Chimpanzé : Diferéncia entre lei versions

[[Imatge:{{Taxobox animal | Chimpanzé |Schimpanse zoo-leipig.jpg|thumb|200px| Chimpanzé]]}}

LoLo chimpanzés son membres de la familha ''[[Hominidae]]'', coma los [[Gorilla]]s, [[Uman]]n e [[Orangotan]]s. Òm pensa que los chimpanzés se dividiguèron de l'evolucion umana fa prèp de 6 milions d'ans e atal las doas espècias de chimpanzés son los pus pròche parents en vida dels umans. Los chimpanzés son los unics membres coneguts de la sostribú '''''Panina'''''. Las doas espècias de ''Pan'' se divisèron fa solament un milion d'ans. Mai de 99% de las sequéncias de l'ADN uman e chimpanzés son los meteisses.

SeSe considèra ara que lo genre ''Pan'' fa part de la sosfamilha Hominidae a que los umans tanben apartenon. Aquelas doas espècias son los parents dins l'evolucion en vida pus prèp dels umans. Lo umans partejavan un ancessor comun amb los chimpanzés fa sièis milions d'ans .<ref>[http://news.mongabay.com/2005/0831a-nih.html] Chimps and Humans Very Similar at the DNA Level</ref> La recerca innovanta facha per [[Mary-Claire King]] en 1973 trobèt un [[ADN]] identic a 99% entre èssers umans e chimpanzés,<ref>Mary-Claire King, ''Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution'', University of California, Berkeley (1973).</ref> encara que la recerca dempuèi modifiquèt aquela descobèrta a 94% <ref >[http://www.sciam.com/article.cfm?chanID=sa003&articleID=9D0DAC2B-E7F2-99DF-3AA795436FEF8039] |Humans and Chimps: Close But Not That Close; ed: Scientific American</ref> de semblança, amb almens qualques diferéncias sus l'ADN pas encodat. S'es prepausat quitament que los ''troglodites'' e ''paniscus'' anan amb los ''sapiens'' dins lo genre ''[[Homo]]'', puslèu qu'en lo ''Pan'' . Un argument en favor d'aiçò es qu'unas autras espècias se tornèron classificada per aperténer al meteis genre sus la basa de mens similitud genetica qu'aquela que i a entre umans e chimpanzés.

LoLo chimpanzé comun mascle a es grand de 1,7 m quilhat e pesa uns 70&nbsp;kg; la dama es un pauc mai pichona. Los braces del chimpanzé comun, quand son estenduts, son la mitat pus long la nautor del còs e son pus long que la cambas. Lo bonobò es un pauc pus pichon e mas prim que lo chimpanzé comun mas a de membres pus longs. Las doas espècias utilizan sos braces longs e fòrts per pujar als arbres. Sus la tèrra, los chimpanzés normalament anan de quatre patas utilizant coma supòrt sos artelhs per suport amb sas mans tancadas. Los pès del chimpanzé son melhors per caminar qu'aqueles de l'orangotan perquè las sòlas del chimpanzé son pus largas e los dets mai corts. Ambedoas especias pòdon caminar quilhats sus doas cambas quand transpòrtan objèctes amb sa mans e sus braces. LoLo pelatge es escur; la cara, los dets, las palmes de las mans e las sòlas dels pés son sens pèl; e lo chimpanzé a pas cap de coa. Una massa d'os en dessús los uèlhs dona a la tèsta un biais retractat e lo nas es plan. Pasmens que las mandibulas sián salhentas, los pòtes salhan solament quand un chimpanzé fa morros. Lo cervèl d'un chimpanzé es la mitat de la dimencion d'un cervèl uman.<ref>"Chimpanzee," Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2008

