Wikipèdia

Grèc (omonimia) : Diferéncia entre lei versions

Navigar dins l'istoric
← Cambiament precedentDiferéncia seguenta →
Contengut suprimit Contengut apondut
VisualWikitext
Aubadaurada (discussion | contribucions)
14 615 modifications
→‎Dialèctes : sostítol mai precís
Cedric31 (discussion | contribucions)
68 071 modifications
Omonimia
Linha 1 :
{{Omonimia}}
{{Lenga
|Lenga=Ελληνικά Ellinika
|Païs=[[Grècia]], [[Chipre]] e de comunitats en [[Albania]], [[Turquia]], [[Itàlia]], ais [[Estats Units]], en [[Austràlia]], [[Canadà]] demest lei nombrós país ont existís una diaspòra grèga.
|Regions=[[Euròpa]]
|personas=15 millions
|n=61
|familha= [[Lengas indoeuropèas]]<br>
&nbsp;[[Protogrèc]]
&nbsp;&nbsp; [[Grèc]]
|status= [[Grècia]], [[Chipre]], [[Union Europèa]].
|iso-1=el
|iso-B=gre
|iso-T=ell
|grop=[[Lengas indoeuropèas]]
}}
 
* Lo '''[[grèc modèrn]]''' es la lenga parlada uèi en [[Grècia]] e en [[Chipre]] meridional ;
Lo '''grèc''' (o rarament ''grègo'', ''ellenic'') (en grèc ancian ''ἡ Ἑλληνικὴ γλῶττα = hê hêlênikế glỗtta'', en grèc modèrne ''τα ελληνικά / η ελληνική γλώσσα = ta ellīniká / i ellīnikī́ glṓssa'') es una dei [[lengas indoeuropèas]], apareguda en [[Grècia]] vèrs 2000 avans lo Crist, que uei la parlan mai de 10 milions d'estatjants en Grècia e mai de comunitats grègas nombrosas dins totei lei parts dau Mond.
* Lo '''[[grèc medieval]]''' o '''grèc bizantin''' ;
* Lo '''[[grèc ancian]]''' èra la lenga parlada dins la [[Grècia antica|monde Ellenic]] de l'[[Antiquitat]].
* Lo '''[[grèc (vent)|grèc]]''' es un vent mediterranèu de nòrd-èst.
 
==Classificacion==
Lo grèc es una una branca de la familha dei lengas indoeuropèas e aquela branca se compausa d'una sola lenga, lo grèc (es una situacion similara a aquelei de l'[[armèni]] e de l'[[albanés]]).
 
==Naissença dau grèc==
Lo grèc apareis aproximativament vèrs 2000 avans lo Crist. Emergís a travèrs de l'arribada de populacions d'origina indoeuropèa que s'installan en Grècia e que lai assimilan lingüisticament de populacions anterioras, coma lei misteriós [[pelasgues]] e mai lei de la civilizacion cicladica dins lei [[Cicladas]].
 
==Dialèctes==
Lo grèc antic teniá aumens dos grands pòls dialectaus: lei dialèctes '''ionians''' e lei dialèctes '''dorians'''. I cau apondre un tresen pòl de classificacion discutida, lo '''[[macedonian antic]]''': èra siá una dialècte grèc periferic, siá una lenga indoeuropèa procha dau grèc (a pas ges de rapòrt amb lo [[macedonian (eslau)|macedonian]] actuau qu'es una lenga eslava).
 
A l'origina, l'ionian ocupava lo còr de Grècia mentre que dorian e macedonian èran dins lo nòrd. Lo dorian, originari dau nòrd-oèst, s'espandiguèt a l'oèst e au sud après l'afondrament de la civilizacion micenèa vèrs lo sègle XI. Lo grèc classic se partegèt alora en dos pòls dialectaus principaus, dorian e ionian, lo macedonian demorant acantonat au nòrd.
 
L'epòca ellenistica favorizèt l'expansion de l'ionian dins sa forma parlada en [[Atica]], la region d'Atenas. Aquel ionian atic foguèt la basa de la '''koinè''', una varietat literària mai prestigiosa que leis autras. Antau l'ionian atic remplacèt gaireben totei lei dialèctes ionians, dorians e macedonians.
 
