Provençau : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
a desplaçat Provençau vèrs Provençau (dialècte) |
simplificar lei títols |
||
Linha 1 :
<!-- Article redigit en provençau -->
{{omon|provençau (omonimia)}}
{{Lenga|nom=Provençal |Lenga=provençau
|Païs=[[França]]
|Regions=[[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]
|personas= env. 400 000
|n=?
|tipologia={{SVO}}<br/>
{{Lenga sillabica}}
|familha=[[lengas indoeuropèas]] > [[lengas romanicas]] > [[occitanoromanic]] > [[occitan]] ([[provençau]])
|status=
|academia=[[Conseu de la Lenga Occitana]] (nòrma classica) / [[Felibritge]] (nòrma mistralenca)
|iso-1=oc
|iso-B=oci
|iso-T={{Doc ISO3|prv|}}
|sil=PRV
|mòstra=
|espandida=I (lenga individuala)|grop=L (lenga viva)}}
Lo '''provençau''' es lo dialècte [[occitan]] parlat en [[Provença]] fòra la zòna aupenca que parla [[vivaroaupenc]]. Lo [[niçard]] es un sosdialècte provençau parlat a [[Niça]].
[[Imatge:Prov.jpg|300px|thumb]]
==Extension geografica==
Segon la gramatica de [[Juli Ronjat]] (publicada entre 1930 e 1941) e [[Pèire Bèc]] (en [[1995]]), lo provençau se parla:
* au sud de la region de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]] (au sud de la vila de [[Dinha]]),
* a l'èst dau departament de [[Gard (departament)|Gard]], dins la region de [[Lengadòc-Rosselhon]] (a l'entorn de [[Nimes]], amb son limit occidentau que coïncidís aproximativament amb lo riu de [[Vidorle]] e lo pè dei [[Cevenas]]).
* au principat de [[Mónegue]], ont lo provençau niçard coexistís amb lo [[ligur]] [[monegasc]].
Segon quauqueis autors, lo provençau compren totei lei parlars occitans deis [[Aups]] (dichs ''aupencs'' o ''gavòts''), valent a dire lo nòrd de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur (au nòrd de [[Dinha]]) e lei [[Valadas Occitanas]] de l'estat italian.
Pasmens, la classificacion pus admesa uei (segon [[Juli Ronjat]] e [[Pèire Bèc]]) agropa lei parlars deis Aups dins l'occitan [[vivaroaupenc]] e non dins lo dialècte provençau. L'inclusion deis parlars deis Aups dins lo provençau s'explica mai per de motius istorics que dialectologics.
L'inclusion de la franja de Nimes (e mens encara de la franja costiera de Vidorle) au dialècte provençau empacha pas lo caractèr de transicion que ten aquela zona amb lo domeni lengadocian.
Obviament existisson de franjas de transicion entre lei dialèctes provençau e [[vivaroaupenc]] que lei dialectològs an costuma d'atribuir au vivaroaupenc: sud de [[Droma]] (dicha ''Droma Provençala''), region de [[Dinha]], aut [[País Niçard]]. Per còntra la zona dicha ''bas-aupenca'', immediatament au sud de Dinha e anant de [[Forcauquier]] a [[Castelana]], es pus provençala que vivaroaupenca, maugrat la preséncia de trachs vivaroaupencs.
I a tanben una transicion dau provençau vèrs lo [[lengadocian]] dins l'extrèm sud-èst d'[[Ardecha]] e a l'oèst de [[Nimes]] (au pè dei [[Cevenas]] e vèrs [[Vidorle]]).
==Classificacion dau provençau==
Segon [[Pèire Bèc]] (1995), lei dialèctes provençau e [[lengadocian]] forman un ensems '''sud-occitan''' (o ''occitan meridionau''), que se distinguís dau '''nòrd-occitan''' ([[vivaroaupenc]], [[auvernhat]] e [[lemosin (dialècte)|lemosin]]) e de l'occitan '''[[gascon]]'''.
