Literatura occitana : Diferéncia entre lei versions

La literatura occitana apareguèt dins lo corrent dau sègle IX ò dau sègle X dins de circonstàncias mau conegudas. Per de rasons desconegudas, d'autors d'aqueu periòde comencèron d'abandonar l'usatge dau [[latin]], lenga deis elèits dempuei lo [[Empèri Roman|periòde roman]], au profiech dau lengatge dau pòble. Aquela transicion foguèt progressiva que quauqueis expressions occitanas apareguèron pauc a pauc dins de tèxtes latins<ref>Frédéric de Gournay, ''"Relire la Chanson de sainte Foy"'', ''Annales du Midi'', t. 107, octòbre-decembre de 1995, pp. 394-395.</ref>. Ansin, l'òbra pus anciana ben identificada coma escricha en [[occitan]] es lo conjur ''[[Tomida femina]]'' qu'èra probable utilizat per demenir lei dolors de la [[jacina]]<ref>Lo tèxte es incomplèt e sa datacion es mau segura. Pasmens, es generalament fixada entre lo sègle IX e lo sègle X.</ref>. D'autrei fragments d'òbras confiermanconfirman lo desvolopament de la literatura occitana durant aquela epòca. Dins aquò, son fòrça incomplèts e lo destriament entre lei formas [[Edat Mejana|medievalas]] de l'[[occitan]] e dau [[catalan]] i es pas totjorn aisat.

File:BnF ms. 12473 fol. 102 - Marcabru (2).jpg|Representacion de [[MarcabruMarcabrun]] dins lo meteis manuscrit.

A partir deis ans 1210, la [[guèrra]] trevirèttresvirèt la societat occitana e lei trobadors deguèron pauc a pauc quitar [[Occitània]] per s'installar dins lei corts d'[[Itàlia]], de [[Catalonha]] e dau nòrd d'[[Espanha]]. Aqueu periòde veguèt donc d'evolucions ambé l'adopcion de tèmas pus politicas. Per exemple, foguèt lo cas de [[Pèire Cardenal]] ([[1180]]-[[1278]]). Au servici de l'Ostau de Tolosa au començament de la Crosada, critiquèt lei vicis dau clergat de son epòca, defendiguètdefendèt lei valors occitanas e l'intervencion [[Aragon|aragonesa]] dins sei [[sirventés]]. [[Uc de Sant-Circ]] ([[1217]]-[[1253]]) conoguèt inicialament una carriera similara e intrèt tanben au servici dei còmtes tolosencs. Pasmens, ambé la desfacha occitana, comencèt de viatjar avans de s'installar en [[Itàlia]] onte publiquèt una [[gramatica]] dau [[provençau]].

Aquela difusion dau trobar en fòra d'[[Occitània]] favorizèt l'aparicion de trobadors estrangiers coma l'[[Itàlia|Italian]] [[Sordèl]] (mòrt en [[1269]]), famós per sei sirventés dirigits còntra lei princes negligents, ò lo [[Catalonha|Catalan]] [[Cerverí de Girona]] ([[1259]]-[[1285]]) qu'es probable l'escribanescrivan pus prolific de la literatura trobaresca ambé 114 òbras. Pasmens, en parallèl, lo trobar dispareguèt en Occitània ela meteissa e [[Guiraut Riquier]] ([[1230]]-[[1292]]), autor de plusors poemas d'amor, es generalament considerat coma lo darrier dei trobadors.

Lo roman foguèt un genre pauc practicat per leis escribansescrivans [[Occitània|occitans]] dau periòde [[Edat Mejana|medievau]] e per ne complicar mai l'estudi, la màger part deis òbras es perduda. Lei tèxtes coneguts apareisson ansin fòrça isolats e es malaisat de'n veire l'origina e leis evolucions.

En fòra dei romans, leis escribansescrivans occitans publiquèron tanben de nòvas coma ''[[Castia gilos]]'' dau [[Catalonha|Catalan]] [[Raimon Vidal de Besalú]] (premiera mitat dau sègle XIII) e ''[[Las nòvas del papagai]]'' d'[[Arnaut de Carcassés]] (premiera mitat dau sègle XIII) que contan l'infidelitat legitima de fremas victimas de marits gelós. Fau egalament l'existéncia de ''[[Nòvas del heretje]]'' que depinta un debat entre un predicaire [[catolicisme|catolic]] e un [[catarisme|catar]].