Durant leis epòcas ulterioras, dau periòde roman e fins a uei, la koinè a engenerat tornar-mai de dialèctes diversificats dins tot lo mond ellenic. Pasmens, un sol dialècte dorian a subreviscut fins a nòstra epòca, es lo '''tsakonian''', acantonat a quauquei localitats dei confinhas orientalas d'Argolida e de Laconia.
 
==Lo grèc micenèu==
===Espandiment===
La fasa dau '''grèc micenèu''', dei sègles XVI a XI avans lo Crist, es ligada a l'epòca micenèa. A la fin de l'epòca micenèa, lo grèc comença de remplaçar lo [[minoan]] parlat en [[Creta]].
 
===Escritura===
La forma premiera d'escritura atestada per notar un dialècte grèc es lo [[linear B]], un [[sillabari]] sens rapòrt amb l'[[alfabet grègo]], servent de transcriure una forma arcaïca d'un dialècte arcadochipriòta emplegat en Grècia continentala e en [[Creta]] entre aperaquí [[-1550]] e [[-1200]]. Entre [[-800]] e [[-200]], una escritura semblanta, lo [[sillabari chipriòta]], foguèt emplegada a [[Chipre]]. Aquesto sillabari porriá venir dau chiprominoean (veire çai-sota).
 
Fau notar que d'escrituras mai ancianas que lo linear B e lo chipriòta existiguèron en Grècia, sens que siguem segurs que servèron de notar de grègo :
* lo [[linear A]] (entre [[-1800]] e [[-1450]], en Creta e dins d'illas de la [[mar Egèa]]) ;
* lo [[cretés ieroglific]] (entre [[-1750]] et [[-1600]], en Creta) ;
* lo [[chiprominoan]] (entre [[-1500]] et [[-1200]], a Chipre), belèu derivat dau linear A.
 
==Lo grèc arcaïc==
Après una crisi e un afondrament de la civilizacion micenèa, lo '''grèc arcaïc''' seguís dei sègles XI a VI avans lo Crist, .
 
===Dialèctes arcaïcs===
Lo dialècte dorian, originari dau nòrd de Grècia, s'installa dins de regions de l'oèst e dau sud a travèrs de migracions de populacions (es pas segur que se pòsca parlar d'"invasions dorianas" violentas, segon lei recèrcas istoricas mai recentas). Ansin, dorian e ionian son lei principalei divisions dialectalas dau gròs de Grècia, mentre que lo dialècte macedonian demòra acantonat au nòrd.
 
===Escritura===
Lei trébols que seguisson l'epòca micenèa an entraïnat la desparicion dau linear A e lo grèc s'escriu pus entre lei sègles XI e IX. L'[[alfabet grèc]] actuau nais vèrs lo sègle IX avans lo Crist en s'inspirant de l'[[alfabet fenician]], gràcias a un reviscòu dau comèrci amb lo Pròche Orient.
 
===Literatura===
Una tradicion orala solida permet l'emergéncia e la transmission dei poèmas epics de l'[[Odisssèa]] e de l'[[Iliada]], compausats per [[Omèr]] au sègle VIII avans lo Crist, puei transcrichs. Se discutís l'existéncia istorica d'Omèr, coma persona.
 
==Lo grèc ancian o classic==
 
===Lei dialèctes e la koinè===
[[Imatge:Greek-dialects-mod.jpg|300px|right|thumb|Lei dialèctes dau grègo ancian (Una classificacion)]]
Au començament, i aviá una varietat importanta de [[dialècte]]s, acampats en quatre grops : arcadochipriòta, occidentau, eolian e ionian-atic.
 