==Particularitats==
Una part dei caracteristicas lingüisticas d'aquesta varietat occitana ja se manifèstan a l'Edat Mejana e una autra part se consolida a partir dau sègle XVII:
* Vocalizacion dei ''-l'' en fin de sillaba en [w] (''fil'' > ''fiu'', ''mèl'' > ''mèu'', ''sal'' > ''sau'', ''martèl'' > ''martèu'').
* Vocalizacion frequenta (mai non sistematica) de ''-lh'' en [w] (''solelh'' > ''soleu'').
Leis autrei trachs se fan visibles a partir dau sègle XVII: amudiment dei consonantas finalas (e subretot quauquei marcas gramaticalas coma leis ''-s'' dau plurau dei noms e adjectius, que despareisson o que dins certanei cas se substituisson per la terminason ''-ei(s)'' prononciada {{IPA|[ej(z)/i(z)]}}. En [[niçard]] pasmens utilizan lei terminasons ''-u/-i''. Ansin la forma occitana mai estenduda ''los amics, las amigas'' se ditz en provençau generau ''leis amics, leis amigas'' e en niçard ''lu amics, li amigas''.
Rapòrt au [[lengadocian]] (mai amb una larga zòna d'interferéncia), lo provençau se caracteriza per:
*Un article definit plurau epicèn (qu'a la mesma forma au masculin coma au femenin) ''lei'' {{IPA|[lej/li]}} (''leis'' {{IPA|[lejz/liz]}} davant una consonanta). Tanben tota una sèria de mots coneisson la terminason epicèna ''-ei (-eis)'': d'adjectius possessius ''(mei, tei, sei)'', d'adjectius demostratius, exclamatius o interrogatius ''(aquelei, aquestei)'', de pronoms personaus ''(elei)'', d'adjectius e de pronoms indefinits ''(quauquei, d'unei)'', e en generau, les adjectius plaçats davant lo nom que transforman ''-e'' e ''-a'' finalas dau singular en ''-ei'' au plurau ''(un brave amic, de braveis amics; una granda taula, de grandei taulas)''.
** Lo niçard, en luòc de ''-ei (-eis)'', possedís un sistèma amb lei terminasons ''-u'' au masculin plurau e ''-i'' au femenin plurau.
*La casuda dei consonantas oclusivas finalas, levat en niçard.
*La vocalizacion de la ''-l'' finala en ''-u''.
*Lo manten de l'oposicion ''v/b''.
*Lo manten de la ''-n'' finala etimologica amb sa nasalizacion parciala.
Rapòrt au [[vivaroaupenc]], lo provençau se caracteriza per:
*Lo manten deis oclusivas intervocalicas: ''parlada'' còntra ''parlaa''.
*Una primiera persona dau plurau en ''-e'' o ''-i'' còntra ''-o'' en vivaroaupenc
==Classificacions sosdialectalas==
*Lo '''provençau generau''' compren doas varietats fòrça similaras:
** Lo '''provençau rodanenc'''. La sieuna extension es a l'èst dau departament de [[Gard (departament)|Gard]] (vèrs [[Nimes]]), lo departament de [[Vauclusa (departament)|Vauclusa]] (vèrs [[Avinhon]], [[Aurenja]]) e l'oèst dau departament dei [[Bocas de Ròse]] ([[Arle]], [[Camarga]]). Lei "[[josieus dau Papa]]", comunautats josievas d'Avinhon e dau [[Comtat Venaicin]] desvolopèron un sosdialècte [[judeoprovençau]] especific (tanben nomenat [[shuadit]] o [[judeooccitan]]). Lei caracteristicas pròprias dau rodanenc:
***''Morfologia:''
**** La desinéncia de 1a persona au present de l'indicatiu es ''-e (cante)''.
**** L'article definit plurau ''lei(s)'' se pronóncia puslèu {{IPA|[li(z)]}} e d'autrei terminasons dau plurau s'acaban tanben per ''-ei(s)'' {{IPA|[i(z)]}}.