La Renaissença en [[Gasconha]] foguèt marcada per la figura de [[Pèir de Garròs]] ([[1525]]/[[1530]] - [[1581]]) que son objectiu afiermatafirmat èra de tornar restaurar lo prestigi de la literatura occitana. Ansin, i apliquèt lei principis de la Pleiada francesa, refusèt d'escriure en [[francés]] e s'interessèt a de genres poetics diferents d'aquelei dau Nòrd. Son òbra es dominada per sa traduccion dei ''Saumes'' e per sei ''Poësias gasconas''. Son estile èra basat sus l'eloquéncia simpla de vèrs eroïcs e l'usatge d'una lenga populara rica. Inspirèt plusors autors coma [[Guilhèm de Sallusti deu Bartàs|Sallusti deu Bartàs]] ([[1544]]-[[1590]]), [[Arnaut de Saleta]] ([[1540]] - [[1579]] ò [[1594]]), [[Guilhèm Adèr]] ([[1567]]-[[1638]]) e [[Joan Giraud d'Astròs]] ([[1594]]-[[1648]]).

Lo premier, qu'escriviá en [[francés]] e en [[gascon]], se destrièt amb un dialòg entre lei musas [[francés|francesa]], [[latin|latina]] e [[gascon]]a rivalizant entre elei per aculhir lei rèinas de [[França]] e de [[Navarra]]. [[Arnaut de Saleta]] èra un captau e un religiós que traduguèt lei ''Saumes'' en [[gascon]] au profiech dei [[protestantisme|protestants]]. [[Guilhèm Adèr]] èra un mètge autor d'un lòng tractat scientific (en [[latin]]) e sustot d'un poèma d'aperaquí {{formatnum:3000}} vèrs, dich ''Lou Gentilome gascoun'', sus lo rèi [[Enric IV de França|Enric IV]]. Enfin, lo darrier èra un poèta amb un estile fòrça variat inspirat per [[Virgili]]. Son òbra principala es Lo ''[[Trimfe de la lengua gascoa]]'' que met en scenascèna un dialòg entre lei quatre sasons. Element de remarca, dins un tèxte, comencèt de denonciar la [[vergonha]] que començava d'aparéisser dins certanei sectors de la societat.

Leis estudis [[istòria|istorics]] foguèron tanben tocats per la mòda dei [[trobador]]s, çò que menèt a la redescubèrta de la [[Crosada dels albigeses|Crosada deis Albigés]] e de seis atrocitats. Tres istorians ne son lei figuras majoras : [[Augustin Thierry]] ([[1795]]-[[1856]]), [[Claude Fauriel]] ([[1772]]-[[1844]]) e [[Jean-Bernard Mary-Lafon]] ([[1810]]-[[1884]]). [[Augustin Thierry|Thierry]] faguèt partida dei premiereis istorians qu'utilizèron de fònts originalas per son trabalh. Desvolopèt una teoria explicant leis antagonismes istorics de son epòca per l'existéncia de « raças conquistairitz » e de « raças conquistadas ». L'adaptèt a l'istòria de [[França]] que foguèt resumida a un combat entre un nòrd franc imperalista e [[racisme|racista]] e un sud romanizat [[Pacifisme|pacific]] e [[Tolerància|tolerant]]. [[Claude Fauriel]] defendiguètdefendèt tanben aquela tèsi e editèt la ''[[Cançon de la Crosada]]'' en [[1834]]. Es tanben l'autor d'una ''Histoire de la Gaule Méridionale'', depintant leis orrors de la Crosada, e d'una ''Histoire de la poésie provençale''. Enfin, [[Jean-Bernard Mary-Lafon|Mary-Lafon]] escriguèt la premiera istòria d'[[Occitània]] dins son ''Histoire politique, religieuse et littéraire du Midi de la France depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours''. Aqueu trabalh scientific trobèt pereu un ecò dins l'òrdre donat per [[Napoleon III]] de reculhir totei lei cants populars de [[França]]. D'efiech, aquò permetèt d'enregistrar un gròs nombre de còntes, de poèmas e de cançons occitans.

Lo trabalh d'erudicion sus l'istòria d'[[Occitània]] e sus sa lenga favorizèt a partir de [[1820]] l'aparicion d'un important movement d'autors. Lor retrach tipic es aqueu d'un captau cultivat amorós de la lenga d'òc ò aqueu d'un artesan aculturat en [[francés]] e donant d'importància a sa lenga. La florison aguèt luòc dins totei lei regions occitanas. Dins lo premier ensems, se tròba lo marqués [[Gustau de la Fara-Alès]] ([[1791]]-[[1846]]) que son cap d'òbra foguèt lo roman ''[[Las castanhadas]]'', publicat en [[1844]], qu'inspirèt mai d'un autor cevenòl. [[Joan Josèp Mariús Dieulofet]] ([[1771]]-[[1840]]), poèta [[provença]]u famós per la puretat de sa lenga, ne fa partida tanben partida. Escriguèt de còntes, de poemaspoèmas e de fablas e trabalhava sus un diccionari francés-occitan. Son òbra pus coneguda es lo poemapoèma ''[[Lei Manhans]]'' de [[1819]].

