Cultura de Hallstatt : Diferéncia entre lei versions

La '''Cultura de Hallstatt''' foguèt lo tresen periòde culturau de l'[[Edat dau Fèrre]]. La cultura de Hallstatt recep son nom dau vilatge antau nomenat, en [[Àustria]], caracteristic de l'epòca. Lei cambiaments aportats per aquesta civilizacion son l'emplec intensiu dau [[fèrre]], conegut en [[Euròpa]] dempuei la fin de l'[[Edat dau Bronze]], mai utilizat ren que rarament. Leis emigrants europèus (de lenga [[indoeuropèu|indoeuropèa]]) representants de la cultura de Hallstatt aportèron un tipe particular de mòrs de chivau que s'estendèt puei (s'es efectuat de descubèrtas arqueologicas en [[Belgica]]). Seis influéncias culturalas foguèron l'introduccion de metòdes de domdadura e monta de chi, la difusion de l'espasa de fèrre e una tecnica novèla de combat a [[chivau]]; e entre lei pòbles tracis e cimmèris i aviá una casta aristocratica-feodala de cavaliers (se localizan de cavòts de granda riquesa amb d'armas, de jòias, de monturas de valor artistica auta) fòrça poderosa (dins lei cavòts de c. 600 avC i a tanben de [[carri]]s de quatre ròdas e de [[carri]]s de combat de doas ròdas). Lei regions afectadas per leis invasions indoeuropèas presentan un mosaïc de culturas regionalas fòrça diferentas, mai mai d'una presenta de liames impossibles d'explicar per lo simple vesinatge geografic. S'es supausat que lei grandei familhas aristocraticas fondèron de dinastias e creèron d'Estats o reiaumes e que seis autoritats s'estendián fins a d'autrei territòris ressortissents o concedits coma [[fèu]]s, qu'èran alunhats entre elei. Lei ressortissents somés a la meteissa dinastia podián èsser dau nòrd de França o dau nòrd d'Itàlia, coma èran agropats per un meteis clan dirigent adoptavan de caracteristicas similaras sens prejudici dei variacions localas. Un autre factor d'assimilacion dei divèrsei culturas indoeuropèas es lo comèrci mediterranèu acreditat per de descubèrtas divèrsas, en tot collaborar especialament amb leis etruscs e sustot amb lei grècs qu'establiguèron d'itineraris comerciaus e de grandei mercats, que sa jurisdiccion donava au prince cèlta amb lo quau correspondiá, una riquesa extraordinària. La difusion de la Cultura se desvolopèt per lo desplaçament de populacions pendent un periòde fòrça lòng (de 750 a 450 avC aumens). L'arribada dei pòbles que practicavan aquesta cultura foguèt progressiva. Cada arribada se reduguèt a de centenas d'individús amb un cap e una organizacion pròpria; parlavan una lenga indoeuropèa, mai qu'èra diferenta dins cada grop, tant arribat amb anterioritat coma amb posterioritat a aqueu que se'n tracta. Cada grop d'emigrants establissiá un vilatge o un grop de vilatges. Eventualament amb l'absorpcion dei populacions localas se formavan de tribús amb un cèrt poder comarcau. La cultura dau grop, en tot dominar la region, s'impausava a d'autrei grops menors tanben compausats d'indoeuropèus, probablament a causa d'una penetracion màger dins la populacion locala anteriora a son arribada. Encara que seis establiments èra permanents sembla qu'après ua o mai d'una generacion dins un meteis establisment se desplaçavan a un autre luòc, benlèu per l'aumentacion de la populacion, o per de causas comercialas, en tot se crear de grops culturaus similars. Lei descubèrtas permeton sovent de distinguir de diferéncias de matís que poirián indicar una origina "nacionala" o "tribala" divèrsa, quand son pas d'òrdre cronologic. La practica de l'incineracion (generalizada a partir de 600 avC) a empedit de realizar d'estudis [[antropologia|antropologics]] per determinar l'incidéncia etnica d'aquestei pòbles indoeuropèus entre lei pòbles pirenencs. Totun, l'amplor dei descubèrtas permet d'assegurar una incidéncia etnica non negligibla. Totun, coma se sap pas la quantitat deis indoeuropèus establits (doncas deis arribats en divèrseis èras cau descomptar lei que partiguèron pus tard) ni la populacion locala ni lei relacions entre lei doas comunautats, l'incidéncia se pòt pas establir. Efectivament s'aprècia que la cultura de l'incineracion entrèt amb cèrta rapiditat entre lei pòbles de l'Oèst, dau Centre e au Nòrd de la [[Peninsula Iberica]], pòbles de cultura neolitica tardiva, ont amb pron de trabalh entrèron lo bronze e lei metaus per emplec generau, mentre que non entrèron dins la zona de la còsta mediterranèa ont l'emplec de metaus es mai estendut (lei descubèrtas de caractèr indoeuropèu s'arrèstan ont començan leis emparentadas amb la cultura metallurgica d'El Argar), ni au Sud, ont se desvolopa la cultura Tartessica. Leis establiments dei [[cèltacèltas]]s o [[indoeuropèu]]s de la Cultura de Hallstatt se compausavan, coma lei precedents, de cabanas de fusta de forma circulara amb una soleta cambra e una unica pòrta d'accès. Lo cubèrt èra fach amb de brancatge e de palha e adoptava una forma de copola. Mai aquestei bastiments foguèron d'ora remplaçats per de cabanas de pèira, de plan rectangular, amb un soleta pòrta e amb un cubèrt