Aira (Lanas)
|
Vila d'Occitània | 
|
Aira[1][2] (Aire-sur-l'Adour en francés) qu'ei ua comuna gascona situada dens lo departament de las Lanas e la region de Navèra Aquitània, ancianament d'Aquitània.
|
Aira
Aire-sur-l'Adour | ||
|---|---|---|
 | ||
| Vista generala d'Aira. | ||
| ||
| ||
| Geografia fisica | ||
| ||
| Coordenadas | 43° 42′ 14″ N, 0° 15′ 42″ O | |
| Superfícia | 57,8 km² | |
| Altituds · Maximala · Mejana · Minimala |
176 m 80 m 68 m | |
| Geografia politica | ||
| País |  Gasconha | |
| Contrada | Tursan | |
| Estat |  França | |
| Region 75 |
Navèra Aquitània | |
| Departament 40 |
Lanas  | |
| Arrondiment 402 |
Lo Mont de Marsan | |
| Canton 4001 |
Ador Armanhac, burèu centralizator (caplòc deu Canton d'Aira avant 2015) | |
| Intercom 200018141 |
CC d'Aira | |
| Cònsol | Xavier Lagrave (2020-2026) | |
| Geografia umana | ||
| Populacion Populacion totala (2018) |
6 119 ab.  6 673 ab. | |
| Densitat | 106,51 ab./km² | |
| Autras informacions | ||
| Gentilici | Aturins (en francés) | |
| Còde postal | 40800 | |
| Còde INSEE | 40001 | |
Eraldica modificar
Esquarterat, au purmèr e au quatau d'aur deu leon d’azur de la coda horcada, au dusau e au tresau de gulas deu leon de porpra; lo tot encimat d’un cap d’azur cargat d’ua hlor de liri d’aur.
Geografia modificar
Aira qu’ei la mei grana comuna de Tursan, parçan deu Sud-Èst de las Lanas.
Qu'ei situada dens lo vinhau deus Costalats de Sent Mont a 150 km capsús de Bordèu, 50 km capvath de Pau e 30 km cap Sud-Èst deu Mont, a l'endret on l'Ador entra dens lo departament de las Lanas , on se tòcan las regions de Tursan, d'Armanhac 
e de Vic Vilh.
Lo còr de la vila qu'ei situat sus l'Ador. L'ostau de vila, lo centre comerçant e la glèisa catedrau que's tròban sus l'arriba esquèrra. Los dus principaus lòcs-dits a despart de la vila que son Subehargas, sus l'arriba dreta, e lo quartièr deu Mas qui susploma l'arriba esquèrra dab la glèisa de Senta Quitèira. La comuna limitròfa de Barçalona de Gers que hè partida de la medisha aglomeracion. Las comunas tanhentas que son Vergonhan, Lo Hogar, Casèras, Dur Hòrt-Baishen, Baús Sobiran, Sorbets, La Trilha, Segòs, Lanús, Verneda, Barçalona de Gers.
Toponimia modificar
Bénédicte Boyrie-Fénié que horneish una lista d'atestacions ancianas : Aturi (ripas ~) (sègle I, Lucan), Aturiensis (civitas ~) (cap a 400), Aturrus (Ausòni, sègle V, dus còps), Aturres (Sidòni Apollinar, sègle V), Aturae (sègle VI), Atora (vicus) (Gregòri de Tors, De Gloria Confessorum, 51), Adura (en latin, 1063), e Aire o Ayre et Le Mas (en francés, sègles XVII e XVIII).
Lo nom de la vila que vien deu nom deu flume, *átur, au cas subjècte[3], d'origina iberoaquitana, o, çò pus mens, prelatina (cf. lo flume francés Eure < Atura, e autes). Qu'ei accentuat sus l'iniciala, au lòc qu'a l'epòca romana, lo nom deu flume qu'estó accentuat sus la segonda sillaba, çò qui explica lo son nom modèrne : *atŭr > ador (sonorizacion normau de t intervocalica; ŭ, donc prononciada com brèva, que dona o barrada, presenta tanlèu lo sègle VI, e pas u). Per la vila, *Àt(u)ra (villa) que donèt Atra, puei Aira (en occitan, lo producte deu grop tr intervocalic qu'ei ir). Non i a cap de diferéncias énter l'opinion de Dauzat e Rostaing, la d'Ernèst Negre, e la de Bénédicte Boyrie-Fénié[4]. Lo nom latin oficial, Vicus Julii, estó pas conservat.
