Cultura de Hallstatt : Diferéncia entre lei versions

La '''Cultura d'Hallstatt''' foguèt lo tresen periòde culturau de l'[[Edat dau Fèrre]]. La cultura d'Hallstatt recep son nom dau vilatge antau nomenat, en [[Àustria]], caracteristic de l'epòca. Lei cambiaments aportats per aquesta civilizacion son l'emplec intensiu dau [[fèrre]], conegut en [[Euròpa]] dempuei la fin de l'[[Edat dau Bronze]], mai utilizat ren que rarament. Leis emigrants europèus (de lenga [[indoeuropèu|indoeuropèa]]) representants de la cultura d'Hallstatt aportèron un tipe peculiarparticular de mosmòrs de cavau que s'estendèt puei (ses'es son efectuadasefectuat de trobalhasdescubèrtas arqueologicas en [[Belgica]]). Seis influéncias culturalas foguèron l'introduccion de metòdes de domdadura e monta de [[cavau]], la difusion de l'espasa de fèrre e una tecnica novèla de combat a [[cavau]]; e demestentre lei pòbles tracis e cimmèris i aviá una casta aristocratica-feudala de cavaliers (se localizan de cavòts de granda riquesa amb d'armas, de jòias, de monturas de valor artistica nautaauta) fòrça poderosa (dins lei cavòts de c. 600 avC i a tanben de [[carri]]s de quatre ròdas e de [[carri]]s de combat de doas ròdas). Lei regions afectadas per leis invasions indoeuropeàsindoeuropèas presentan un mosaïc de culturas regionalas fòrça desparieras, mai mai d'una presenta de ligamsliames impossibles d'explicar per lo simple vesinatge geografic. S'es supausat que lei grandei familhas aristocraticas fondèron de dinastias e creèron d'Estats o reiaumes e que seis autoritats s'estendián fins a d'autrei territòris ressortissents o concedits coma [[fèu]]s, qu'èran alunhats entre elei. Lei ressortissents somés a la meteissa dinastia podián èsser dau nòrd de França o dau nòrd d'Itàlia, coma èran agropats per un meteis clan dirigent adoptavan de caracteristicas similaras sens prejudici dei variacions localas. Un autre factor d'assimilacion dei divèrsei culturas indoeuropèas es lo comèrci mediterranèu acreditat per de trobalhasdescubèrtas divèrsas, en tot collaborar especialament amb leis etruscs e sustot amb lei grècs qu'establiguèron d'itineraris comerciaus e de grands mercats, que sa la jurisdiccionjuridiccion donava au prince cèlta amb lo quau correspondiá, una riquesa extraordinària. La difusion de la Cultura se desvolopèt per lo desplaçament de populacions pendent un periòde fòrça lòng (de 750 a 450 avC aumens). L'arribada dei pòbles que practicavan aquesta cultura foguèt progressiuprogressiva. Cada arribada se redusguètreduguèt a de centenas d'individús amb un cap e una organizacion pròpria; parlavan una lengualenga indoeuropèa, mai qu'èra desparieradiferenta dins cada grop, tant arribat amb anterioritat coma amb posterioritat a aqueu que se'n tracta. Cada grop d'emigrants establissiá un vilatge o un grop de vilatges. Eventualament amb l'absorpcion dei populacions localas se formavan de tribús amb un cèrt poder comarcau. La cultura dau grop, en tot dominar la region, s'impausava a d'autrei grops menors tanben integrats percompausats d'indoeuropèus, probablament a causa d'una penetracion màger dins la populacion locala anteriora a son arribada. Encara que seis establiments èra permanents sembla qu'après ua o mai d'una generacion dins un meteis establisment se trasladavandesplaçavan a un autre luòc, benlèu per l'aumentacion de la populacion, o per de causas comercialas, en tot se crear de grops culturaus similars. Lei trobalhasdescubèrtas permeton sovent de distinguir de diferéncias de matís que poirián indicar una origina "nacionala" o "tribala" divèrsa, quand non son pas d'òrdre cronologic. La practica de l'incineracion (generalizada a partir de 600 avC) a empedit de realizar d'estudis [[antropologia|antropologics]] per determinar l'incidéncia etnica d'aquestei pòbles indoeuropèus