|
== La situacion coloniala ==
=== Lei causas de la colonizacion ===
Lei causas de la colonizacion son multiplas e varian segon lei luòcs e leis epòcas. Se pòdon classar entre de consideracions [[Demografia|demograficas]], [[Economia|economicas]], [[estrategia|estrategicas]] e [[ideologia|ideologicas]]. Dins la màger part dei cas, plusors causas son mescladas per explicar la conquista o la creacion de colonias.
==== Causas demograficas ====
Una populacion considerada coma tròp importanta pòu èsser una causa de colonialisme. D'efiech, en mai d'un [[Estat]], la subrepopulacion es un problema complèx de gerir car limita lei ressorsas disponiblas e lei perspectivas d'evolucion au sen de la societat. Aquò pòu entraïnar de problemas sociaus e politics coma l'illustran lei [[Grècia antica|ciutats-estats grègas]] dau sègle VI avC. L'existéncia de territòris pauc poblats favoriza lo fenomèn car l'expansionisme pòu alora se presentar coma una solucion « naturala ». De mai, un pòble escampilhat es rarament capable una resisténcia militara eficaça en fàcia dei colons. Per exemple, aquela percepcion de regions « vuejas » es a l'origina de la colonizacion grèga en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] o de la migracion vèrs l'Oèst deis [[USA|Estatsunidencs]].
==== Causas economicas ====
Lei consideracions [[economia|economicas]] pòdon tanben justificar una politica coloniala. Dins aqueu cas, la rason evocada es generalament la conquista de tèrras [[agricultura|agricòlas]] o la cèrca de ressorsas preciosas. Lei factors demografics pòdon renfòrçar una tala politica, especialament dins lo cas d'un besonh de zònas de cultura. Per exemple, aquelei causas pòdon explicar lei movements de colonizacion dei [[Vikings]] ai sègles VIII e IX o deis [[Espanha|Espanhòus]] ai sègles XVI e XVIII. De mai, lei movements coloniaus europèus dau periòde mercantilista e imperialista s'explican fòrça per de rasons economicas.
==== Causas estrategicas ====
Lei causas [[estrategia|estrategicas]] de colonizacion son pus raras car necessitan normalament l'existéncia, per avans, d'un empèri de defendre. D'efiech, dins aqueu cas, l'objectiu es de conquistar un territòri per de motius militars. Durant lo sègle XIX, una causa frequenta d'aqueu tipe de colonizacion èra la creacion de [[basa navala|basas navalas]] permetent d'avitalhament lei [[naviri]]s (viures, [[carbon]]...). Per exemple, foguèt lo cas de la colonia [[Reialme Unit|britanica]] deis [[Illas Malvinas]]. D'autreis exemples son la creacion de colonias dins lei territòris annexats per lei [[Empèri Roman|Romans]] durant l'[[Antiquitat]] o la conquista estatsunidenca d'[[Hawaii]] au sègle XIX.
==== Ideologia e prestigi ====
[[File:Punch Rhodes Colossus.png|thumb|right|Dessenh britanic illustrant la dominacion britanica sus la mitat orientala d'Africa.]]
Un movement colonialista necessita generalament la definicion d'un discors sostenent aqueu projècte. Sei dimensions son variablas mai permèton sistematicament de legitimar l'installacion dei colons. Entre lei pus frequentas, se pòdon citar l'abséncia de poblaments importants dins la region chausida, de motius economics (necesssitat de trobar de mercats novèus, besonhs de ressorsas novèlas...), de motius [[religion|religiós]] (conversion d'infidèus, tèrras promesas per una [[dieu|divinitat]]...), de motius [[racisme|racistas]] (superioritat raciala...) o motius umanistas (protegir un pòble menaçat, difusar lo progrès...). Generalament, plusors causas son avançadas per lei partisans dau movement coloniau.
De mai, la formacion de colonias es sovent un objècte de prestigi tant per leis [[Estat]]s colonizators que per lei personas en carga de la creacion dei colonias. D'efiech, la formacion d'un empèri important permet d'afiermar la poissança dau prince o dau [[govèrn]]. Per exemple, aquò foguèt un aspècte important dau colonialisme [[França|francés]] après la desfacha de 1870-1871 còntra [[Prússia]]. D'autra part, leis actors de la colonizacion aprofichan sovent lo contèxte per s'auçar au sen de la societat. Per exemple, lo ''[[conquistador]]'' [[Hernán Cortés]] (1485-1547), noble paure d'[[Estremadura]], foguèt nomat [[Marquesat de la vau d'Oaxaca|marqués d'Oaxaca]] e recebèt de richessas considerablas après la conquista de l'[[Civilizacion astèca|Empèri Astèc]].
