Civilizacion cartaginesa : Diferéncia entre lei versions

Contengut suprimit Contengut apondut
Cedric31 (discussion | contribucions)
correccion ortografica
Linha 1 :
La '''civilizacion cartaginesa''' o '''civilizacion punica'''<ref>« Punic » vòl dire « fenician » en [[latin]], savent que le mot « fenician » ven del grèc <span class="lang-grc" lang="grc">Φοινικήϊος</span> o ''Phoinikếïos''. </ref> es una anciana [[civilizacion]] situada dins lo [[Bacin Mediterranèu|bacin mediterranèu]] e a l’origina de l’una de las poténcias comercialas e militaras mai granda de la region dins l’[[Antiquitat]].
 
Fondada per de [[Fenicia|fenicians]] sus las broas del golf de Tunis en [[-814|814 AbC]], segon la tradicion mai correnta, [[Cartage]] pauc a pauc passèt las autras ciutats fenicianas en Mediterranèa occidentala, abans d’eissimard’eissaimar d'esperela e de desvolopar la seuna civilizacion. Pasmens demorèt mens coneguda qu'aquela de [[Roma antica]], que la ciutat feniciana foguèt destruida per l’armada romana a l'eissiteissida la [[Tresena Guèrra Punica|Tresena guèrra punica]] en [[-146|146 AbC.]], casuda contada per de fonts grecoromanas que se reptèronrepetèron de contunh dins l’[[istoriografia]]. Se plan criticada per la celèbra ''punica fides'', prejutjat venent d'una longa tradicion de fiansança contra los fenicians dempèidempuèi [[Omèr]], aquela civilizacion provoquèt pasmens de vejaires mai favorables<span></span>:
 
::''« Per lor poténcia, egalèron los Grècs; per lor riquesa, los Persas. »''— Appian, Libica, 2
Linha 12 :
 
==== Fenicians en Africa ====
En [[Africa del Nòrd]] que, d'en primièr, seriá estat pels fenicians pas qu'una simpla etapa sus la rota dels metals cap a [[Espanha]], lèu se creèt d'establiments fenicians, coma Utica que foguèt fondada en 1101 AbC. segon [[Plini lo Vièlh|Plini loVièlhlo Vièlh]]<ref>Plini lo Vièlh, ''Istòria naturala'', XVI, 216</ref>. Al sègle <span class="romain">XII</span><sup> Abc </sup>se coneis tanben un establiment a Lixus ([[Marròc]])<ref>Plini lo Vièlh, ''op. cit.'', XIX, 63</ref> e la fondacion de Gadés ([[Cadis]], [[Espanha]]<ref>Vellei Patercul, ''Istòria romana'', I, 2, 3</ref>).
[[File:Routes_commerciales_des_Phéniciens-fr.svg|thumb|Rotas del comèrci fenician]]
La data de la fondacion de [[Cartage]] per [[Didon]], una princessa [[Tir (Liban)|tirena]], es objècte de debat, dempuèi l’Antiquitat fins ara. Doas tradicions anticas s'afrontèron<span></span>: la mai difusada la situava en [[-814|814 AbC]], segon Timèu de Tauromenion que ne demorademòra pas que de fragments<ref>Fragment 82</ref> utilizats per d’autres autors. L’autra legenda fa naissernàisser Cartage a l'epòca de la [[guèrra de Tròia]], tradicion utilizada per [[Apian]]<ref>Appiean, ''Libica'', I, 1</ref>.
 
Las escavacions arqueologicas mostranmòstran pas una data tan alunhada, d'istorians faguèron l’ipotèsi d’una fondacion fòrça mai tardièra (∼ [[-670|670 AbC]]), o una dobla fondatcionfondacion, un establiment de comèrci avent precedit la naissença de la quita ciutat segon Pierre Cintas. Los istorians mai recents se fonda sus l’analisi dels annals de [[Tir (Liban)|Tir]], utilizats coma font per [[Menandre]] e [[Flavi Josèp]], per avançar una datacion a l'entorn del darrièr quart del sègle IX AbC.
 
