|
[[Imatge:Lspn comet halley.jpg|thumb|300px|right|La cometa de Halley, fotografiada lo 8 de marsmarç de 1986 per W. Liller a l'[[Illa de Pascas.]]]].
La '''cometa de Halley''' (1P/Halley) es la pus coneguda de totas las [[cometa]]s.
Son semi[[semiaxe grand aismajor]] es de 17,9 [[Unitat astronomica|ua]] (o apr'aquí 2,7 miliards de quilomètres), son excentricitat es de 0,97 e son periòde es de 76 ans. Sa distància a laal [[perieliaperièli]] es de 0,59 ua e sa distància a la [l'[afeliaafèli]] es de 35,3 ua.
== Istòria ==
=== Identificacion ===
[[Imatge:AnimatedOrbitOf1PHalley.gif|thumb|left|250px|L'orbita de la cometa de Halley.]]
En 1705, [[Edmund Halley]] publiquèt un libre avançant que las cometas que foguèronqu'èron aparegudas dins lo cèl en 1531, 1607 e 1682 foguèronèron en fach una sola e meteissa cometa. Explicant que la cometa viatgeviatja sudsus una [[orbita|orbita elipticaelliptica]], Pren 76 ans per far una revolucion complèta a l'entorn del [[Solelh]]. Halley prediguèt que revendriá en 1758.
En 1757, [[Joseph Jérôme Lefrançois de Lalande|Lalande]], ajudat per [[Nicole-Reine Lepaute]], e sus la basa de las formulas concebudas per [[Alexis Claude Clairaut|Clairaut]], decidiguèt de calcular los desviaments de la cometa deguts a lalas gròssas planetas. Prevegèt un retard de 518 jorns a causa de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]] e de 100 jorns a causa de [[Saturne (planeta)|Saturne]]. Anoncièt doncas lo retorn de la cometa, pas en 1758, mas en 1759 amb un passatge a laal [[perieliaperièli]] en abril de 1759, amb una incertitud d'un mes. Quand la cometa tornèt aparéisser en decembre de 1758 amb un passatge a laal perieliaperièli lo 13 de marsmarç de 1759, foguèt un triomfetrionf. Aquela prevision permet assetar la mecanica de [[Isaac Newton|Newton]], fasent oblidar la teoria dels revolums de [[René Descartes|Descartes]]. Sus proposicion de [[Nicolas Louis de Lacaille]], foguèt batejada « cometa de Halley<ref> {{fr}} Abbé de la Caille, [http://books.google.ca/books?id=tM7OAAAAMAAJ&pg=RA1-PA522&hl=fr ''Sur le calcul des élémens de la théorie de la comète qui paroît maintenant''], Mémoires de mathématique et de physique tirés des registres de l’Académie royale des sciences de l’année MDCCLIX, p. 522 ff (12 mai 1759).</ref> », mas [[Isaac Newton|Newton]] e Halley son pas mai vius per assistir a lor triomfetrionf.
=== Passatges istorics celèbres ===
[[Imatge:Tapestry of bayeux10.jpg|thumb|right|250px|La cometa sudsus la tapissariá de Bayeux]]
Se pòt tornar dins lo temps e presumir lo moment quand la cometa de Halley seriá estat apareguda dins lo cèl. Segon las apparicionsaparicions de cometas notadas pel ancians, una fuguètfoguèt observada pels Òmes en [[-240|240 ab. -C.]]. Poiriá èsser la comètecomèta de Halley. Segon [[Jacques Gernet]]<ref>{{fr}} Jacques Gernet, ''Le Monde chinois'', 3{{e}} tome, p. 146</ref>, poiriá èsser apareguda en [[China]] jos lo reialme dels [[Yue (Estat)|Yue]] en [[-467|467 ab. -C.]], çò que seriá la primièra apparicionaparicion repertoriada.
Foguèt descricha en [[837]] lors de son passatge pluspus espectacularespectaclós dins los temps istorics (sus prèp de 3 milions de quilomètres), tanben dins desde tèxtes chineses, japoneses e europèus, notammenten particular parper [[L'Astronòm (autor)|L'Astronòm]], biograf de [[Lòis I lo Piòs|Lòis I{{èr}} lo Piòs]].
Foguèt tanben observada en l'an 1066. Una cometa atirèt en l'atencion de l'armada de [[Guilhèm Ièr d'Anglatèrra|Guilhèm lo Conquistaire]] e se pòt veire sus la celèbrecelèbra [[tapissariá de Bayeux]].