=== Lei tipes de colonizacion ===
==== Poblament d'una region ====
La colonizacion de poblament es destinada a installar de populacions eissidas dau territòri de la poissança colonisatritz dirèctament sus lo territòri colonizat. Aquò èra una practica fòrça frequenta durant l'[[Antiquitat]] o l'[[Edat Mejana]] car permetiá de limitar leis efiechs de la subrepopulaicon e d'installar de colons fidèus dins lei regions ocupadas. Foguèt pus rara durant lei periòdes mai dispareguèt pas. Per exemple, [[Argeria]] o lei Tretze Colonias èran de colonias de poblament per lei [[França|Francés]] o lei [[Reialme Unit|Britanics]]. Aqueu poblament necessita generalament la presa de contraròtle d'un endrech per lei colonizators. Dins certanei cas, generalament durant l'[[Antiquitat]], de negociacions amb lei populacions indigènas permèton de lo definir<ref>Per exemple, segon la [[legenda]], aquò foguèt lo cas per la creacion de [[Marselha]].</ref>. Pasmens, dins la màger part cas, la conquista militara es la solucion preferida. Pòu menar au [[genocidi]] dei vencuts coma lo mòstra la conquista dei territòris amerindians per leis [[USA|Estatsunidencs]]<ref>Se fau nòtar que lei colons pòdon egalament èsser exterminats dins lo cas d'una desfacha. Aquò es una situacion pauc frequenta mai de cas existisson.</ref>.
==== Esplecha economica d'una region ====
Aqueu tipe de colonizacion foguèt lo centre dei [[politica]]s colonialas a partir de la fin dau sègle XVIII. Son objectiu èra d'organizar l'esplecha economica dei ressorsas d'un territòri donat. I aviá dos cas principaus :
* l'esplecha de matèrias premieras ([[metal|metaus]], [[fusta]], [[pelissa]]s...).
* la creacion de ressorsas d'esplechar gràcias a de plantacions o a l'installacions d'animaus originaris d'una autra region.
A respècte d'autrei formas de colonizacion, aquela forma a l'avantatge de necessitar un nombre limitat de colons car es possible d'utilizar la populacion indigèna coma man d'òbra. Lo recors a l'[[esclavatge]] èra tanben una opcion per lei territòris pauc poblats o se la populacion locala èra estada decimada. Per exemple, aquò foguèt lo cas dins l'Empèri Espanhòu en causa dau declin dei populacions [[mesoamerica]]nas e [[Andes|andinas]].
==== Protectorat ====
{{article principal|Protectorat}}
Lo [[protectorat]] es una forma particulara de colonizacion que garda en plaça leis institucions localas. En teoria, l'[[Estat]] indigèn garda una partida de sa [[sobeiranetat]] per gerir seis afaires intèrnes. Pasmens, laissa son protector dirigir sa [[diplomacia]] e assegurar sa defensa militara. Dins lei fachs, aquel equilibri es rarament respectat e lo protector es aisament capable de prendre lo contraròtle de l'ensemble de la politica de la poissança protegida. Aqueu sistèma foguèt fòrça utilizat au sègle XIX per [[París]] e [[Londres]] en [[Africa]] e en [[Asia]]. Per exemple, permetèt ai Britanics d'organizar sa dominacion en [[Índia]] gràcias au mantenenement dei senhors locaus.
==== Dominion ====
{{article principal|Dominion}}
Lo [[dominion]] èra un tipe particular de colonias qu'es pròpri a l'[[Empèri Britanic]]. Èra una colonia de poblament principalament restada per de populacions d'origina anglesa. Dins lo corrent dau sègle XIX, obtenguèron donc pauc a pauc de [[drech]]s li permetent de venir autonòmas. En particular, aguèron lo drech d'elegir de parlaments e de [[govèrn]]s locaus, de desvolopar de sistèmas judiciaris pròpris o de crear de [[armada|fòrças armadas]]. Un procès lent lei menèt ansin a una [[independéncia]] ''de facto'' que foguèt formalament reconeguda durant la premiera partida dau sègle XX per [[Londres]]. Pasmens, lei dominions gardèron una politica estrangiera alinhada sus lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] fins a 1945. Lei dominions principaus èran [[Canadà]], [[Austràlia]], [[Nòva Zelanda]] e [[Sud-Africa]].
=== Leis aspèctes juridics ===
== Istòria ==
=== Antiquitat e Edat Mejana ===
==== La colonizacion antica ====
[[File:Colonizacion antica de Mediterranèa.png|thumb|Colonizacion antica de [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]] per lei [[Fenicians]], lei [[Grècia antica|Grècs]] e leis [[Etruscs]].]]