****Lei pronoms seguents an la forma occitana generala ''me, te, se''.
***''Fonetica:''
**** Abséncia de diftongason de ''ò'' realizada {{IPA|[ɔ]}} ''(bòn, pònt...)''.
** Lo '''provençau maritim''' (o ''centrau'' o ''mediterranèu''). La sieuna extension es dins l'èst dei [[Bocas de Ròse]] (vèrs [[Selon de Provença|Selon]], [[Ais de Provença]] e [[Marselha]]), lo departament de [[Var (departament)|Var]] ([[Tolon]]...) e l'oèst deis [[Aups Maritims]] (vèrs [[Canas]], [[Antíbol]], [[Grassa]] e [[Canha de Mar]]). Lo sud deis [[Aups d'Auta Provença]], vèrs [[Forcauquier]] e [[Castelana]], coneis una transicion doça entre lo provençau maritim e lo [[vivaroaupenc]], (aqueu d'aquí que comença a partir de [[Dinha]]). Lei caracteristicas dau maritim son:
***''Morfologia:''
**** La desinéncia de 1a persona au present de l'indicatiu es ''-i (canti)''. Mai es ''-o (canto/chanto)'' dins la zona de transicion vèrs lo vivaroaupenc.
**** L'article plurau ''lei(s)'' se pronóncia puslèu {{IPA|[lej(z)]}} e d'autrei terminasons dau plurau s'acaban tanben per ''-ei(s)'' {{IPA|[ej(z)]}}.
****Lei pronoms seguents an la forma ''mi, ti, si'' (en luòc de ''me, te, se'').
***''Fonetica:''
****Preséncia de diftongs amb ''ò'' realizat {{IPA|[wɔ/we/wa]}} ''(bòn, pònt...)''.
* Lo '''provençau [[niçard]]''' se parla dins la bassa [[Comtat de Niça]] e a [[Mónegue]] (l'auta Comtat de Niça es de dialècte [[vivaroaupenc]] e la Vau de Ròia es de dialècte [[roiasc]]). D'unei que i a pensan que se tracta d'un dialècte distint dau provençau, per de rasons pus culturalas que non pas dialectologicas. Pron particular, lo niçard se caracteriza per:
**''Morfologia:''
*** La desinéncia de 1a persona au present de l'indicatiu qu'es ''-i (canti)''. Mai es ''-o (canto/chanto)'' dins la zona de transicion vèrs lo vivaroaupenc e tanben dins lo parlar [[mentonasc]].
*** La terminason ''-s'' dau plurau s'es amudida e explica, dins certanei cas, l'aparicion de formas nòvas dau plurau masculin amb ''-u'' e dau plurau femenin amb ''-i'' (correspondent amb ''-ei(s)'' dau provençau generau). Ansin: la forma occitana generala ''los amics, las amigas'' se ditz en niçard ''lu amics, li amigas'' (mai en provençau generau: ''leis amics, leis amigas'').
***Lei pronoms seguents an la forma ''mi, ti, si'' (en luòc de ''me, te, se'').
**''Fonetica:''
***La conservacion de la ''-a'' finala atòna prononciada {{IPA|[a]}} (en luòc de {{IPA|[ɔ]}} coma en provençau generau).
***Preséncia de diftongs amb ''ò'' realizat {{IPA|[wɔ/wa]}} ''(bòn, pònt...)''.
*** Una tendéncia a conservar de mots proparoxitòns o esdrúchols, valent a dire amb l'accent tonic sus l'avantavantdarriera sillaba (en luòc de lei transformar en mots paroxitòns o plans amb l'accent tonic sus l'avantdarriera sillaba, coma en occitan generau). Ansin: ''dim<u>é</u>negue'' (en luòc de ''dim<u>e</u>nge''), ''p<u>à</u>gina'' (en luòc de ''pag<u>i</u>na'').
***La pronóncia de la majoritat dei consonantas finalas (en luòc de leis amudir coma en provençau generau). Pasmens la terminason ''-s'' dau plurau s'es amudida.