LosLos chimpanzés rarament vivon aprèp l'edat de 40 en vida salvatja, mas pòdon arribar a l'edat de pus de 60 ans en captivitat. [[Cheeta]], l'eroïna de [[Tarzan]], foguèt que encara viva en 2009 a l'edat de 79 ans,<ref>[url = http://www.latimes.com/features/printedition/magazine/la-tm-cheeta16apr22,0,3519768.story?page=1&coll=la-home-magazine] Cheeta speaks, Moehringer, J.R. [http://www.latimes.com Los Angeles Times]</ref> que ne fariá lo chimpanzé pus vièlh del monde. Pasmens, aquela declaracion es contestada.<ref>[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/11/25/AR2008112500939_pf.html] Lie of the Jungle, Rosen, R.D.[http://www.washingtonpost.com Washington Post]</ref>

LasLas diferéncias anatomicas entre lo chimpanzé Comun e lo Bonobò son leugièras, mas lo comportament sexual e social son fòrt diferents. Lo chimpanzé Comun a un regim [[omnivòr]], una cultura de [[caça]] en gropa baisada amb de mascles beta dirigit per un [[Mascle alfa|mascle alfa]] e de relacions socialas extrèmament complèxes.

LoLo chimpanzé Comun mòstra nivèls d'agression mai nauts que lo Bonobò.<ref>[http://books.google.com/books?id=lDP4TPccgC8C&pg=PA30&dq=chimpanzee+bonobo+aggresion&ei=aJbQSJbULIH-sQPwlOHbAw&sig=ACfU3U0LoKGF-b2Q8gMffVix_d1xsHxFDA#PPA31,M1] Our Inner Ape, Frans de Waal, ed: Riverhead Books, Nova York, ISBN: 1594481962, 2006</ref>

LosLos chimpanzés fan d'espleches e los utilizan per obtenir de noiriduras e per a demonstracions socialas; an estrategias de caça sofisticadas qu'exigisson cooperacion, influéncia e posturas; son conscients dels estatus, capables de manipulacion e de decepcion; pòdon aprendre a utilizar simbòls e comprendre aspèctes de la lenga umana e tanben qualques aspèctes de sintaxi e concèptes del nombre e sequéncia numerica;<ref>[http://www.indiana.edu/~origins/teach/A105/lectures/A105L12.html] Chimpanzee intelligence, [[Indiana University]]]</ref> e son capable de planejar volontàriament un estat futur o un eveniment.<ref>Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee Mathias Osvath dind Current Biology, ed: Elsevier</ref>

LosLos chimpanzés modèrns utilizan espleches e la recerca recenta indica que l'utilizacion d'espleches de pèira comencèt fa 4300 ans.<ref>4300-year-old Chimpanzee Sites and the Origins of Percussive Stone, Technology,Julio Mercader, Huw Barton, Jason Gillespie, Jack Harris, Steven Kuhn, Robert Tyler, Christophe Boesch, jornal PNAS, 2007</ref> Un estudi recent revela que l'utilizacion de tals espleches avançats coma lanças, que los [[Cimpanzé comun|Chimpanzés Comuns]] de [[Senegal]] afilavan amb sas dents, s'utilitzan per caçar lo [[Galago senegalensis]].<ref>[http://news.yahoo.com/s/nm/20070222/sc_nm/chimps_hunting_dc] Hunting chimps may change view of human evolution, M Fox</ref><ref>[http://www.iastate.edu/~nscentral/news/2007/feb/chimpstools.shtml] ISU anthropologist's study is first to report chimps hunting with tools, Iowa State University News Service</ref> Abans de la descobèrta de l'usatge d'espleches pels chimpanzés, se pensava que los umans foguèron l'unica espècia que fasián e utilizavan espleches, mas encara mai d'autres espècias utilizant espleches son ara conegudas.<ref>[http://www.livescience.com/animals/070212_chimp_tools.html] Chimps Learned Tool Use Long Ago Without Human Help, Heather Whipps, ed:LiveScience</ref><ref>[http://janegoodall.net/chimp_central/chimpanzees/gombe/tool.asp] Tool Use, ed: Jane Goodall Institute</ref>

LosLos estudis recents mostrèron que los chimpanzés s'implican dins comportaments aparentament [[Altruisme|altruistas]].<ref>[url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/06/070625085134.htm] Human-like Altruism Shown In Chimpanzees, Science Daily</ref><ref>Levels of Selection, Altruism, and Primate Behavior, Brenda Bradley jornal: The Quarterly Review of , 1999</ref>