La colonizacion es un fenomèn vièlh qu'es atestat durant l'[[Antiquitat]] dins mai d'una region. L'objectiu èra alora de poblar de regions « vuejas » per i crear de comptadors lòng dei rotas comercialas, de resòuvre de tensions socialas e d'ocupar de territòris recentament annexats. Lo cas pus conegut es aqueu dau [[Mar Mediterranèa|bacin mediterranèu]] que conoguèt de movements de colonizacion sucessius de part dei [[Fenicians]], dei [[Grècia antica|Grècs]], deis [[Etruscs]] e dei [[Republica Romana|Romans]]. Dins la màger part dei cas, leis installacions èran realizadas d'una maniera pacifica gràcias a de negociacions amb lei populacions indigènas, interessadas per lei possibilitats de cambis comerciaus ofèrtas per l'establiment de relacions establas amb leis arribants<ref>D'efiech, en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]], la fondacion de comptadors marchands èra una motivacion de la colonizacion.</ref>. Pasmens, lei relacions podián se deteriorar coma lo mòstra lo conflicte entre lei [[Focèa|Focèus]] de [[Marselha|Massilia]] e lei [[Salians]] en 123-122 avC. De mai, dins certanei cas rars, lo chaple deis abitants iniciaus foguèt la condicion permetent l'installacion dei colons. Se pòu citar l'exemple de la fondacion de la [[Cartage]] Romana après l'exterminacion de la populacion punica en 146 avC.
==== Leis Estats latins d'Orient ====
[[File:Orient Mejan - Fin de la Premiera Crosada.png|thumb|Mediterranèa Orientala e [[Reiaume Armèni de Cilícia]] après la fin de la Premiera Crosada.]]
{{article principal|Estat latin}}
Un fenomèn coloniau particular aguèt luòc durant l'[[Edat Mejana]] a l'eissida de la [[Premiera Crosada]]. D'efiech, après la presa de [[Jerusalèm]] en 1099, lei Crosats decidèron de fondar de principats en [[Siria]] e [[Palestina]] per tenir sei conquistas. Pauc nombrós, assaièron pas de remplaçar lei populacions localas mai installèron de [[garnison]]s militars a d'endrechs [[estrategia|estrategics]]. De mai, favorizèron l'arribada de volontaris per renfòrçar sei fòrças militaras. Aquelei volontaris podián efectuar un servici de quauqueis annadas avans de s'entornar en [[Euròpa]] o demorar dins la region. Se la volontat de quauquei senhors de trobar de fèus foguèt decisiva dins la fondacion d'aqueleis estats, la motivacion religiosa aguèt un ròtle preponderant dins son mantenement.
==== Lo ''Drang nach Osten'' ====
{{article principal|Drang nach Osten}}
Lo ''[[Drang nach Osten]]'' es un movement de colonizacion germanica vèrs l'èst. Durèt dau sègle XII au sègle XIX e prenguèt de formas fòrça variadas. Dins certanei cas, foguèt pacific e, de còps, encoratjat per lei senhors locaus qu'avián besonh dei colons germanics per poblar son territòri. Lo [[Ongria|Reiaume d'Ongria]] utilizèt fòrça aquela possibilitat per melhorar la defensa de sei [[marcha militara|marchas]] [[balcans|balcanicas]]. Lei [[Ostau Habsborg]] contunièron aquela politica e, pus tard, [[Russia]] l'adoptèt a son torn. Pasmens, dins d'autrei region, lo procès foguèt pus violent. En particular, au nòrd, foguèt creat l'[[Òrdre dei Chivaliers Teutonics]] que conquistèt pauc a pauc un territòri important dins lei [[Mar Baltica|regions balticas]]. Aquò entraïnèt de guèrras amb [[Polonha]], [[Lituània]] e d'autrei pòbles locaus, ostils a l'expansionisme teutonic o au [[cristianisme]].
Aquelei minoritats alemands foguèron utilizadas a partir dau sègle XIX per justificar lei projèctes expansionistas germanics. En consequéncia, en 1945, lei [[URSS|Sovietics]] e seis aliats leis expulsèron vèrs [[Alemanha]]. Dins aquò, existís totjorn quauquei minoritats germanofonas en [[Russia]] o dins lei [[Balcans]].
=== L'expansion mercantilista ===
==== Lei Grandei Descubèrtas ====
{{article principal|Grandei Descubèrtas}}
Entre lei sègles XV e XVI, lei [[Grandei Descubèrtas]] marquèron lo començament de l'expansion [[Euròpa|europèa]] dins lo monde. Plusors factors explican aqueu fenonèm coma d'avançadas [[tecnologia|tecnologicas]] (concepcion de la [[caravèla]], mestritge de l'[[astrolabi]]...) e [[sciéncia|scientificas]] (idèa d'una [[Tèrra]] esferica...), l'experiéncia aquistada per lei marins de l'[[Ocean Atlantic]], la recèrca d'una rota maritima dirècta vèrs [[Asia]], un certan dinamisme demografic e l'emergéncia progressiva dau [[mercantilisme]]. Conoguèt dos movements principaus amb una premiera expansion organizada per [[Espanha]] e [[Portugal]] e una segonda menada per [[França]], [[Anglatèrra]] e lei [[Províncias Unidas]].