Dins lo segond grop, se pòdon citar lo [[Marselha|Marselhés]] [[Victor Gelu]] ([[1806]]-[[1885]]) e, sustot, l'[[Agen|Agenés]] [[Jansemin (poèta)|Jansemin]] ([[1798]]-[[1864]]). Lo premier s'inspirèt de la societat de la Ciutat Focèa per metre en scena de personatges de la vida vidanta, ne denonciar lei vicis e assaiar de lei corregir. Participèt tanben a la creacion dau jornau satiric ''[[La Sartan]]''. En revènge, refusèt totjorn de jonhér lo [[Felibritge]] en despiech de mai d'una propòsta. De son caire, [[Jansemin (poèta)|Jansemin]] aguèt una gròssa influéncia en [[Lengadòc]] onte suscitèt de vocacions nombrosas. En particular, sei poemaspoèmas li permetèron d'obtenir una fama nacionala e sei lecturas publicas venguèron d'eveniments capables d'atraire un public important. Sei tèxtes son reünits dins ''[[Las Papilhòtas]]''.

Après la renaissença desorganizada de la premiera mitat dau sègle XIX, un grop d'autors decidètdecidiguèt de s'estructurar segon lo modèl de la Pleiada francesa. Aquò donèt naissença au [[Felibritge]] e a un movement poderós que marquèt prefondament la literatura occitana fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Fondat en [[1854]], lo movement voliá restaurar la lenga [[provençau|provençala]], restancar son declin e promòure la cultura [[occitan]]a. Existís totjorn a l'ora d'ara. Son organizacion li permetèt de prepausar la premiera codificacion modèrna de l'[[occitan]] (la [[grafia mistralenca]]) e de donar una visibilitat novèla a la literatura occitana dins un contèxte d'avançada dau francés.

Lo bilanç d'aqueleis accions es mitigat. D'un caire, la literatura occitana venguèt tornarmai fòrça prestigiós, especialament gràcias a l'òbra de [[Frederic Mistrau]], e la grafia mistralenca facilitèt la circulacion deis òbras. Pasmens, d'un autre caire, lo programa [[politica|politic]] dau [[Felibritge]] foguèt jamai ben definit e lei revendicacions lingüisticas dei felibres mau capitèron totalament. De mai, sa promocion de la lenga foguèt sustot aquela dau dialècte rodanenc dau [[provençau]] e excluguèt – generalament – leis autrei formas de la lenga. Enfin, l'usatge de l'[[occitan]] contuniètcontunhèt de demenir au sen de la societat occitana, sustot a partir deis ans 1920-1930.

L'òbra dei cinc figuras majoras dau periòde se destria per sei tematicas de portada universala e per son eclectisme. D'efiech, plusors d'entre elei foguèron romancier, poèta e dramaturg. Es lo cas dau [[Lengadòc|Lengadocian]] [[Max Roqueta]] que son òbra es fondada sus l'esplendor dei [[garriga]]s, sus la consciéncia dau temps e dau non-ren e sus d'univèrs tragic e seren. Caracteristicas de la literatura occitana dei sègles XIX e XX, aquelei tèmaticastematicas son probable lo rebat de la situacion de la lenga e de la cultura occitanas. Son cap d'òbra es lo recuelh de novèlas ''[[Vèrd paradís]]'' que foguèt publicat dins lo corrent deis ans 1960-1970. [[Joan Bodon]], egalament de [[Lengadòc]], èra sustot un romancier e un contaire. Son òbra se concentra sus la descripcion d'un mond rurau format de febles, d'umiliats e d'excluchs. L'eissida i es generalament marrida ([[vin]], [[mòrt]], [[foliá]], fugida...) e lo ton de sa pròsa es sovent pessimista mai tendre. De mai, son trabalh se destria per sa qualitat lingüistica e son parlar servís sovent coma modèl.

[[Bernat Manciet]] èra pas originari de [[Lengadòc]] mai dei [[Lanas]]. Escriguèt ansin dins un dialècte landés qu'es de còps fòrça opac en causa de son ultralocalisme. Pasmens, son òbra es fòrça rica que foguèt poèta, romancier, dramaturg e pintaire. Depintèt principalament lei roïnas de la guèrra, l'estraç de l'òme modèrne e la disparicion dau país occitan. Seis òbras pus importantas son lo recuelh de poesias ''Accidents'', lo roman ''[[Lo gojat de noveme]]'' e lo poemapoèma ''[[L’enterrament a Sabres]]''. [[Marcèla Delpastre]] èra una païsana de [[Lemosin]] que foguèt principalament poetessa. Bastiguèt la sieuna [[cosmogonia]] e assaièt de depintar la vida de la tèrra dins de frasas sovent lòngas que son de còps similaras a de saumespsaumes. Es tanben l'autor d'una autobiografia que conta sa jovença au sen d'un mitan païsan disparegut.