira incandescenta. Pasmens, poguèt s'escapar avans lo verdicte gràcias a l'ajuda de son amic Pericles.
- ↑ (en) Walter Burkert, Greek Religion, Harvard University Press, 1985, pp. 311–317.
- ↑ (en) Martin Mulsow, "Atheism" dins Anthony Grafton, Glenn W.Most e Salvatore Settis, The Classical Tradition, The Belknap Press of Harvard University Press, 2010, pp. 96–97.
- ↑ (en) Hans-Joseph Klauck, "Moving in and Moving Out" dins Jan G. van der Watt (ed.), Identity, Ethics, and Ethos in the New Testament, 2017, p. 417.
- ↑ (en) Abas Mirzaay, "Ibn Rawandi's Defense of Kufan Shi'ism", Islamic Theology Studies, 2014, 2.
- ↑ (en) Lenn Goodman, Robert Audi (ed.), The Cambridge Dictionary of Philosophy, The Cambridge University Press, 1995, pp. 20–21.
- ↑ (en) Sarah Stroumsa, Freethinkers of Medieval Islam: Ibn al-Rawandi, Abu Bakir al-Razi and their Impact on Islamic Thought, Brill, 1999.
- ↑ (en) Lloyd Ridgeon, Major World Religions: From Their Origins To The Present, Routledge, 2003, p. 257.
- ↑ (en) Zofia J. Zdybicka, "Atheism", dins Andrzej Maryniarczyk (ed.), Universal Encyclopedia of Philosophy, Polish Thomas Aquinas Association, 2005, 1, p. 4.
- ↑ (en) Geoffrey Blainey, A Short History of Christianity, Viking, 2011, p. 388.
- ↑ (en) Jeremy Waldron, God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought, Cambridge, 2002, p. 217.
- ↑ (en) Geoffrey Blainey, A Short History of Christianity, Viking, 2011, pp. 390–391.
- ↑ (en) Wayne J. Hankey, "Why Heidegger's 'History' of Metaphysics is Dead", American Catholic Philosophical Quarterly, 2002, 78 (3): 425–443.
- ↑ (fr) Jean-Toussaint Desanti, "Nouvelle conception de la nature", dins La Philosophie, tome 2, de Galilée à J.J. Rousseau (dir. François Châtelet), Marabout, 1972.
- ↑ Concile Vatican II, Gaudium et Spe, 59.
- ↑ (fr) Georges Minois, Histoire de l'athéisme : les incroyants dans le monde occidental des origines à nos jours, Fayard, 1998, pp. 40-42.
- ↑ (fr) Georges Minois, Histoire de l'athéisme : les incroyants dans le monde occidental des origines à nos jours, Fayard, 1998, capítol II.
- ↑ (fr) André Comte-Sponville, Présentations de la philosophie, Le Livre de Poche, 2002.
- ↑ Pasmens, Vernette fixa pas lo nombre d'ateïsmes teorics car segon eu, i a fòrça declinasons filosoficas possiblas.
- ↑ (fr) Jean Vernette, L'athéisme, PUF, 1998.
- ↑ (en) Andrew Huxley, Religion, Law and Tradition: Comparative Studies in Religious Law, Routledge, 2002, p. 120.
- ↑ (en) Phil Zuckerman, "Atheism: Contemporary Rates and Patterns", Cambridge Companion to Atheism, 2007, pp. 47–66.
- ↑ En 2013, l'execucion deis atèus èra possibla en Afganistan, en Arabia Saudita, ais Emirats Arabis Units, en Iran, en Malàisia, ai Maldivas, en Mauritània, en Nigèria, en Paquistan, en Qatar, en Somalia, en Sodan e en Iemèn. Generalament, leis atèus son condamants per apostasia, per insulta còntra l'islam, per proselitisme (non musulman), per menaça còntra l'Estat ò per terrorisme.
- ↑ Per exemple, en Argeria, un non musulman pòu pas se maridar amb una musulmana segon l'article I.II.30 dau còdi de la familha.
- ↑ Per exemple, en Libia, leis atèus pòdon pèrdre lo ciutadanatge libian.
- ↑ (pt) Fundação Perseu Abramo., Ateus e drogados são os mais odiados pelos brasileiros, 3 de mai de 2009, [2]