|
Tradicionalament, en [[medecina]], en [[biologia animala]] o en [[fitopatologia]], un '''vector''' es un [[organisme vivent|organisme]] que provòca pas, eld'esper meteisel, una [[malautiá]] mas que dispersa l'[[infeccion]] en trasportanttransportant los agents [[patogèn]]s d'un [[òste (biologia)|òste]] cap a l'autre ; par exemple lo [[pesolh]] es vector de mantunasdivèrsas malautiás que laslors consequéncias son importantas en agricultura e dins los vergièrs. Pels animals, gaireben totas las « malautiás de vector » son de [[zoonosezoonòsi]]s, es dea dire de malautiás passant de l'òme cap als animals domestics e/o salvatges, a vegadas [[Malautiás surgentas|surgentas]] o tornant surgir. Dins una economia [[mondializacion|mondializada]] e un monde ont se circula mai que mai e e mai que mai aviat, lo seguitseguiment e lo contraròtle [[epidemiologic]] e [[ecoepidemiologic]] de d'aquelas malautiás venguètes vengut fòrça dificil malgrat lo progrès de la biologia e de sos espleches. L'[[OMS]] collabòra mai que mai amb l'[[OIE]].
[[Imatge:Aphid-sap2.jpg|thumb|250px|le [[pesolh]] es un dels principals vectors principals de las malautiás de las plantas trasméstransmés par la [[saba]]]]
[[Imatge:Tick male (aka).jpg|thumb|250px|Los [[pat]]s an un ròtle ecoepidemiologic major coma vectorvectors de fòrça [[patogèn]]s que trasferístransferisson d'una espècia cap a l'autreautra. Lo [[pat del can]] o lo pat dels aucèls pòdon pasmens èsser trasportattransportats ammbamb lor òste sus de grandas distàncias]].
== Caracteristicas dels vectors==
Una espècia ''« vector »'' es en general associatassociada a calquesqualques ''« espècias sèrvas »''. Dins lo cas de virus, bacterias o protozoairesprotozoaris, l'agent infectiòsinfecciós se pòt tanben se trasmetretransmetre ''« verticalament »'', lo vector ven alara tanben sèrva.
Lo vector rarament a solament un ròtle de transportaire ;
<br />MantunsMantun agentsagent patogènspatogèn ana lorson cicle de [[reproduccion sexuada]] quique se passa dins lo vector (per exemple per la [[malària]]).
<br />La majoritat dels [[protozoaireprotozoari]]s se multiplican e se trasformantransforman dins lelo vector ont obtenon lor poder infectant (se dichditz alara trasmission{{cita|transmission ciclopropagativa}}).
<br />D'autras se trasformantransforman dempuèi d’embrion (se dichditz alara « trasformacion evolutiva » dins lelo vector).
Dins d'escasses cases lo patogèn pòt afeblir lo vector, veiree mai lo tuar. E lolos parasitas pòdon tanben modificar lo comportament de son òste ([[interaccions durablesdurablas]]), per exemple per que venga pus aisit de manjar.
L'associacion micròbi -vector fa la lucha contra las malautiás induchas fòrça mai complèxecomplèxa.
==En epidemiologia, ecoepidemiologia e medecina==
Dins los cases de malautiás trasmesastransmesas par fissada o mordida d'artropòdsartropòdes, l’[[OMS]] (organizacionOrganizacion mondialaMondiala de la santatSantat) definís lo vector coma « ''un artropòdartropòde ematofaga, que qu'assegura la vida, la trasformaciontransformacion, de còp que i a la multiplicacion e la trasmissiontransmission d’un agent patogèn infectiòsinfecciós o parasitarparasitari.''». Per extension, calquesqualques [[metazoairemetazoari]]s que son pas artropòdsd'artropòdes son inclús coma las [[sangsuga]]s).
Son subretot:
* [[acarid]]s (notablament del sosòrdre dels Ixodida o leslos pats)
* [[insecta]]s (entressentiment [[diptèra]]s, [[brachicèra]]s o [[nematocèra]]s)
'''Exemples :'''
* Mantunas espècias de [[moissal]]s son [[insecta vector]] importants, per exemple, <br /> per la [[malària]], la [[dengue]] o lelo [[virus del Nil occidental]] que provòca una malautiá.
* Las [[piuse]]s trasmetantransmeton divèrsas malautiás que la [[pèsta]] ''([[Yersinia pestis]])'' coma loo mostrèt Paul Louis Simond en 1897. laLa piuse es vectora d’autres agents patogèns que [[Bartonella]].
* D'autres espècias de pats son vectorvectors de malautiás grèvas coma la [[Malautiá de Lyme]] recentament descobèrta e en fòrça extension importanta.
* Divèrsas espècias ([[canid]]s, [[chiroptèr]]s) pòdon vehiculardeveïcular de formas de [[ràbia]] e la trasmetretransmetre parper lors morsuras.
==Vector biologic en [[terapia genica]]==
Los vectors en terapia genica an totes una caracteristica en comun : s'associanassòcian als transgèns en neutralisantneutralizant lors cargas negativas.
E mai pòdon presentar d'autras autres proprietats :
* favorir lo transit dins la [[Cellula (biologia)|Cellulacellula]];
* permetre lo ciblatge de cellulas especificas, patologicas, dins un organisme entièr ;
* permetre de ciblar un site d'insercion precís dins los cromosòmas cellulars.
Los vectors de trasfèrttransferiment dels gèns pòdon èsser de macromoleculas cargadas positivament, o de virus, que se tirèt los gèns patogènas.
==Vector biologic en [[engenh genetic]]==
En [[biologia moleculara]] e en [[engenh genetic]], los vectors son de moleculas d'ADN que permetanpermeton la propagacion de sequéncias d'interès. S'agís de moleculas d'ADN chimèrasquimèras coma los [[plasmidi]]s o los [[cromosòma artificial bacterian|cromosòmas artificials bacterians]], contenantcontenent una [[origina de replicacion]] e mai d'un [[marcador genetic|marcadors genetics]]. L'origina de replicacion permet de mantenir lo vector dins la cellula cibla amb las generacions.
<!--There is a possibility for confusion between the use of "vector" in gene therapy and its use in molecular biology more generally. Some transformation technologies, such as [[lipofectamine]], enable the direct delivery of a DNA construct as therapy in a [[Biological tissue|tissue]]. In such a situation, a plasmid vector may be regarded as serving as its own gene-therapy vector. When a speaker calls it "a vector," they may be referring to either of its vector aspects or often both.-->
===Principals tipes de vectors===
* [[Cromosòma]]s artificials [[cromosòmecromosòma artificial bacterian|bacterian]] e de [[cromosòmecromosòma artificial de levadura|levadura]]
* [[Plasmidi]]s, [[cosmide]]s
* [[Virus]], [[SV40]], [[bacteriofaga]]s
| 