Parlar '''''dau''' grègo ancian'' vòu pas dire grand causa se si vòu referir a n'un deis lengatges antics : dins lei fachs, pasmens, '''''lo''' grègo'' designa lo dialècte d'Atenas. L'atic (dialècte dau grope ionian-atic), lenga de l'[[Atenas vièlha]], constituís aquela que i es escricha la màger part de la [[literatura grèga]] classica. Sota l'aflat d'[[Alexandre lo Grand]], l'utilisacion dei dialèctes foguèt restancada, dau biais que lo monde grègo empleguèt la ''[[koinè]]'', lenga comuna (es la significacion de l'adjectiu ''koinos'', que donèt puei la famosa ''[[koinè]]'' occitana dei trobadors) eissida de mai d'un dialècte dau grope ionian-atic. Aqueu d'aquí li permetiá de comunicar emé son armada e èra ensinhat ai ciutadans dei regions conquistadas, venent ansin la ''lingua franca'' de l'[[Antiquitat]], en concurréncia emé lo [[latin]]. La ''koinè'' venguèt puei lenga oficiala de l'[[Empèri roman d'Orient]], avans que de contunhar d'evoluir per far nàisser lo [[grègo modèrne]] d'encuei.
 
===Escritura===
 
L'[[alfabet grègo]], eiretat dei Fenicians e de [[alfabet fenician|son alfabet]], foguèt emplegat sota diferentei versions (dichas [[alfabets epicorics|epicorics]]) partent dau {{-s|IX|e}} o dau {{-s|XVIII|e}} puei foguèt normalizat e impausat au demai dau monde ellenofòn per [[Atenas vièlha|Atenas]] en [[-403]]. Apondent de vocalas an aquesto [[abjad]] semitic, lei Grègos son leis inventors deis alfabets occidentaus. D'efiech, manlevat per leis [[Etruscs]] (cf. [[alfabet etrusc]]), que lo passèron ai [[Romans]], faguèt nàisser l'[[alfabet latin]], mai tanben, sens passar per leis Etruscs, l'[[alfabet gotic]], lo [[alfabet cirillic|cirillic]], l'[[alfabet còpte]]...
 
===Fonologia===
 
''Resumit : <br />''
Lo grègo ancian es una lenga d'[[accent d'autor]] possedent doei (o tres, segon leis interpretacions) intonacions : aguda e circonflèxa (cf. '''[[accentuacion dau grègo]]'''). Si caracteriza tamben per un sistèma de [[consonanta aspirada|consonantas aspiradas]] e per un juec d'oposicions de [[quantitat vocalica|quantitats vocalicas]]. Existís mai d'una règla de [[sandhi]], tant intèrnas qu'extèrnas.
 
Passant de l'[[lengas indo-europencas|indo-europenc]] au grègo, la lenga subissèt de nombrosei [[modificacions foneticas]] que lei pus vesiblas son descrichas per la [[lei de Grassmann]], la [[lei d'Osthoff]] e la [[lei de Rix]]. Si nòta pereu que permete de restituir dins de cas nombrós la color dei [[laringala]]s IE. Per acabar, es una [[lenga centum|lenga ''centum'']].
 
===Morfologia===
Lo grègo, coma d'autrei [[lengas indo-europencas]] ancianas, es autament [[lenga flexionala|flexionau]]. Alevat de l'utilisacion de [[desinéncia]]s, lo grègo si caracterisa per de mejans eiretats de l'[[lengas indo-europencas|indo-europenc]] coma l'[[alternància vocalica]], l'utilisacion dau [[doblament (lingüistic)|doblament]] e de l'[[augment]] per lei vèrbes.
 
====Sistèma nominau====
 
Per exemple, lei noms an cinc [[cas]] ([[nominatiu]], [[vocatiu]], [[acusatiu]], [[genitiu]] e [[datiu]]), tres [[genre (gramatica)|genre]]s (masculin, femenin e neutre, de còps redusits a n'una oposicion animat / inanimat) e tres [[nombre (gramatica)|nombre]]s (singular, duau, plurau e collectiu per lei neutres). Lo grègo modèrne emplega pas mai lo [[datiu]], alevat dins d'uneis expressions coma ''en taxei'', mai leis autrei cas son generalament servats.
 
Si compta tres grands tipes de declinasons, tant per lei noms coma per leis adjectius (tipe en -α/η, tipe [[vocala tematica|tematic]] en -ος e tipe atematic), qu'an mai d'un sota-tipe. Lei pronoms seguisson un sistèma que li es pròpri e que, aguent influençat lei tipes nominaus, ne son gaire aluenchat.
 
La riquessa de la flexion nominala ne fa la complexitat.
 