==== L'expansion ispanoportuguesa ====
L'expansion portuguesa foguèt iniciada per lo prince [[Enric lo Navegaire]] qu'encoratjèt la recèrca d'un passatge permetent de passar per lo sud d'[[Africa]] afin d'arribar dirèctament ais [[Índia]]s. Lo conflicte amb lei [[Empèri Otoman|Turcs]], qu'avián pres [[Constantinòble]] en [[1453]], es una causa d'aqueleis expedicions. Prudents, lei Portugés establiguèron de comptadors lòng dau [[litorau]]. Agantèron lo [[Cap de Bona Esperança]] en 1488 e [[Vasco de Gama]] agantèt leis Índias en 1497. Dins l'[[Ocean Atlantic]], prenguèron lo contraròtle de [[Madèra]], dau [[Cap Verd]] e deis [[Açòres]]. Vèrs 1500, descurbiguèron [[Brasil]] e, après una tiera de combats durant tot lo sègle XVI, venguèron la premiera poissança de l'[[Ocean Indian]].
Tre leis ans 1440, organizèron aquel espaci segon lei teorias [[mercantilisme|mercantilistas]] dau periòde. L'otramar foguèt utilizat per produrre o crompar de produchs exotics coma leis [[espècia (cosina)|espècias]] o lo [[sucre]] de [[cana de sucre|cana]]. Coma la demografia portuguesa èra pas capable de provesir la man d'òbra necessària a l'esplecha d'aquelei territòri, l'[[esclavatge]] apareguèt coma una solucion. Se generalizèt pauc a pauc amb lo renfòrçament de la preséncia en Brasil.
L'expansion [[Espanha|espanhòu]] comencèt amb l'acabament de la ''[[Reconquista]]''. Foguèt principalament l'òbra de [[Reiaume de Castelha|Castelha]] que dispausava d'una importanta populacion de nobles paures amb una bòna educacion militara. Lei motivacions inicialas dau projècte èran la conversion au [[cristianisme]] dei populacions indigènas e la cèrca d'una rota dirècta vèrs l'« [[Dinastia Yuan|Empèri dau Grand Khan]] ». Obtenguèt rapidament un succès considerable amb la descubèrta d'[[America]] per [[Cristòl Colomb]] en 1492. De rumors a prepaus de richessas sensa precedents coma la legenda d'[[El Dorado]] encoratjèron leis expedicions.
Tre leis ans 1510, la màger part dei [[Grandeis Antilhas]] èran estadas conquistadas. Se leis [[Euròpa|Europèus]] aguèron de dificultats per s'adaptar au [[clima tropicau]], l'introduccion de la [[variòla]] sus lo continent american aguèt d'efiechs ben pus devastators per lei populacions indigènas. De mai, lo nivèu tecnologic dei pòbles locaus èra feble, especialament dins lo domeni de l'[[arma (guèrra)|armament]]. En 1519-1521, lo ''[[conquistador]]'' [[Hernán Cortés]] poguèt ansin destrurre l'[[Civilizacion astèca|Empèri Astèc]] e ocupar [[Mexic]]. En 1532-1534, [[Francisco Pizarro]] l'imitèt en [[Peró]] amb la conquista de l'[[Empèri Inca]].
Aquelei succès permetèt a [[Espanha]] de trobar de richessas fòrça importantas ([[aur]], [[argent (metal)|argent]], produchs exotics...). Per contentar la corona, lei ''[[conquistador]]s'' impausèron lo [[cristianisme]]. Puei, organizèron lo territòri per permetre son esplecha. Pasmens, la violéncia dei tractaments infligits ais indigèns e leis epidemias de [[malautiá]]s importadas d'Euròpa la decimèron rapidament. Per compensar, leis Espanhòus foguèron tanben obligats d'instaurar l'[[esclavatge]].
==== Leis expansions olandesas, anglesas e francesas ====
L'expansion coloniala olandesa comencèt a la fin dau sègle XVI en causa de la lònga guèrra d'independéncia dei [[Províncias Unidas]]. A son origina, leis Olandés preferiguèron atacar lei convòis de [[naviri]]s espanhòus de retorn d'[[America]]. Pasmens, [[Madrid]] renforcèt pauc a pauc seis escòrtas e leis Olandés deguèron organizar d'atacas dirèctas còntra lei comptadors pauc defenduts. Durant aqueu procès, se turtèron tanben ai [[Portugal|Portugués]] car Portugal e Espanha aguèron [[Union Iberica|lo meteis sobeiran de 1580 a 1640]]. Lo declin espanh‗u favorizèt aquela expansion e leis Olandés enregistrèron de succès importants amb la fondacion de la [[New York|Nòva Amsterdam]] en [[America dau Nòrd]], la presa de quauqueis illas dins leis [[Antilhas]], la fondacion de la colonia dau [[Lo Cap|Cap]], l'installacion de comptadors en [[Ceilan]] e la presa de quauqueis ponchs fortificats en [[Insulíndia]].