* Lo '''[[vivaroaupenc]]''', dempuei lo nòrd de [[Vivarés]] fins ais [[Aups]], qu'es en realitat un dialècte distint dau provençau segon lei classificacions uei pron acceptadas dei lingüistas [[Juli Ronjat]] e [[Pèire Bèc]]. Pertanh au nòrd-occitan (ten ''cha'' en luòc de ''ca'' e ''ja'' en luòc de ''ga''...).
==Codificacion e estandardizacion==
Existisson dos sistèmas normatius concurrents a causa de la dura situacion de [[diglossia]] en fàcia dau francés:
* La [[nòrma classica]], desvolopada particularament per [[Robèrt Lafont]], unitària dins l'ensems occitan, que s'acòsta deis us pus tradicionaus dau provençau, deis autrei dialèctes occitans, de l'occitan ancian e tanben dau catalan.
* La [[nòrma mistralenca]], utilizada particularament per [[Frederic Mistral]], mai mens unitària, pauc tradicionala e que s'acòsta deis us francés.
Dins lei doas nòrmas, existisson de tendéncias favorablas a una estandardizacion dau provençau, basada sus la koinè literària iniciada per lo [[Felibritge]] dempuei lo mitan dau sègle XIX e pron convergenta amb leis autrei koinès regionalas de l'occitan. Ansin se dessenhan doas varietats regionalas de l'[[occitan larg]]: lo ''provençau generau'' e lo ''provençau niçard'' (a causa dau particularisme culturau fòrt de la [[Comtat de Niça]]). Totun tanben i a de tendéncias que defendon lo localisme exacerbat e que refusan (o desestabilizan) la codificacion a respècte dei doas nòrmas.
<center>
{| class="wikitable" celpadding="4" align="center"
|-
! colspan="2"| Comparason entre lei doas nòrmas existentas en occitan provençau (extrach de la Declaracion Universala dei Drechs Umans)
<small>Un tablèu mai complet de totei lei nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article [[occitan#Grafia|occitan]].</small>
|-
! [[Nòrma classica]]
! [[Nòrma mistralenca]]
|-
|style="background: #f9f9f9; "|'''Provençau generau'''<br>
Totei lei personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotadas de rason e de consciéncia e li cau (/fau) agir entre elei amb un esperit de frairesa.
<br>
<br>
'''Provençau [[niçard]]'''<br>
Toti li personas naisson liuri e egali en dignitat e en drech. Son dotadi de rason e de consciéncia e li cau agir entre eli emb un esperit de frairesa.
|style="background: #f9f9f9; "|'''Provençau generau'''<br>
Tóuti li persouno naisson libro e egalo en dignita e en dre. Soun doutado de resoun e de counsciènci e li fau agi entre éli em' un esperit de freiresso.
<br>
<br>
'''Provençau [[niçard]]'''<br>
Touti li persouna naisson liéuri e egali en dignità e en drech. Soun doutadi de rasoun e de counsciència e li cau agì entre eli em' un esperit de frairessa.
|}
</center>
<center>
{| class="wikitable" celpadding="2" align="center"
|-
! colspan="2"| Autra comparason
|-
! [[Nòrma classica]] (transcripcion)
! [[Nòrma mistralenca]] (originau)
|-
|style="background: #f9f9f9; "|''Mirèlha, Cant I'' (F. Mistral)
Cante una chata de Provença.
Dins leis amors de sa jovença,
A travèrs de la Crau, vèrs la mar, dins lei blats,
''Umble'' [Umil] escolan dau grand ''Omèra'' [Omèr],
Ieu la vòle seguir. Coma èra
Ren qu'una chata de la tèrra,
En fòra de la Crau se n'es gaire parlat.
|style="border: 1px #aaa solid;background: #f9f9f9; "|''Mirèio, Cant I (F. Mistral)''
Cante uno chato de Prouvènço.