====Sistèma verbau====
 
Lei vèrbes an tres [[diatèsi|votz]] (activa, mejana e passiva), tres [[persona (gramatica)|persona]]s e tres [[nombre (gramatica)|nombre]]s. Si conjuga segon sièis [[mòde (gramatica)|mòde]]s, quatre personaus ([[indicatiu]], [[imperatiu]], [[subjonctiu]] e [[optatiu]]) e doei [[impersonaul]]s ([[infinitiu]] e [[participe]]). Existís sièis [[temps (gramatica)|temps]] ([[present (lingüistica)|present]], [[imperfach]], [[aoriste]], [[futur]], [[perfach]], [[mai-que-perfach]]), despartits d'un biais inegau entre lei mòdes. D'unei formacions segondàrias existon, coma lo [[futur anterior]].
 
A despart dau temps, lo vèrbe exprimís subretot, d'un biais fòrça precís, tres [[aspecte]]s ([[imperfectiu]], [[perfectiu|aspecte zèro]] e [[estatic]]) e mai d'un mòde de procés ([[incoatiu]], [[iteratiu]], [[frequentatiu]], eca.). L'indicatiu solet marca lei temps : a toei leis autrei mòdes, es solament l'aspecte qu'es indicat.
 
Existís doei grandei categorias de conjugasons : lei [[vocala tematica|tematicas]] (o ''vèrbes en -ω'') e leis atematicas (dichs ''vèrbes en -μι''). Aquestei categorias si divison en un grand nombre de sota-categorias. Lo sistèma verbau es fòrça complicat, que la flexion fa jugar de mejans nombrós coma l'[[alternància vocalica]], la [[sufixe|sufixacion]] per lo biais de [[desinéncia]]s, l'utilisacion d'una [[vocala tematica]], aquela de l'[[augment]] e dau [[doblament (lingüistica)|doblament]]. A toei aquestei mejans si li aponde de [[modificacion fonetica|modificacions foneticas]] grandas au mitan d'un mesme [[paradigma]].
 
Fin finala, es quasi pas tròp de dire qu'existís mai de [[vèrbe irregular|''vèrbes irregulars'']] que de regulars.
 
===Influéncia dau grègo ancian sus lei lengas modèrnas===
====Mots sabents e radicaus grègos====
Un nombre grand de mòts en [[latin]], [[francés]], [[occitan]] e [[anglés]], per parlar solament d'aquestei lengas, son d'origina grèga e la part màger dei [[neologisme]]s sabents emplegats dins lo monde es bastida sus de [[rasics grègas|radicaus grègos]] (soventei-fes mesclats de radicaus latins). Solament quauquei lengas, coma l'[[islandés]] d'un biais sistematic e, dins una part mendre, l'[[alemand]], emplegan pas aquestei radicaus mai reviran per [[calque]] lei tèrmes sabents grègos au mejan de [[rasic (lingüistica)|radicaus]] que li son pròpris.
 
====Mots corrents====
De mòts coma ''botiga'', ''caractèr'', ''burre'' o ''sartan'' vènon tanben dau grègo. Passats per lo latin e eiretats coma taus dins la lenga occitana, an subit lei mesmei [[modificacions foneticas]] que leis autrei mòts eiretats e son desenant fòrça aluenchats de son etimon grègo : fau avisar darrier chascun d'aquelei ἀποθήκη ''apothếkê'', χαρακτήρ ''kharaktếr'' et βούτυρον ''boúturon''.
 
==Lo grèc medievau o bizantin==
 
==Lo grèc modèrne==
Lo grèc modèrne existís tre l'epòca de l'ocupacion otomana. Lo grèc modèrne parlat se diferéncia pauc a cha pauc dau grèc bizantin, que se manten pasmens dins l'usança liturgica e teologica de la glèisa ortodòxa.
 