L'expansion anglesa foguèt iniciada durant lo rèine d'[[Elisabèt I d'Anglatèrra]] (1558-1603). Foguèt una consequéncia dau desvolopament de la marina marchanda anglesa e, coma per leis Olandés, dei rivalitats amb [[Espanha]]. L'[[America dau Nòrd]], leis [[Antilhas]] e leis [[Índias]] ne'n foguèron leis objectius principaus. A respècte deis autrei país europèus, una particularitat de la politica coloniala anglesa foguèt l'importància donada au poblament dei colonias nòrd-americanas. D'efiech, per de rasons divèrsas (sovent religiosas), de miliers de colons fidèus de tendàncias religiosas mau vistas per leis autoritats quitèron [[Anglatèrra]] per viure pus liurament en [[America]].
Enfin, la colonizacion francesa comencèt tre 1534 mai foguèt pus lenta car l'interès per l'otramar i demorèt pus limitat. L'[[America dau Nòrd]], leis [[Antilhas]] e leis [[Índia]]s ne'n foguèt tanben lei luòcs principaus d'implantacion. Pasmens, un interès per [[Africa]] apareguèt egalament. Aqueleis esitacions entraïnèron de variacions importantas entre lei colonias. Dins leis [[Antilhas]], se metèt en plaça un modèl classic basat sus la produccion de produchs exotics ([[sucre]], [[cafè]]...) amb una utilizacion d'[[esclavatge|esclaus]]. En revènge, en [[Quebèc]] o ais Índias, lei relacions foguèron pus equilibradas amb leis indigèns. [[França]] perdiguèt la màger part de sei colonias nòrd-americanas e indianas a l'eissida de la [[Guèrra de Sèt Ans]] (1756-1763). [[Loïsiana]] foguèt brèvament reconquistada après la victòria francesa durant la [[Guèrra d'Independéncia Estatsunidenca]] (1776-1783) avans d'èsser venduda a [[Washington]] en 1803.
==== Leis independéncias estatsunidenca e sud-americanas ====
Au [[Sègle dei Lutz|sègle XVIII]], lo desvolopament dau [[liberalisme]] entraïnèt l'abandon progressiva dau sistèma [[mercantilisme|mercantilista]]. Au nivèu politic, favorizèt de demandas de presa en còmpte pus importantas deis interès dei colonias dins la politica de la [[metropòli]]. Dins lo domeni economic, lei teorias d'[[Adam Smith]] e de sei precursors mostrèron lei limits de la pensada mercantilista e menèron a una contestacion dau monopòli comerciau entre la [[metropòli]] e sei colonias. D'origina multipla, aquela crisi entraïnèt la disparicion de la màger part deis empèris coloniaus americans a la fin dau sègle XVIII e au començament dau sègle XIX.
Dins lei [[Tretze Colonias]] anglesas d'[[America dau Nòrd]], son origina foguèt lei despensas importantas de la [[Guèrra de Sèt Ans]]. Principalament menada per defendre lei colonias còntra [[França]], aviá entraïnat de problemas financiers en [[Anglatèrra]]. [[Londres]] decidèt donc de crear d'[[impòst]]s especiaus dins sei colonias mai se turtèt au refús dei colons. En cambi d'aquelei taxas novèlas, volián obtenir una representacion au Parlament. En 1775, de trèbols menèron a una guèrra entre lei colonias, que se declarèron independentas sota lo nom d'[[USA|Estats Units d'America]], e [[Anglatèrra]]. Sostenguts per [[França]], [[Espanha]] e lei [[Províncias Unidas]], leis Estatsunidencs ganhèron. Puei, amb lei guèrras revolucionàrias e [[Guèrras napoleonencas|napoleonencas]], un movement similar aguèt luòc en [[America dau Sud]]. Entre 1810 e 1825, la quasi totalitat dei colonias espanhòlas de la region venguèron independentas. Brasil l'imitèt entre 1821 e 1824.
Dins lei tres cas, l'[[independéncia]] foguèt una volontat deis elèits politics dei colonias<ref>Una excepcion foguèt [[Haiti]] que veguèt la presa dau poder per l'elèit negre de l'illa. Pasmens, de guèrras civilas o de regims dictatoriaus entraïnèron de divisions intèrnas importantas e un afebliment de l'Estat, totjorn ben visible au començament dau sègle XXI.</ref>. Laissèron en plaça leis estructuras socialas en plaça, coma l'[[esclavatge]] o l'[[economia]] d'[[exportacion]]s vèrs Euròpa. Dins l'èx-Empèri Espanhòu, lo vuege politic causat per la disparicion de la tutèla de [[Madrid]] entraïnèt una instabilitat politica quasi permanenta marcada per la multiplicacion dei còps d'Estat. L'excepcion unica foguèt lo nòrd deis [[USA|Estats Units]] que s'industrializèt. Dins aquò, lei tensions entre l'elèit industriau dau Nòrd e aquela dei plantaires dau Sud venguèt la fònt d'un conflicte que foguèt reglat en 1865 per la victòria dei Nordistas durant la [[Guèrra de Secession]].