Istòria modificar
Antiquitat modificar
-
Lo pont sus l'Ador. -
Le pont de la desviacion.
Abans l'epòca romana, un oppidum deu nom de Atura qu'existiva suu site d'Aira. D'aqueste nom, emprontat au flumi d'Ador, vienen autan plan lo nom de la vila d'Aira com lo deu Tursan (pagus aturensis). Aqueth país qu'èra poblat peus Tarusates.
Caplòc deus pòbles sosmetuts de cap a l'an 56 abans Jèsus Crist per Crassus, lòctenent de Juli Cesar, lo nom d'Aira e principaument lo nom deu son borg, es romanizat en Vicus Julii[5].
Visigòts modificar
Per la seguida Aira que vadó, dab Tolosa, l'ua de las duas capitalas deu reiaume visigòt d'Euric (466-484) puish d'Alaric II (484-507), qui i promulgà en 506, lo son Breviari, condensat de dret roman, un an davant d'estar vinçut per Clodovèu.
Qu'es dens aquera tempòra, en 476, que Quitèira (o Quiteria, Guitèira), princessa catolica d'Espanha, hilha deu « rei » Caius e hugent lo son pretendent, seré estada descapitada peus Visigòts arians, a Aira. Lo son cap qu'i auré hèit chorrar ua hont miraculosa. Las legendas tocant senta Quitèira que son numerosas e que mèrcan originas diferentas (sii Espanha, Galícia, Portugau, sii lo reiaume visigòt de Tolosa), de tota mòda ne n'am pas nada hont istorica. Lo son culte qu'èra hòrt corrent capvath Gasconha, on la hasèn guarir los maus de cap, la holia e l'arrauja.
Aira que vaid lo sièti d'un avescat.
L'avescat modificar
La preséncia d'un representant de l'avesque d'Aira, Marcellus, au concili d'Agde de 506, que hè pojar hòrt lonh dens lo temps l'assegurança d'un sièti episcopau en aqueste endret. Aira que's perdó l'avescat a la Revolucion Francesa. A la debuta deu sègle xix, ua reorganizacion deus diocèsis de França (Concordats de 1801 e de 1817) qu'a aplegat los diocèsis d'Aira e de Dacs. Lo sièti principau de l'avescat qu'es estat oficiaument mudat en 1933 a Dacs, vila mei grana e miélher desservida preu camin de hèr. La glèisa catedrau d'Aira pòrta lo títol de Concatedrau.
Edat Mejana modificar
Qu'es a Aira, mes en baish, dens la ciutat fortificada bordejant l'Ador, qu'un acòrd estó passat au sègle xii enter lo rei d'Anglatèrra, Edoard Ièr, e l'avesque d'Aira, l'un balhant la soa proteccion, e l'aut ua part deus sons revienguts.
Lo pelegrinatge de Sant Jacme de Compostèla modificar
Aira qu'ei situada sus la Via Podiensis deu pelegrinatge de Sant Jacme de Compostèla.
 |
|
Qu'i avè a Aira dus espitalets dont l'Espitalet de Manso, dens lo baish de la carrèra qui poja dinc a la glèisa de Senta Quitèira, uei carrèra Félix Despagnet. Los espitalets qu'èran petits espitaus taus romius. Qu'i èran arcuelhuts, neurits, suenhats, aconortats.
Los espitalets qu'èran tienuts per con·hrairias jacobitas compausadas en cada vila d'aqueths e aqueras qui avèn hèit lo pelegrinatge. Atau, en tornant çò qui avèn recebut, que mantienèn la tradicion. Qu'arcuelhèven los pelegrins qui passavan capvath la vila e qu'aprestavan los qui volèn partir. Los espitalets qu'èran tanbenh tienuts per ordis espitalèrs de cavaleria.
Epòca contemporanèa modificar
Lo 25 de mai de 1982 la brusla d'un establiment medicoescolar que hasó 24 morts, dont 21 mainatges.