Lo grèc modèrne s'es desvolopat a travèrs de doas varietats concurrentas a partir dau sègle XIX e de l'independéncia de Grècia:
* La [[dimotikí]] (''δημοτική'', "lenga populara") es pròcha dau grèc parlat e ten gaireben lo monopòli de la cançon e de la literatura. Per ex. ''το ψάρι = to psári'' "lo peis". Tanben ten de manlèus ai lengas modèrnas coma lo turc, l'albanés, lo bulgar-macedonian, lo romanés, l'italian e lo nòrd-italian (sustot lo venèt).
* La [[katharevousa]] (''καθαρεύουσα'', "puretat") èra arcaïzanta, artificiala, evitava lei manlèus e teniá una morfologia de tipe antic o medievau. Per còntra se prononciava segon la fonetica dau grèc modèrne. Per ex. ''τό ὀψάριov = to opsárion'' "lo peis".
La katharevousa foguèt la sola varietat oficiala fins en [[1976]] maugrat un militantisme actiu dei partisans de la dimotikí. Après la dictatura dei colonèus de [[1967]] a [[1974]], lo retorn de la democracia entraïnèt l'adopcion de la '''dimotikí''' coma sola lenga oficiala en [[1976]] perque la vesián coma mai confòrma a l'esperit democratic. Uei, sonque la glèisa ortodòxa contunha d'utilizar la katharevousa dins la liturgia.
 
Avans [[1982]] utilizavan lo sistèma tradicionau e complèxe de l’''accentuacion politonica'', que teniá tres accents grafics (accents tonaus ancians) e dos "esperits" (marca o abséncia dau sòn [h] ancian). Aquò rebatiá una fonetica antica sens rapòrt amb la pronóncia modèrna. En [[1982]] adoptèron lo sistèma de l'''accentuacion monotonica,'' ben mai simple, amb un sol accent grafic e sens "esperits". Totun, uei, certanei personas e d'uneis editors encara utilizan lo sistèma politonic, que garda una valor ren que decorativa.
 
La dimotikí actuala, en tot cas, intègra certanei formas de la katharevousa per completar e diversificar lo lexic e antau, se manten una connexion estrecha entre lo grèc modèrne e lo grèc antic o medievau.
 
[[categoria:Lengas]][[categoria:lenga grèga|*]]
 
[[af:Grieks (taal)]]
[[als:Griechische Sprache]]
[[ar:لغة يونانية]]
[[arc:ܓܪܝܟܝܐ]]
[[ast:Griegu]]
[[be:Грэцкая мова]]
[[br:Gresianeg]]
[[bg:Гръцки език]]
[[ca:Grec]]
[[cs:Řečtina]]
[[da:Græsk (sprog)]]
[[de:Griechische Sprache]]
[[et:Kreeka keel]]
[[el:Ελληνική γλώσσα]]
[[en:Greek language]]
[[es:Idioma griegoTurco]]
[[eogd:Greka lingvoGreugais]]
[[mk:Турски јазик]]
[[eu:Greziera]]
[[frnl:Grec moderneGrieks#Oud-Grieks]]
[[gasimple:GréigisGreek]]
[[gl:Lingua grega]]
[[ko:그리스어]]
[[io:Grekiana linguo]]
[[id:Bahasa Yunani]]
[[ia:Lingua grec]]
[[is:Gríska]]
[[it:Lingua greca]]
[[he:יוונית]]
[[ka:ბერძნული ენა]]
[[kw:Grew]]
[[la:Lingua Graeca]]
[[lv:grieķu valoda]]
[[lb:Griichesch]]
[[lt:Graikų kalba]]
[[li:Nuigrieks]]
[[hu:Görög nyelv]]
[[mk:Грчки јазик]]
[[ms:Bahasa Greek]]
[[nl:Grieks]]
[[ja:ギリシア語]]
[[no:Gresk språk]]
[[nn:Gresk språk]]
[[ug:گرېك تىلى]]
[[nds:Greeksche Spraak]]
[[pl:Język grecki]]
[[pt:Língua grega]]
[[ro:Limba greacă]]
[[ru:Греческий язык]]
[[scn:lingua greca]]
[[simple:Greek language]]
[[sl:Grščina]]
[[sr:Грчки језик]]
[[fi:Kreikan kieli]]
[[sv:Grekiska]]
[[tl:Wikang Griyego]]
[[th:ภาษากรีก]]
[[vi:Tiếng Hy Lạp]]
[[tr:Yunanca]]
[[zh:希腊语]]
[[zh-min-nan:Hi-lia̍p-gú]]
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/wiki/Grèc_(omonimia) »