Dins lis amour de sa jouvènço,
A travès de la Crau, vers la mar, dins li blad,
Umble escoulan dóu grand Oumèro,
Iéu la vole segui. Coume èro
Rèn qu'uno chato de la terro,
En foro de la Crau se n'es gaire parla.
|}
</center>
Se remarcarà que lei doas nòrmas, en generau, diferisson sistematicament per l''''ortografia''' (notacion dei sòns) mai nòtan quasi exactament la meteissa causa: ''Cante una chata de Provença'' e ''Cante una chato de Prouvènço'' se pronóncian parier. <br/>
<br />
La '''nòrma orala''' (recomandacion dei formas parladas) diferís solament un pauc entre nòrma mistralenca e nòrma classica. Per exemple, certans mots afrancesats son acceptats en nòrma mistralenca (''umble/umble'', ''Oumèro/Omèra'') mentre que la nòrma classica conselha de leis evitar e de lei remplaçar per de formas occitanas pus autenticas (''umil, Omèr'').
==Secessionisme lingüistic==
Après fòrça ans de lucha per establir quina grafia caliá far servir per escriure l'occitan provençau, es aparegut una tendéncia secessionista, que refusa d'admetre l'unitat de la lenga occitana, que revendica la nòrma mistralenca, mai non representa pas l'ensems deis usatgiers d'aquela nòrma mistralenca; en mai d'aquò es contrària a la vision unitària de la lenga d'òc de Frederic Mistral. Aqueu [[secessionisme lingüistic]] apareguèt durant leis ans 1970 (amb Loís Baile) e es estat reactivat dempuei leis ans 1990 per l'universitari Felip Blanchet e per de grops coma l'[[Union Provençala]] o lo [[Collectiu Provença]]: en s'apiejant subre una concepcion particulara de l'identitat provençala, afirman que lo provençau seriá una lenga a despart e que caudriá parlar de "lenga<u>s</u> d'òc" au plurau e non d'una sola lenga. Refusan lo tèrme unitari "occitan". Aquela tendéncia es fòrça marginala dins lo domeni de la lingüistica romanica mai es influenta dins quauquei mitans politics e culturaus locaus. Pasmens a pas capitat de convéncer la majoritat dau movement culturau provençau, ni manco la comunautat scientifica dei lingüistas seriós especializats en provençau.
==Vejatz tanben==
* [[Niçard]]
* [[Mentonasc]]
* [[Roiasc]]
==Bibliografia==
*AVRIL J.T. (1839) ''Dictionnaire provençal-français suivi d’un vocabulaire français-provençal'' [reed. 1991, Nimes: Lacour]
*[[Pèire Bèc|BÈC Pèire]] = BEC Pierre (1995) ''La langue occitane,'' coll. Que sais-je? n° 1059, París: Presses Universitaires de France [1a ed. 1963]
*[[Joan Batista Calvino|CALVINO Joan Batista]] (1905) = CALVINO Jean-Baptiste, ''Nouveau dictionnaire niçois-français,'' Niça: Imprimerie des Alpes Maritimes [reed. 1993 amb lo títol: ''Dictionnaire niçois-français, français-niçois,'' Nimes: Lacour]
*BOISGONTIER Jacme (1981-86) (collab. Loís MICHEL, Joan Maria PETIT) = BOISGONTIER Jacques (collab. Louis MICHEL, Jean-Marie PETIT) ''Atlas linguistique et ethnographique du Languedoc oriental [ALLOr],'' París: CNRS, 3 vol.