entre lei pòbles pirenencs. Totun, l'amplor dei trobalhasdescubèrtas permet d'assegurar una incidéncia etnica non negligibla. Totun, coma non se sap pas la quantitat deis indoeuropèus establits (doncas deis arribats en divèrseis èras cau descomptar lei que partiguèron pus tard) ni la populacion locala ni lei relacions entre lei doas comunautats, l'incidéncia non se pòt pas establir. Efectivament s'aprècia que la cultura de l'incineracion entrèt amb cèrta rapiditat entre lei pòbles de l'Oèst, dau Centre e au Nòrd de la [[peninsula Iberica]], pòbles de cultura neolitica tardiva, ont amb pron de trabalh entrèron lo bronze e lei metaus per emplec generau, mentre que non entrèron dins la zòna de la còsta mediterranèa ont l'emplec de metaus es mai estenutestendut (lei trobalhasdescubèrtas de caractèr indoeuropèu s'arrètanarrèstan ont començan leis emparentadas amb la cultura metallurgica d'El Argar), ni au Sud, ont se desvolopa la cultura Tartessica. Leis establiments dei [[cèlta]]s o [[indoeuropèu]]s de la Cultura d'Hallstatt se compausavan, coma lei precedents, de cabanas de fusta de forma circulara amb uauna soleta cambra e una unica pòrta d'accès. Lo techcubèrt èra fach amb de brancatge e de palha e adoptava una forma de copola. Mai aquestei bastiments foguèron d'ora remplaçats per de cabanescabanas de pèira, de plan rectangular, amb un soleta pòrta e amb un techcubèrt de brancatge plan, a l'imitacion deis existentas dins la Peninsula. Coma seis establiments se plaçavan dins de luòcs plans o dins de nautadas reduchassreduchas pròche lei rius, o ben dins de nautadas dubèrtas e accessiblas (aquestei darrieras èran d'establiments ont la basa economica èra lo [[noirigatge]], en tot èsser generalament dins de zònas montanhosas), se dedusísdedutz l'inexisténcia de besonhs defensius. Sa predominançapredominància militara lei fasiá superioras ai pòbles locaus. Au delà aquelei adoptèron sei meteissei costumas e sa religion, de maniera que se dins lo periòde dei proto[[cèlta]]s tanben se pòt devinar quauque precaucion defensiva, dins lo periòde d'Hallstatt leis indoeuropeus ja non temon capges d'atac locau. Curiosament s'atacan pas entre elei tanpauc, çò que poiriá indicar l'existéncia de principats territoriaus amb un airau d'influéncia fòrça definit. S'es estudiat menimosament lei necropòlis dau periòde d'Hallstatt, que totei son estadas localizadas ocasionalament (doncas que capges d'indicacion permet de fixar sa localizacion). Lei cavòts son pauc espectacularsespectaclós. Lo defunt èra cremat e sei cendres e òs, conservats dempeuidempuei l'incineracion, s'introdusián dins una urna de fanga, pariera a una ola, de viatges au costat d'objèctes personaus. Un cabucèlcabucèu barrava l'urna e aquesta s'enterraveenterrava amb d'ofrendas en tot virar de flocadas en urnas maipus petitas que contenián de [[noiridura]], d'[[aiga]] e d'objèctes que sonque n'an conservat lei de metau. L'enterrament se fasiá dins un sot pas fòrça prigond (mens d'un mètre) ont se flocavan leis urnas, e lo sot èra cubèrt per una pèira aplanada, sus la quala se tirava de tèrra fins a la cubrir. Lei cavòts se localizan pròche leis un deis autres e l'ensems forma de necropòlis conegudas coma [[Cultura dels camps d'urnas|Camps d'Urnas]] (lei preïstorians alemands lei dison ''Urnenfeldern''). Quand se produsiá la mòrt de doas persones familharas èran enterradas dins lo meteis sot, en urnas separadas, se ben tanben es possible que lei cavòts dins lei quaus s'obsèrvan aquestei enterraments dobles o multiples agan un caractèr familhar ont una familha anava en tot enterrar sei mòrts pendent un cèrt temps. ProchePròche lei necropòlis se plaçava l'''ustrinium'', un espaci plan de pèira ont se cremavancremava lei cadavres. Tot en essent associadas lei practicas funeràrias ai