LasLas pròvas en favor de l'"espiritualitat dels chimpanzés" son demonstracion de dòl, "naissance d'amor romantic", "Dança de la pluèja", apreciacion de belesa naturala coma l'observacion de la cloca del sol sus un lac, curiositat e respècte cap a fauna qu'es pas una amenaça o una font alimentària pels chimpanzés, empatia cap a d'autres espècias (en alimentant tartugas) e "[[Animisme|animisme]]" o "joc pretenduts" breçant e penchenant pèiras o bastons.<ref>[http://www.originsnet.org/chimpspiritdatabase.pdf Appendices for chimpanzee spirituality by James Harrod]</ref>.

LosLos chimpanzés comunican d'un biais similar a comunicacion pas verbala umana, utilizant vocalizacions, accion de man i expressions facialas. Estudis dels cervèl del chimpanzés revelèron que la comunicacion del chimpanzé activa un airial del cervèl del chimpanzé qu'es en la meteissa posicion que l'[[airal de Broca]], lo centre del lengatge del cervèl uman.<ref>seria Evolve (TV series), Communication, sason 1 episòdi 7 </ref>

LosLos scientifics foguèron fascinats longemps amb los estudis del lengatge, considerant qu'es una activitat cognitiva umana unica. Per provar aquela ipotèsi, los scientifics temptèron aprendre lo lengatge a qualques espècias de [[Homínid|grands monins]]. Una primièra temptativa per Allen e Beatrice Gardner pendent los ans 1960 en passant 51 meses aprendent [[Lenga dels signes americana]] a un chimpanzé nomenat [[Washoe]]. Washoe aprenguèt 151 signes e volontàriament los ensenhèt d'autres.<ref>Teaching Sign Language to a Chimpanzee, Gardner, R. A., Gardner, B. T., Jornal: Science,1969 vol: 165 p. 664–672</ref> Pendant un periòde de temps pus long, Washoe aprenguèt prèp de 800 signes.<ref> Speaking of Apes: A Critical Anthology of Two-Way Communication with Man, Comparative psychology and language acquisition, Allen, G. R., Gardner, B. T., 1980, ed: Thomas A. Sebok and Jean-Umiker-Sebok, p. 287–329</ref> Dempuèi, fòrça autres estudis, notablament amb un chimpanzé nomenat [[Nim Chimpsky]], foguèron dirigits amb divèrses nivèls de succès. I a debas en còs entre qualques scientifics, notablament [[Noam Chomsky]] e [[David Premack]], sus la possibilitat dels grands monins pas umans per aprene lo lengatge .

UnUn estudi d'i a 30 ans a l'Institut de recerca dels Primats de l'[[Universitat de Kyoto]] mostrèt que los chimpanzés pòdan aprendre a reconóisser los numèros 1-9 e sas valors. Los chimpanzés mòstran una aptitud per la memòria fotografica, demostrèt en experiéncias ont distinguisson 1-9 sus un ecran d'ordinator en mens d'un quart de segonda, e mai lo chimpanzé Ayumu foguèt capable de ensenhar corrècta e lèu las posicions ont apareissent en ordre ascendent. La meteissa experiéncias foguèt temptada pel campion de la memòria mondial [[Ben Pridmore]].<ref>The study was presented in a [[five TV|five]] documentary called [http://demand.five.tv/Episode.aspx?episodeBaseName=C5133620006 "The Memory Chimp"], part of the channel's ''[[Extraordinary Animals]]'' series.</ref>

LoLo [[rire]] poiriá pas se limitar o èsser unic dels umans. Las diferéncias entre lo rire chimpanzé e uman pòdon èsser lo resultat d'adaptacions que l'evolucion permetèt al umana de parlar. L'autoconsciéncia se mòstra amb la pròva del miralh, o l'abiletat per s'identificar per rapòrt als autres, per aquò an las condicions prealables per rire, atal los animals pòdon rire del meteis biais que lo fan los umans .