== Descripcion ==
[[Imatge:Giotto spacecraft.jpg|thumb|left|250px|Vista artistica de la sonda Giotto]]
Se sap fòrça mai sus la cometa Halley dempuèi que la [[sonda Giotto]] sondèt lo seu còr. Lançada en 1986, la sonda aviá per mission d'anar fotografiar lo nuclèu de la cometa. Giotto se n'aprochèt a {{unitat|600|km}} del nuclèu en forme de cacauèt d'una dimension de 16 × 8 × 7 km ; foguèt una primièra dins l'istòria de l'astronomia. Giotto poguèt veire dos grands gueisèrs de gas qu'alimentavan la cabeluracabeladura e la coa.
A son darrièr passatge, se podètpoguèt determinar que son nuclèu es fòrt escur, d'un albedo de prèp de 3 %. Las fotosfòtos de la sonda Giotto son de donadas preciosas permetent de comprendre melhor la constitucion de las cometas e lo mecanisme de [[sublimacion (fisica)|sublimacion]] a l'apròcha del [[Solelh]]. Los tres darrièras visitas de la cometa de Halley remontan a 1835, 1910 e 1986 ; lo còp venent deuriá aparéisser en 2061.
== Datas d'observacion ==
* [[-240|240 ab -C.]] : Lo passatge de la cometa es notat donsdins laslos archivasarchius chinesaschineses.
* [[-164|164 ab -C]] : Observacion per los astrològs babilonians<ref>Tauleta conservada al ''British Museum''</ref>.
* [[-87|87 ab -C.]] : Dins leslos archivasarchius chinesaschineses e sus de tauletastabletas babilonianas.
* [[-12|12 ab -C.]] : Observacion en China.
* [[66]] : En China e dins lo Talmud.
* [[295]] : En Asia.
* [[374]] : En Asia.
* [[451]] : Passatge que marquèt los contemporanèus perque correspond a la desfacha de losdels [[Huns]] dirigits per [[Attila]].
* [[530]] : En China
* [[607]] : Possible en China.
* [[684]] : [[Hartmann Schedel|Cronica de Nuremberg]] ; aquela cronica pasmens data del sègle XV.
* [[760]] : En China.
* [[837]] : Son passatge pluspus espectacularespectaclós dins los temps istorics (sus prèp de 3 milions de quilomètres), tanben dins desde tèxtes chineses, japoneses e europèus, notammenten particular parper [[L'Astronòm (autor)|L'Astronòm]], biograf de [[Lòis I lo Piòs|Lòis I{{èr}} lo Piòs]], indica aquel passatge e precisa qu'en sa seguida lo rei e sa cor se junèron. Sembla qu'aquel passatge estimulèt dins lo monde chinés per cercar mai d''' estelas envitadas'' coma las nomenavan los astronòms d'ala.
* [[912]] : En China, en Corèa, en Japon e en Euròpa.
* [[989]] : En China, en Corèa, en Japon e en Euròpa.
* [[1066]] : En China, en Corèa, en Japon. En Euròpa, lo passatge es documentat per divèrsas sorgasfonts, la pus celèbra es la [[tapissariá de Bayeux]] ont la cometa apareis coma un signe davancièr de la mòrt venent d'[[Harold II d' Anglaterra]] e de la victòria de [[Guilhèm Ièr d'Anglatèrra|Guilhèm lo Conquistaire]].
* [[1145]] : Dins lelo psalmièrsalmièr d'Eadwine de Canterbury. En Corèa, en China e en Japon.
* [[1222]] : En Corèa, en Japon e en China.
* [[1301]]-[[1302]] : Fòrça cometas foguèron observadas dins aquelas datas, çò que farfa dificildificila l'identificacion de las observacions especificas de la cometa de Halley.
* [[1378]] : En China, en Corèa e en Japon.
* [[1758]] : [[Johann Georg Palitzsch]] es lo primièr a veire lo retorn de la cometa, dins la constellacion del [[Taure (constellacion)|Taure]].
* [[1835]] : [[Mark Twain]] nasquèt doas setmanas aprèp lo passatge de la cometa, ete moriguèt un jorn aprèp lo [[periapsid]] venent. En 1909, escriguèt dins son autobiografia :
:« Venguèt al monde amb la cometa de Halley en 1835. Tornarà l'an que ven, e m'atend a partir amb aquela. Lo Tot-poderós Poderós a dich “Vejatz doncas aquelasaqueles dos monstresmostres inexplicables ; venguèron amassa, devon repartir amassa”. »
* [[1910]] : Passatge espectacularespectaclós de la cometa, davançada de qualquequalques meses per una autra espectacularaespectaclosa, vesibla de jorn. La primièra observacion del retorn de la cometa de Halley foguèt realisadarealizada parper [[Max Wolf]] dins la nuèit del 11 al 12 de setembre de 1909, amb de placas fotograficas.
* [[1986]] : Passatge pauc espectacularaespectaclós, àa l'opausat del Solelh pera rapòrtrespièch ade la Tèrra. De sondas espatialasespacialas, coma [[Giotto (sonda)|Giotto]], l'aprochèron de prèp.
| 