cresenças religiosas, non cau dobtar que la nòva religion, desconeguda uei lo jorn, s'impausèimpausèt progressivament ai populacions localas que, dempeidempuei 600 avC, ja s'èrfanèran celtizadas en aspècte religiós, e practicavan tanben l'incineracion, sens que se conescan d'autreis elements dei practicas religiosas adoptadas, ni quineis aspèctes de l'anciana religion poirián subreviure dinsen d'epòcas posterioras. Leis indoeuropèus coneissián la tecnica de la fondariá dau fèrre, qu'avián descurbèrtdescubèrt leis ititas vèrs 2500 avC, e que se difondètdifusèt per l'Euròpa Orientala vèrs 2000 avC e dempuei per l'Euròpa Centrala. Totun, son emplec èra fòrça limitat. Tanpauc amb lei cèltas de la cultura d'Hallstatt se pòt pas parlar d'una difusion generalizada deis objèctes de fèrre a la peninsula Iberica, e leis armas e ustensils qu'aquelei utilizavan èran majoritariament de bronze. Se coneisson divèrseis espasas de l'epòca d'Hallstatt, epòca dins la quala an la caracteristica d'èsser alongadas coma leis anterioras (dau periòde protocèlta) mai pus amplas e amb un pom en forma de campairòlbolet inserit dins la lengueta. Lei destraus de fèrre son trapezoïdalas. En generau leis armas de fèrre davandonavan aia lorssei proprietaris una indobtabla superioritat militara mai dins leis establiments cèltas amb pron de pena se i es trapattrobat d'armas. Probablament se tractariá d'installacions pacificapacificas de comerçants, que cambiavan d'emplaçament quand lei produchs qu'ofrián, avans innovadors, avián saturat lo mercat escars (non desmembrem la longevitat deis objèctes de fèrre e l'escarsetat de la populacion de l'epòca) o ben gaire de clients potenciaus avián aprés lei tecnicas lei fabricar elei meteis. La noiridura basica deis indoeuropeus en aquesta epòca èrqèra lo froment, e tanben leis aglans. Per divèrsei trobalhasdescubèrtas se sap que leis indoeuropèus se rasavan la cara amb unei rasors de doble talh. Unissián sei vestits amb de fibulas (espilla dobla arcaïca) e fòrça ocasionalament amb de botons de bronze, se ben lei fibulas amassadas dins la peninsula Iberica correspondoncorrespòndon totei au periòde de la [[cultura de La Tène]] que lo lorson emplec se generalizèt. Lei femnas utilizavan d'espinglas lòngas amb un cap redon, probablament per lo peu, e de pendents de pèças circularas; coneissián lei pinças e leis òmes utilizavan la cencha, doncas s'es localizat d'anèlas; l'abonde de trobalhasdescubèrtas de lamas de rasarrasor permet de supausar qu'aquesta èra la practica generala, mentre que fins alavetzalora leis òmes gardavan la barba. Lei cèltas èran monogams, bòns cavaliers e afogats de caça. Practicavan de balhs sovent. L'agricultura assumissiá de viatges un caractèr de practica collectiva. En mai de l'agricultura practicavan tanben l'elevatge, e benlèu i aviá tanben de grops guerriers.

Lei cèltas èran parcialament dolicocefals, mai pauc acusadament, mentre qu'uauna autra part compreniá de braquicefals de granda capacitat craniana. Èran auts, linges, de peus ros, castanhs o rogencs (encara qu'amb de percentatges apreciables de bruns), d'uelhs gris, verds o de tòns clars e de faccions mai d'ora agudes. Lo cèlta classic correspònd a un òme de bòna pagèla, peu castanh o ros, uelhs verdós, granda capacitat craniala, braquicefal, frònt ample e plen e lo cran anterior pauc desvolopat. L'occiput s'apròcha de la verticala e leis eminéncias superciliaras son fòrça desvolopadas. L'angle parietau es sovent negatiu. La cara es engrandida en relacion amb lo cran. Sei pometas son marcadas e apartadas, e la mandibula inferiora es cairada. La cara es rectangulara e esclafada. Son nas es pauc sortit e la fòssa nasala dau cran au revèrs es un chinhau concava e l'extrèm es auçat. La tèsta dins l'ensems es granda, mentre que lo còu es estrech.