LosLos chimpanzés, los [[Gorilla]]s e los [[Orangotan]]s fan de vocalizacions ressemblant al rire en responsa al contacte fisic, dins los jocs de luta e de corsejada, o fasent gratilhs, tan pels chimpanzés salvatges coma captius. Lo rire del chimpanzé comun es pas immediatament reconeissable pels umans, perqué se fach d'inalacions e exalacions alternativas que sonan mai coma respirar e expirar. I a d'exemples que mostrèron que los primates pas umans exprimèro jòia. Un estudi analisèt e enregistèt sons faches per pichons umans e Bonobòs quand òm lor fan gratilhs. Trobèr, que encara que lo rire del Bonobò foguèt d'una frequéncia pus nauta, lo rire seguís un modèl similar pels enfants umans e amb d'expressions facialas similaras. Los umans e los chimpanzés se gratilhan las meteissas zònas del còs coma las aissèlas e lo ventre. Lo plaser dels gratilhs pels chimpanzés diminuís pas amb l'edat.<ref>Emotions and the Brain |journal=Discover Magazine, Steven Johnson [http://www.discover.com/issues/apr-03/features/featlaugh/]^{[http://scholar.google.co.uk/scholar?hl=en&lr=&q=intitle%3AEmotions+and+the+Brain&as_publication=Discover+Magazine&as_ylo=&as_yhi=&btnG=Search Scholar search]}</ref>

LosLos chimpanzés son fòrt territorials e se provèt que s'ajudan los uns als autres.<ref>[http://www.time.com/time/health/article/0,8599,1880229,00.html]</ref> En febrièr de 2009, a causa d'un accident fòrt escas que un chimpanzé domestic nomenat ''Travis'' ataquèt una dama a [[Stamford (Connecticut)]], lo [[Congrès dels Estats Units d'America]] aprovèt la prohibicion d'aver lo primats coma a animals de companhiá als Estats Units d'America.<ref>Urban, Peter, STAFF WRITER, ''The Advocate''. 2009. ''House approves primate pet ban''. [http://www.stamfordadvocate.com/ci_11778339]</ref>

LosLos africans an contactes amb chimpanzés dempuèi millenaris. Los chimpanzés foguèron [[Animal de companhiá|animals de companhiá]] pendent sègles per qualques africans, especialament al [[Republica Democratica de Còngo|Còngo]]. Lo primièr contacte enregistrat d'europèus amb chimpanzés es a l'[[Angòla]] actual pendent los ans 1600. Lo jornal de l'explorator portugués [[Duarte Pacheco Pereira]] (1506), conservat a l'Archius Nacional Portugués (''Torre do Tombo''), es probablament lo primièr document europèu mostrant que los chimpanzés fabricavan los seus pròpres espleches rudimentaris.

LaLa primièra utlizacion del nom "chimpanzé" es pasmens atestat fins a 1738. Lo nom s'obten d'un tèrme de lenga [[Tshiluba]], "kivili-chimpenze", qu'es e lo nom local de l'animal. Los biologistas explican ''Pan'' coma lo nom de genre de l'animal. Los chimpanzés, atal coma d'autres monins tanben semblan èsser estat coneguts pels escrivans occidentales en tempses ancians, mas principalament mejan de mites e legendas, principalament a travèrs de comptes fragmentats e incomplètes d'aventuraires europèus. Los monins son mencionats entre autre per [[Aristòtel]], o la [[Bíblia]], ont los monins e [[baboïn]]s se descrivon coma èsser estat reculhits pel [[rei Salamon]] (libre primièr del reis).

QuandQuand los primièrs chimpanzés foguèron transportats al continent Europèu, los scientifics Europèus notèron l'inexactitud de las descripcions ancianas, que disian sovent que los chimpanzés avián banas e batas. Los primièrs chimpanzés transcontinentals venguèron d'[[Angòla]] e foguèron ofèrts a Frederick Henry, Prince d'Orange en 1640. Los scientifics que examinèron aqueles especimens escasses daissèron perplexes e los descriguèron lo primièrs chimpanzés coma "[[Pigmèu]]s" e notèron las similituds claras dels animals amb los umans. Las doas decennias venentas un certan nombre de specimens foguèron importats cap a Euròpa, subretot comprats per diverses pargues zoològics coma divertiment pels visitants.