=== Lo periòde imperialista ===
==== La sistematizacion de la colonizacion europèa ====
Dins lo corrent dau sègle XIX, lo desvolopament de l'[[industria]] e dau [[capitalisme]] foguèt a l'origina d'un renovelament dau discors coloniau. Per sei partisans, l'objectiu èra d'assegurar l'accès ai matèrias premieras necessàrias ai produccions nacionalas e lo contraròtle de mercats permetent d'exportar. Per justificar aquela politica, l'interès missionari demorèt fòrça actiu amb una rivalitat francobritanica per difusar lo [[catolicisme]] o lo [[protestantisme]]. De teorias racialas apareguèron tanben per justificar la superioritat de « l'òme blanc ».
A partir deis ans 1870-1880, aquelei concepcions entraïnèron una corsa entre país europèus per aquistar de territòris novèus en [[Africa]], en [[Asia]] o en [[Oceania]]. Franc de quauqueis excepcions coma [[Etiopia]], [[Tailàndia|Siam]], [[Japon]] e [[Republica Populara de China|China]], la màger part dei país d'aquelei continents foguèron destruchs o plaçats sota protectorat. Lo venceire principau d'aquel esfòrç foguèt lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] que capitèt de conquistar un empèri de 40 milions de quilomètres carrats. [[França]] ocupèt un espaci de 13 milions de quilomètres carrats mai dispausava dau premier domeni [[africa]]n. Leis autrei país europèus foguèron distanciats mai [[Alemanha]], [[Portugal]], [[Belgica]], lei [[Païses Basses|País Bas]] e [[Itàlia]] poguèron constituïr de colonias importantas dins certanei regions d'[[Africa]] o d'[[Asia]].
==== L'aparicion d'autreis imperialismes ====
A partir dau sègle XVII, l'expansionisme europèu dins l'[[Ocean Indian]] deguèt faciar aqueu d'[[Oman]] que menèt una tiera de guèrra còntra [[Portugal]] per establir de comptadors comerciaus lòng dau litorau orientau d'[[Africa]]. La logica sostenent aquelei conquistas èra relativament similara au [[mercantilisme]] europèu. Pasmens, lo poder omanés declinèt au sègle XIX e un conflicte dinastic s'acabèt amb la scission de son empèri maritim en 1861. Sei comptadors [[africa]]ns passèron sota lo contraròtle dau [[Sultanat de Zanzibar]] que foguèt plaçat sota protectorat britanic en 1890.
Durant la segonda mitat dau sègle XIX, l'[[industria]]lizacion deis [[USA|Estats Units]] e de [[Japon]] entraïnèron en revènge l'emergéncia de dos poders imperialistas modèrnes non europèus. Leis [[USA|Estats Units]] se concentrèron en [[America]] e dins l'[[Ocean Pacific]]. Prenguèron lo contraròtle d'[[Hawaii]] e, a l'eissida d'una guèrra còntra [[Espanha]], de [[Cuba]] e dei [[Filipinas]]. [[Japon]] assaièt de trobar lei ressorsas necessàrias au foncionament de son industria. Per aquò, menèt de guèrras còntra China e Russia per prendre lo contraròtle de [[Corèa]] e de [[Formosa]]. Aprofichèt tanben la [[Premiera Guèrra Mondiala]] per obtenir la cession de quauquei possessions alemandas situadas dins lo [[Ocean Pacific|Pacific]].
=== La descolonizacion ===
==== L'independéncia dei ''dominions'' ====
L'[[independéncia]] dei [[dominion]]s britanics foguèt un procès lòng caracterizat per la cession progressiva de drechs mai e mai importants ais autoritats localas per [[Londres]]. Pasmens, lo [Reialme Unit|Reiaume Unit]] i gardèt d'avantatges importants. De mai, la proximitat ideologica entre leis elèits britanics e coloniaus mantenguèt aquelei país dins l'orbita britanica. Per exemple, existís plusors cas d'òmes politics aguent realizat de carrieras simultanèas au Reiaume Unit e dins un dominion.
Lei dominions gardèron donc una politica estrangiera alinhada sus la [[diplomacia]] britanica fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] (1939-1945). De liames juridics foguèron sovent mantenguts fins ais ans 1960-1980. Per exemple, lo tèxte de basa dei lèis [[constitucion]]alas [[Canadà|canadencas]] foguèron conservats per lo Parlament de Londres fins a 1982. Pasmens, au començament dau sègle XXI, totei lei dominions èran venguts totalament independents.