Ua desviacion que contorneja la vila per l'oèst e travèrsa l'Ador sus un pont navèth.
Administracion modificar
Demografia modificar
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1793 | 1800 | 1806 | 1821 | 1831 | 1836 | 1841 | 1846 | 1851 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3 164 | 2 999 | 3 300 | 3 629 | 3 937 | 4 028 | 4 432 | 4 667 | 4 817
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1856 | 1861 | 1866 | 1872 | 1876 | 1881 | 1886 | 1891 | 1896 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4 888 | 5 144 | 4 885 | 4 361 | 4 754 | 4 562 | 4 684 | 4 551 | 4 510
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1901 | 1906 | 1911 | 1921 | 1926 | 1931 | 1936 | 1946 | 1954 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4 266 | 4 303 | 4 023 | 3 721 | 3 926 | 3 864 | 4 160 | 4 298 | 4 841
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1962 | 1968 | 1975 | 1982 | 1990 | 1999 | 2006 | 2007 | 2008 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 5 168 |
5 665 |
5 896 |
6 242 |
6 205 |
6 003 |
6 089 |
6 070 |
6 092 6 653 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2009 | 2010 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 6 275 6 839 |
6 279 6 813 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Fonts | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Patrimòni modificar
Civiu modificar
-
La Hala deus Grons. -
La catedrala de Sent Joan Baptista. -
La glèisa de Senta Quitèira.
L'Ostau de vila (dempuish 1927) qu'aucupa ua partida de l'ancian avescat. Qu'es un bastiment deu sègle xvii, dab un escalèr de pèira e plafons dab caishons, ua tor redona dab un escalèr deu sègle xvi, encaperat en agachiu.
Au petit musèu arqueologic de l'Ostau de vila : pèiras escultadas de coscolhas de sent Jacme.
L'ostau de l'oficialitat, deu sègle XVIen, 6 rue Labeyrie, dab hièstras de mainèus, qu'èra la juridiccion on se sedèn los Jurats.
Lo pont de pèira de cinc arcas sus Ador data de 1852. Lo quai sud e los bòrds d'Ador que son estats amainatjats en ua permenada qui mia dinc a las arenas.
La Hala deus grons, octogonau, dab granas arcas de pèira, que data de 1860.
Religiós modificar
- La catedrala de Sent Joan Baptista, (avescat d'Aira e de Dacs).
- Glèisa de Senta Quitèira, inscriuta au Patrimòni Mondiau de l'UNESCO. Sus la sèrra deu Mas, au sud-oèst de la vila, qu'es d'estil gotic deu XIIIen - XIVen sègle, manca lo capcèr qui es de la fin deu XIen o de la debuta deu sègle xii.
Economia modificar
Personalitats ligadas dab la comuna modificar
- Paul Cadroy, avocat e deputat francés, nascut lo 26 de decembre de 1751.
- Jean-Baptiste Papin, òmi politic e jurista francés, nascut lo 10 de decembre de 1756 a Aira.
- Michel-Jean-Jérôme Dizé, quimista, vadut a Aira en 1764. (Ensenhat peu Jean Darcet)
- Victor Lourties, òmi politic, president deu Senat, ministre francés nascut lo 22 de juillet de 1844 a Aira.
- Cesari Daugèr, escrivan gascon , vadut a Aira en 1858.
- Florian Cazalot, jogador de rugbi de XV, nascut lo 22 d'avril de 1985.
Embessonatge modificar
Véder tanben modificar
Ligams extèrnes modificar
Nòtas modificar
- ↑ Top'Òc Diccionari toponimic occitan del Congrès permanent de la lenga occitana.
- ↑ Toponimia Occitana (Institut d'Estudis Occitans) : IEO_BdTopoc : http://bdtopoc.org
- ↑ Albert Dauzat, Charles Rostaing, Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France, Librairie Guénégaud,reedicion 1984, p. 6
- ↑ Bénédicte Boyrie-Fénié, Dictionnaire toponymique des communes Landes et Bas-Adour, ed. CAIRN, Pau, 2005, p.33
- ↑ Panneau de présentation de la glèisa de Senta Quitèira d'Aira
| |
|