[[Seleccion Naturala|La teoria de Darwin de seleccion biologica]] (publicada el 1859) e dins lo vam de la [[Biologia]] suscitèron l'interès scientific pels chimpanzés, que menanèt finalament a d'estudis nombrosas dels animals salvatges e en captivitat. Los observators de chimpanzés a l'epòca foguèron subretot interessats pel [[comportament]] e de mai que teniá a veire amb aquel dels umans. Aquò se faguèt dins uns sens mens scientific estricte e desinteressat de que poiriá sonar, s'agissiá de determinar fin finala se òc o non los animals avian de traches que de poirián considerar coma 'bons'; l'intelligéncia dels chimpanzés foguèt sovent exagerada significativament, amb l'exemple de l'"Affe mit Schädel" (monin amb crani) de [[Hugo Rheinhold]] (vejatz l'imatge), ont un chimpanzé aparentament cultivat contempla un crani. Arribèt a i aver fins a un programa redigit per domesticar chimpanzés per los far far divèrses prètzfaches domestics . (p.ex. trabalh dins la fàbrica). AA la fin dels ans 1800 los chimpanzés demoravan coma un mistèri pels umans, amb una informacion scientifica fòrça pauc objectiva disponible.

LoLo sègle XX foguèt una edat nova de recerca scientifica dins lo comportament dels chimpanzés. Abans de 1960, gaireben se sabiá pas res sul comportament dels chimpanzés dins son abitat natural. En julhet d'aquel an, [[Jane Goodall]] comencèt dins lo bosque Gombe de [[Tanzania]] a viure entre los chimpanzés, ont subretot estudièt los membres de la Comunitat del chimpanzés Kasakela. Sa descobèrta que los chimpanzés fasián e utilizavan espleches foguèt novèla, alara que se considerava abans que los umans foguèron l'unica espècia que podián far aquò. Los primièrs estudis mai progressius suls chimpanzés foguèron dirigits subretot per Wolfgang Köhler e Robert Yerkes, los dos èran psicològs celèbres. Aqueles òmes coma lors collègas establiguèron que los estudis de laboratòri suls chimpanzés se centravan especificament a aprendre sus las abiletats intellectualas del chimpanzés, mai que mai la solucion de problèmas. Aquò plan segur implicava de pròvas basicas, practicas de laboratòri, qu'exigissián una capacitat intellactuala fòrça nauta (coma resòlvre lo problèma d'obtener una [[banana]] defòra de portada). Notablement, Yerkes tanben faguèt fòrça observacions de chimpanzés salvatges qu'enriquiguèt fòrça la compreneson scientifica dels chimpanzés e son comportament. Yerkes estudiguèt los chimpanzés fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]], mentretant Köhler aprèp cinc ans d'estudi publiquèt sa celèbra ''Mentalitat dels Monins'' en 1925, finalament conclusent que {{cita|los chimpanzés manifèstan un comportament intelligent del tipes general familhar pels èssers umans... un tipes de comportament que passa per èsser especificament umana" (1925). <ref> The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior, Jane Goodall, ed: Belknap Press of Harvard University</ref>

EnEn agost de 2008 l'exemplar del ''Jornal American de Primatologia'' comuniquèt los resultats d'un estudi d'un an al Pargue Nacional de Mahale Mountains de Tanzania que metèt en evidéncia que los chimpanzés se tròban malauts de malautiás viralas contagiòsas que contractèt probablament los umans. Las recercas molecularas, microscopicas e epidemiologicas demostrèron que los chimpanzés que vivon dins lo Pargua Nacional de Mahale Mountains trapèron una malautiá respiratòria qu'es probablament provocada per un variant d'un paramixovirus uman.<ref>[http://newswise.com/articles/view/541407/ Newswise: Researchers Find Human Virus in Chimpanzees]</ref>