*BOVIER Joan Claudi, & MARTÈL Clàudia (1975-1986) = BOUVIER Jean-Claude, & MARTEL Claude, ''Atlas linguistique et ethnographique de la Provence [ALP]'', París: CNRS
*[[Jòrdi Castelana|CASTELANA Jòrdi]] (1947) = CASTELLANA Georges, ''Dictionnaire niçois-français'' [reed. 2001, Niça: Serre]
*[[Jòrdi Castelana|CASTELANA Jòrdi]] (1952) = CASTELLANA Georges, ''Dictionnaire français-niçois'' [reed. 2001, Niça: Serre]
*[[Andrieu Companh|COMPANH Andrieu ‹COMPAN Andriéu›]] (1965) = COMPAN André, ''Grammaire niçoise'' [reed. 1981, Niça: Serre]
*COPIER Juli (1995) = COUPIER Jules, ''Dictionnaire français-provençal / ‹Diciounàri francés-prouvençau› [Diccionari francés-provençau]'', Ais de Provença: Association Dictionnaire Français-Provençal / Edisud
*[[Xavier de Forvieras|FORVIERAS Xavier de ‹FOURVIERO Savié de›]] (1899) = FOURVIÈRES Xavier de, ''Grammaire provençale et guide de conversation'' [reed. 1973, Avinhon: Aubanel] [mai d’una reedicion: Culture Provençale et Méridionale, Aubéron]
*[[Robèrt Lafont|LAFONT Robèrt ]](1951) ''Phonétique et graphie du provençal: essai d’adaptation de la réforme linguistique occitane aux parlers de Provence,'' Tolosa: Institut d’Études Occitanes [reed. 1960] • Actualizat dins Lafont 1972
*[[Robèrt Lafont|LAFONT Robèrt]] (1972) ''L’ortografia occitana, lo provençau,'' Montpelhièr: Universitat de Montpelhièr III-Centre d’Estudis Occitans • Actualizacion de Lafont 1951
*[[Guiu Martin|MARTIN Guiu]], & [[Bernat Molin|MOLIN Bernat]] (1998) = MARTIN Guy, & MOULIN Bernard, ''Grammaire provençale et cartes linguistiques,'' Ais de Provença: Comitat Sestian d’Estudis Occitans / Centre Regionau d’Estudis Occitans-Provença (difusion Edisud)
*FETTUCIARI Jòrgi, & [[Guiu Martin|MARTIN Guiu]], & PIETRI Jaume (2003) ''Dictionnaire provençal-français / Diccionari provençau-francés,'' Ais de Provença: L’Escomessa / CREO Provença (difusion Edisud)
*LÈBRE Elias, & [[Guiu Martin|MARTIN Guiu]], & [[Bernat Molin|MOLIN Bernat]] (2004) = LÈBRE Élie, & MARTIN Guy, & MOULIN Bernard, ''Dictionnaire de base français-provençal / Diccionari de basa francés-provençau,'' Ais de Provença: CREO Provença (difusion Edisud) [1a ed. 1992]
*[[Frederic Mistral|MISTRAL Frederic]] (1879-1886) ''[[TDF|‹Lou Tresor dóu Felibritge› [Lo Tresaur dau Felibritge]: Dictionnaire provençal-français,]]'' Ais de Provença: Remondet-Aubin [reed. 1932, París: Delagrave] [reed. 1968, Ais de Provença: ‹Edicioun Ramoun Berenguié› (Edicions Ramon Berenguier)] [reed. 1979, Ais de Provença: Edisud, 2 vol.]
*PELLAS S.A. (1723) ''Dictionnaire provençal et français'' [reed. 1996, Nimes: Lacour]
*[[Juli Ronjat|RONJAT Juli]] = RONJAT Jules (1930-1941), ''Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes,'' 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.]
[[Lingüistica]] > [[Lenga]] > [[Occitan]] > Provençau
[[Categoria:Provençau (dialècte)|*]]
[[Categoria:Provença]]
[[br:Provañseg]]
[[ca:Provençal]]
[[de:Provenzalische Sprache]]
[[en:Provençal]]
[[eo:Provenca lingvo]]
[[es:Idioma provenzal]]
[[fi:Provensaali]]
[[fr:Provençal]]
[[it:Lingua provenzale]]
[[ja:プロヴァンス語]]
[[no:Provençalsk]]
[[pl:Język prowansalski]]
[[pms:Lenga provensal]]
[[pt:Língua provençal]]
[[ro:Limba provensală]]
[[scn:Lingua pruvenzali]]
[[sk:Provensalčina (Provensalsko)]]
| |||