de brancatge plan, a l'imitacion deis existentas dins la Peninsula. Coma seis establiments se plaçavan dins de luòcs plans o dins de nautadas reduchas pròche lei rius, o ben dins de nautadas dubèrtas e accessiblas (aquestei darrieras èran d'establiments ont la basa economica èra l'[[elevatge]], en tot èsser generalament dins de zònas montanhosas), se dedutz l'inexisténcia de besonhs defensius. Sa predominància militara lei fasiá superioras ai pòbles locaus. Au delà aquelei adoptèron sei meteissei costumas e sa religion, de maniera que se dins lo periòde dei protocèltas tanben se pòt devinar quauque precaucion defensiva, dins lo periòde de Hallstatt leis indoeuropeus ja non temon ges d'atac locau. Curiosament s'atacan pas entre elei tanpauc, çò que poiriá indicar l'existéncia de principats territoriaus amb un airau d'influéncia fòrça definit. S'es estudiat menimosament lei necropòlis dau periòde de Hallstatt, que totei son estadas localizadas ocasionalament (doncas ges d'indicacion permet de fixar sa localizacion). Lei cavòts son pauc espectaclós. Lo defunt èra cremat e sei cendres e òs, conservats dempuei l'incineracion, s'introdusián dins una urna de fanga, pariera a una ola, de viatges au costat d'objèctes personaus. Un cabucèu barrava l'urna e aquesta s'enterrava amb d'ofrendas en tot virar de flocadas en urnas pus petitas que contenián de [[noiridura]], d'[[aiga]] e d'objèctes que sonque n'an conservat lei de metau. L'enterrament se fasiá dins un sot pas fòrça prigond (mens d'un mètre) ont se flocavan leis urnas, e lo sot èra cubèrt per una pèira aplanada, sus la quala se tirava de tèrra fins a la cubrir. Lei cavòts se localizan pròche leis uns deis autres e l'ensems forma de necropòlis conegudas coma [[Cultura dels camps d'urnas|Camps d'Urnas]] (lei preïstorians alemands lei dison ''Urnenfeldern''). Quand se produsiá la mòrt de doas persones familiaras èran enterradas dins lo meteis sot, en urnas separadas, se ben tanben es possible que lei cavòts dins lei quaus s'obsèrvan aquestei enterraments dobles o multiples agan un caractèr familiar ont una familha anava en tot enterrar sei mòrts pendent un cèrt temps. Pròche lei necropòlis se plaçava l'''ustrinium'', un espaci plan de pèira ont se cremava lei cadavres. Tot en essent associadas lei practicas funeràrias ai cresenças religiosas, non cau dobtar que la nòva religion, desconeguda uei lo jorn, s'impausèt progressivament ai populacions localas que, dempuei 600 avC, ja s'èran celtizadas en aspècte religiós, e practicavan tanben l'incineracion, sens que se conescan d'autreis elements dei practicas religiosas adoptadas, ni quineis aspèctes de l'anciana religion poirián subreviure en d'epòcas posterioras. Leis indoeuropèus coneissián la tecnica de la fondariá dau fèrre, qu'avián descubèrt leis ititas vèrs 2500 avC, e que se difusèt per l'Euròpa Orientala vèrs 2000 avC e dempuei per l'Euròpa Centrala. Totun, son emplec èra fòrça limitat. Tanpauc amb lei [[cèltas]] de la cultura de Hallstatt se pòt pas parlar d'una difusion generalizada deis objèctes de fèrre a la Peninsula Iberica, e leis armas e ustensilhas qu'aquelei utilizavan èran majoritariament de bronze. Se coneisson divèrseis espasas de l'epòca de Hallstatt, epòca dins la quala an la caracteristica d'èsser alongadas coma leis anterioras (dau periòde protocèlta) mai pus amplas e amb un pomèu en forma de bolet inserit dins la lengueta. Lei destraus de fèrre son trapezoïdalas. En generau leis armas de fèrre donavan a sei proprietaris una indobtabla superioritat militara mai dins leis establiments cèltas amb pron de pena se i es trobat d'armas. Probablament se tractariá d'installacions pacificas de comerçants, que cambiavan d'emplaçament quand lei produchs qu'ofrián, avans innovadors, avián saturat lo mercat escars (non desmembrem la longevitat deis objèctes de fèrre e l'escarsetat de la populacion de l'epòca) o ben gaire de clients potenciaus avián aprés lei tecnicas lei fabricar elei meteis. La noiridura basica deis indoeuropeus en aquesta epòca èra lo froment, e tanben leis aglans. Per divèrsei descubèrtas se sap que leis indoeuropèus se rasavan la cara amb de rasors de doble talh. Unissián sei vestits amb de fibulas (espingla dobla arcaïca) e fòrça ocasionalament amb de botons de bronze, se ben lei fibulas amassadas dins la peninsula Iberica correspòndon totei au periòde de la [[cultura de La Tène]] que son emplec se generalizèt. Lei femnas utilizavan d'espinglas lòngas amb un cap redon, probablament per lo peu, e de pendents de pèças circularas; coneissián lei pinças e leis òmes utilizavan la cencha, doncas s'es localizat d'anèlas; l'abonde de descubèrtas de lamas de rasor permet de supausar qu'aquesta èra la practica generala, mentre que fins alora leis òmes gardavan la barba. Lei cèltas èran monogams, bòns cavaliers e afogats de caça. Practicavan de balhs sovent. L'agricultura assumissiá de viatges un caractèr de practica collectiva. En mai de l'agricultura practicavan tanben