==== La disparicion deis empèris coloniaus ====
Après 1945, lo declin dei poissanças europèas entraïnèt la disparicion deis empèris coloniaus, principalament dins lo corrent deis ans 1950-1970. Tres movements principaus explican aqueu fenomèn. Lo premier regarda de protectorats aguent gardat una certana autonòmia intèrna. Poguèron aprofichar l'afebliment de la tutèla coloniala per obtenir de revisions deis acòrdis de protectorat e la restauracion de son [[independéncia]]. Per exemple, foguèt lo cas de [[Marròc]] qu'aviá conservat sa [[monarquia]] e seis institucions, compres quauquei fòrças armadas. Lo segond movement foguèt puslèu a l'iniciativa dei poissanças imperialas. D'efiech, lo mantenement de la preséncia coloniala aviá sovent un còst important. Lei territòris economicament pauc interessants foguèron donc pus aisament abandonats. Per exemple, [[França]] laissèt lei territòris formant l'AOF e l'AEF proclamar son independéncia en 1960.
En revènge, certanei país refusèron l'independéncia de sei colonias o s'inquietèron d'una presa de poder per de guerilhas [[comunisme|comunistas]]. Dins aquela situacion, de guèrras d'independéncia opausèron lo poder europèu ais independentistas. Lo premier conflicte d'aqueu tipe se debanèt en [[Guèrra d'Indochina|Indochina]] de 1946 a 1954. Sostengut per China, lo [[Vietminh]] capitèt de batre un còrs expedicionari francéés a la [[batalha de Dien Bien Phu]]. Aqueu succès encoratjèt d'autrei movements de chausir la lucha armada e de guèrras saunosas aguèron luòc en [[Argeria]], en [[Angòla]], en [[Moçambic]] o en [[Birmania]].
=== Lo colonialisme dempuei leis ans 1960 ===
==== Lo neocolonialisme ====
{{article principal|Neocolonialisme}}
Lo [[neocolonialisme]] es una politica imperialista que permet a una poissança de gardar una influéncia majora sus lo foncionament d'una colonia venguda independenta. Es mau definida car sei practicas varian fòrça segon lei luòcs e leis epòcas. Son objectiu es de permetre a l'interès de l'anciana poissança coloniala de predominar per accedir a de ressorsas naturalas, a un mercat o una posicion estrategica. De pressions mai o mens dirèctas son sovent exercidas per metre en plaça un [[govèrn]] favorable a l'èx-metropòli.
Lo cas pus conegut de neocolonialisme es aqueu dei relacions establidas per [[França]] amb la màger part dei país eissits de l'[[Africa Eqüatoriala Francesa]] e de l'[[Africa Occidentala Francesa]]. D'efiech, aqueleis Estats son encara liats per d'acòrds economics e militars amb [[París]] que permèton ai Francés d'aver una influéncia determinanta sus seis afaires intèrnes. Aquò a menat a l'organizacion de mai d'un còp d'Estat o de mai d'una intervencion militara destinat a mantenir en plaça leis interès francés dins la region.
==== Lo cas israelian ====
Lo cas de la colonizacion de certanei territòris [[palestina|palestinians]] e [[siria]]ns per [[Israèl]] es una situacion fòrça particulara dins lo monde actuau. D'efiech, dins lo quadre dau [[conflicte araboisraelian]], leis Israelians son a menar una politica d'ocupacion sistematica dei zònas conquistadas per de colons per n'assegurar lo contraròtle efectiu. Similiar ai metòdes de colonizacion antics e medievaus de presa de possession d'un territòri annexat, aquela [[politica]] es a l'origina de tensions fòrtas en [[Orient Mejan]]. De mai, engendra d'accusacions recurrentas de crimes de guèrra o de crimes còntra l'Umanitat car lei drechs fondamentaus dei Palestinians son l'objècte de violacions grèvas segon lo drech internacionau actuau.
==== Leis autrei movements de colonizacion ====
En fòra dau [[neocolonialisme]] e de la situacion en [[Palestina]], lo colonialisme es encara present dins mai d'una region. Ben sovent, aquelei zònas son l'enjòc de conflictes mai o mens actius per lor contraròtle. Per exemple, en [[Sahara Occidentau]], [[Marròc]] es a favorizar l'installacion d'abitants marroquins per s'assegurar una majoritat demografica dins aqueu territòri independentista. En [[RPC|China]], de Chinés Han, l'[[etnia]] majoritària dau país, son installats dins de regions perifericas ont existisson de movements indepentistas coma [[Tibèt]]. Ansin, lo fach coloniau, mens present dins lo monde dempuei la disparicion deis empèris europèus, demòra una dimension importanta de la politica internacionala de certanei regions.
== Lei consequéncias de la colonizacion ==
=== Consequéncias economicas ===
Lei consequéncias [[economia|economicas]] dau colonialisme son complèxas de determinar. Pòdon èsser a l'origina de liames entre la metropòli e son èx-colonia coma es lo cas au sen dau [[Commonwealth]]. Segon la politica d'esplecha chausida per la poissança coloniala, pòdon tanben entraïnar una especializacion economica fòrta deis èx-colonias. Per exemple, aquò explica l'implantacion de la [[cana de sucre]] o de la [[banana]] dins leis [[Antilhas]]. Enfin, la colonizacion a de còps laissat d'infrastructuras qu'influencian fòrça l'organizacion de l'èx-colonia coma de [[pòrt]]s o de [[camin de fèrre|camins de fèrre]].
