Nigèria : Diferéncia entre lei versions

|lengas= [[anglés]] [[haussà]] [[yorubàioroba]] [[igbo]]

Entre leis etnias principalas dau país, lei grands grops dau nòrd (Hausa, Nupe, Tiv e Kanuri) son quasi unicament musulmans. Dins lo sud, lei Yorubàioroba son mai partejats (environ 50% cristians, 25% musulmans, 25% animistas). Enfin, dins lo sud-èst, lei Igbo presentan una majoritat cristiana importanta.

==== Lo reiaume de OaddaïWaddai ====

Lo [[reiaume de OaddaïWaddai]] si formèt en fòra dau Nigèria actuau a partir dau sègle XIV quand una tribú nomada aràbia s’installèt dins lo sud dau [[Chad]] actuau. S’islamizèt a partir dau sègle XVI e participèt ai cambis comerciaus dins lo [[desèrt]] de [[Sahara]]. Aguèt un ròtle dins l’istòria nigeriana au sègle XIX quand sostenguèt la dinastia de Kanem Borno còntra lei partisans d’un [[islam]] rigorós puei destruguèt l’estat teocratic que si formèt en 1846. Après aqueu succès, representava una poissança importanta dins lo sud de Sahara.

==== La region yorubàioroba ====

[[Reiaume de Benin|Benin]] foguèt fondada per lo pòble Edo. Liada a la region ocupada per lei Yorubàioroba (segon la tradicion, l'ostau dau sobeiran èra originari d’[[Ife]]), aquela vila aprofichèt son contraròtle deis axes de transpòrt fluviau per desvolopar son comèrci. A partir dau sègle XV, comencèt una politica d’expansion e venguèt una vila poderosa.

Lo pòble Ibo s’installèt dins la vau bassa de [[Nigèr (fluvi)|Nigèr]]. Coma lei Yorubàioroba, comencèron d’eissartar la [[selva]]. Pasmens, en fòra d’[[Onitsha]], fondèron ges de [[vila]] e adoptèron una organizacion politica e economica fòrça descentralizada basada sus de vilatges ò de comunautats pichonas. De rets entre lei comunautats permetèron d’assegurar una coësion economica e politica. Au sègle XVIII, la subrepopulacion venguèt un problema grèu car entraïnèt una crisi agricòla e la region venguèt una fònt importanta d’[[esclavatge|esclaus]] venduts per lei pòbles dau deltà.

En revènge, aqueu sistèma indirècte mau foncionèt dins lei regions politicament devesidas coma lei país yorubàioroba e ibo. Lei Britanics li adoptèron una legislacion adaptada ai costumas indigènas e administrèron aquelei regions ambé la colonia de Lagos au sen d’un [[protectorat]] sud fondat en 1906. En 1914, lei regions nòrd e sud foguèron reorganizadas au sen d’una [[federalisme|federacion]]. Foguèron aumentats de quauquei territòris annexats dau [[Cameron]] alemand en 1919 après la [[Primièra Guèrra Mondiala|Premiera Guèrra Mondiala]]. Puei, en 1939, lo sud foguèt devesit entre una region oèst e una region èst.

Après la [[Dusau Guèrra Mondiau|Segonda Guèrra Mondiala]], l’afebliment [[Reialme Unit|britanic]] possèt [[Londres]] de promòuvre la formacion d’un ''self-government'' dins sa colonia nigeriana. Lo Nòrd li obtenguèt de tenir la mitat dei sètis de la Chambra dei Representants e una [[constitucion]] federala foguèt adoptada en 1954. Una vida politica si formèt dominada per lei tres [[etnia|etnias]] principalas : Hausahaussà au nòrd (Congrès dei Pòbles dau Nòrd, NPC), Yorubàioroba dins l’oèst (Grop d’Accion, AG) e Iboibo dins l’èst (Congrès Nacionau dei Ciutadans Nigerians, NCNC). Leis etnias mens importantas formèron lei sieus [[partit politic|partits]] e revendiquèron la formacion d’estats novèus per s’administrar d’esperelei. En 1958, dins l’encastre dau desengatjament britanic de son [[Empèri Britanic|empèri mondiau]], un acòrd foguèt trobat per laissar l’independéncia au Nigèria lo 1{{èr}} d’octòbre de 1958.

Pasmens, la rivalitat entre NPC e NCNC empachèt l’executiu de foncionar normalament. En 1964, leis alianças cambièron : NCNC s’alièt ambé l’AG e lo NPC ambé l’UPP ( Partit dei Pòbles Units aparegut dins lo corrent dei combats entre Yorubàiorobas) sensa resultat electorau clar. Lo blocatge dau [[govèrn]] contunièt e causèt ansin una crisi deis institucions.

La contuniacion de la crisi politica encoratjèt lei militars d’organizar un [[còp d’estat]] per prendre lo poder. Si debanèt en genier de 1966. Unei personalitats politicas majoras (lo Premier ministre federau, lei Premiers ministres de l’Oèst e dau Nòrd, unei generaus) foguèron executats. Lo generau, d’origina ibo, [[Johnson Aguiyi Ironsi]] prenguèt lo poder. Sa decision de suprimir lo sistèma federau entraïnèt l’insureccion dei províncias meridionalas, de chaples còntra leis Iboibo ({{formatnum:100000}} mòrts) e l’execucion d’Ironsi per de soudats dau nòrd en julhet.

Après aquela victòria, Gowon adoptèt una politica de reconciliacion e de reconstruccion rapidas gràcias ai revenguts de [[petròli]]. Conoguèt un succès rapide e important mai empachèt pas Gowon d’èstre reversat per un còp militar en 1975. Lo generau musulman [[Muritala Mohammed]] venguèt lo menaire dau país. Assaièt de renfòrçar lo federalisme mai foguèt assassinat tre 1976. Foguèt remplaçat per son adjonch (yorubàioroba) [[Olusegun Obasanjo]] que creèt sèt estats suplementaris e fèt adoptar una constitucion novèla. En 1979, lei militars laissèron lo poder ai civius.

La II{{a}} Republica dirigiguèt lo país de 1979 a 1983. Sa decision principala foguèt aquela de desplaçar la capitala de [[Lagos]] a [[Abuja]]. Pasmens, seis institucions conoguèron rapidament una crisi grèva en causa dau desvolopament important de la corrupcion e dau clientelisme e de conflictes entre musulmans de tendéncias diferentas puei entre musulmans e crestians. Lo 31 de decembre de 1983, un novèu còp d’estat militar menat per lo generau (musulman peulpol) [[Muhammadu Buhari]] causèt la fin de la Republica e lo retorn dau poder militar.

Foguèt remplaçat per lo generau (musulman tanben mai eissit de l’[[etnia]] gwari) [[Ibrahim Babangida]] jutjat pus neutre dins l'arbitratge dei relacions entre lo nòrd e lo sud. Reprimèt totei lei formas d’oposicion mai anoncièt lo començament d’una transicion politica per tornar donar lo poder ai civius. En 1989, una [[constitucion]] novèla creèt un sistèma de dos partits e una eleccion presidenciala foguèt organizat en 1993. Foguèt averada per [[Moshood Abiola]] (un Yorubàioroba musulman) mai Babangida anullèt aquela victòria. Pasmens, en fàcia dei revòutas suscitadas per aquela decision, deguèt si retirar definitivament e de laissar lo poder a un govèrn d’union nacionala. Aqueu govèrn demorèt quasiment sensa autoritat e la III{{e}} Republica s’afondrèt après solament quauquei mes d’existéncia e un novèu còp d’estat militar en novembre de 1993.