Pasmens, d'una maniera generala, la colonizacion a sovent d'efiechs negatius sus l'economia dau territòri ocupat car son desvolopament es organizat per contentar lei besonhs de sa metropòli. Durant l'[[Antiquitat]], lei consequéncias èran sovent limitadas en causa dei distàncias que permetián a la colonia d'aquistar rapidament son autonòmia. En revènge, lei país eissits de la colonizacion europèa dei periòdes mercantilistas e capitalistas an encara de fragilitats economicas que son de consequéncias d'aquela dominacion (importància dei matèrias premieras, produccions orientadas vèrs l'exportacion...).
Per lei poissanças colonialas, lo bilanç economic de la colonizacion èra egalament rarament positiu car lei còsts èran sovent importants. La presa de possession necessitava generalament l'entretenança d'una [[marina militara]] capabla d'assegurar l'avitalhament dei territòris alunchats, lo mantenement de [[garnison]]s e la formacion d'una administracion. Per redurre lei despensas, l'usatge d'indigèns èra frequent. Pasmens, d'autreis investiments consequents èran necessaris per explorar lei territòris e organizar son esplecha. L'objectiu èra la descubèrta de matèrias premieras mai aquò permetiá pas de rentabilizar lei sòmas inicialas. Aquela dificultat financiera de mantenir una preséncia otramar explica ansin en partida l'abandon rapide dei colonias après 1945.
=== Consequéncias demograficas ===
Lei consequéncias demograficas de la colonizacion son multiplas. Durant lo periòde de conquista e d'esplecha, son sovent fòrça negativas per lei populacions autoctònas que pòdon disparéisser en causa de l'arribada de [[malautiá]]s novèlas e dei violéncias engendradas per lei combats e lei trabalhs fòrçats. Après aqueu periòde de crisi, la region colonizada vetz l'installacion de populacions novèlas (colons o esclaus). Gràcias ai progrès tecnics e medicaus, aquela evolucion es sovent acompanhada per una creissença demografica. Se de populacions indigènas an subreviscut, pòdon tanben veire sa talha aumentar tornarmai. De còps, de populacions pòdon egalament migrar au sen d'un meteis espaci coloniau per aprofichar d'oportunitats economicas. Aquelei fenomèns son importants per explicar l'origina e l'estructura de la populacion de mai d'un país.
Après 1945, son apareguts de movements novèus dei colonias (o èx-colonias) vèrs la [[metropòli]]. Pòdon s'explicar per la cèrca d'oportunitats economicas de part de populacions que partejan de trachs culturaus e educatius comuns amb aquela de l'èx-metropòli (Indopaquistanés vèrs lo Reiaume Unit, Africans vèrs França...). Aquelei flux son de còps encoratjats per lo país d'acuelh que pòu aver besonh de man d'òbra.
=== Consequéncias politicas ===
Associat amb una politica de dominacion politica, militara e economica, la colonizacion es considerada coma un sistèma fòrça inegalitari a l'origina de violacions grèvas dei drechs umans fondamentaus. Uei, aquel eiretatge es ansin la fònt de tensions regularas entre certanei país e seis èx-colonias. Per exemple, es lo cas entre [[França]] e [[Argeria]]. Pasmens, dins lo cas invèrs, lo passat coloniau pòu èsser a l'origina de l'establiment de relacions entre certanei país coma entre lo Reiaume Unit e lo [[Commonwealth]].
Dins mai d'una region, la colonizacion es una causa de conflictes dins lo monde actuau, especialament en causa de contestacions regardant lei traçats frontaliers o de tensions intèrnas a prepaus dau partiment dei richessas nacionalas.
=== Consequéncias culturalas ===
La premiera consequéncia culturala de la colonizacion es lingüistica amb la difusion de la [[lenga]] dei colons dins lei regions colonizadas. Durant l'[[Antiquitat]], aquò favorizèt l'expansion dau [[latin]]. Dins lo monde modèrne, explica la preséncia de lengas latinas ([[francés]], [[espanhòu]]...) e de l'[[anglés]] dins mai d'un país d'[[America]], d'[[Asia]] o d'[[Oceania]]. Una autra consequéncia importanta es la difusion de la [[religion]] dau colonizator dins lei país colonizats. Aqueu fenomèn es a l'origina de l'expansion dau [[cristianisme]] entre lei sègles XVI e XIX.
== Liames intèrnes ==
* [[Capitalisme]].
* ''[[Conquistador]]''.
* [[Dominion]].
* [[Imperialisme]].
* [[Liberalisme]].
* [[Mercantilisme]].
* [[Protectorat]].
* [[Tracha negriera]].
* [[Tractats inegaus]].
== Bibliografia ==
== Nòtas e referéncias ==
<references/>
| 