==== Substrat libian ====
A l’epòca dels primièrs establiments fenicians, l’Africa del Nòrd èra occupadaocupada per de populacions [[Libia|libianas]] importantas, que la continuitat amb los Berbèrs del [[Magrèb]] es la tèsi de Gabriel Camps. Se considèra que s'èra creat un iatus cronologic tròp grand e subretot d'èrsas invasivas successivas tròp nombrosas per que las populacions localas foguèsson pas marcadas de biais durable. Los [[Egipte antica|Egipcians]] mencionan los libians (nomenats [[Libó|libós]]) a partir del sègle XII AbC coma èssentessent las populacions situadas al tèrme oèst de lor territòri.
 
L’origina de las populatcionspopulacions libianas foguèt contada per fòrça legendas e tradicions, mens o mai seriosas, unas evòcan une origina mèda, o persapèrsa, selon [[Procòpi de Cesarèa]]<ref>Procòpi de Cesarèa, ''Guèrra contra los Vandals'', II, 10-13</ref>. Mai informat, [[Gai Sallusti Crisp|Sallusti]] dona una origina dels Libians dins sa ''Guèrra de Jugurta''<ref>Gabriel Camps, ''Les Berbères, mémoire et identité'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;36-50</ref>. [[Estrabon]]<ref><span class="indicateur-langue" contenteditable="false">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span> [http://www.mediterranees.net/geographie/strabon/XVII-3.html {{fr}} Estrabon, ''Geografia'', XVII, 3]</ref> tanben descriu lors diferentas tribús, los noms diferents destrian pas vertadièrament una division etnica e torna pas sus l’unitat del poblat de la region los fenaicainsfenicians arribant.
 
=== Espandiment en Mediterranèa e en Africa ===
 
==== Confiscacion de las possessions fenicienasfenicianas en Mediterranèa occidentala e colonizacion punica ====
Es plan malaisit de destriar, a partir de las escavacions arqueologicas realizadas dins l’ensems dels domènidomeni fenicopunic, çò que tòca los Fenicians tanben tòca los Punics. Atal, los arqueològs mòstran pas de ruptura coma per de sites ancians (Bithia e Nora en [[Sardenha]]). La fondacion d’[[Eivissa]], tradicionalament datada de [[-675|675 AbC]], pòt èsser realizada per l'una o per l'autra.
 
L’« empèri » punic, que la formacion e lo foncionament resulta pas d’un [[imperialisme]] al sens estrict, mas ara considerat coma una mena [[confederacion]] de las colonias ja existissentasexistentas jos la mai poderosa d’aquelas al moment que la ciutat maire, Tir, s'aflaquissiá. Cartage seriá estat encargada d'assegurar la seguretat collectiva e la politica exteriora, veirae quitament comerciala, de la comunautat.
 
Los Fenicians d’Occident puèi los Punics aguèron de relacions precòças amb d’autras civilizacions, subretot los [[Etruscs]], amb que bastiguèron de ligams comercials<ref>Aristòtel, ''Politica'', III, 9, 6</ref>. L’arqueologia confirma aqueles escambis, subretot las lamellas de Pyrgi de Caere e de descobèrtas dins las necropòlis cartaginesas<span></span>: vases produchs dels etruscs (''bucchero'') mas tanben inscripcion en etrusc amb que se mòstra un Cartaginés<ref>Michel Gras, « Étrusques », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', éd. </ref>. Lo ligam amb los Etruscs vòl tanben travar l'espandiment dels Focèus d’Occident, l’operacion s'acabèt per la desfacha focèa d’[[Batalha d'Alalia|Alalia]]<ref>Edward Lipinski, « Alalia », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 14</ref>. A partir del declin dels Etruscs, l’alliançal'aliança ven alara inoperanta.
 
==== Antagonisme amb los Grècs<span></span>: las guèrras sicilianas ====
La prosperitat de Cartage, ligada al comèrci maritim, provòca una rivalitat amb los [[Grècia antica|Grècs]] sul [[Sicília|territòri sicilian]]. Es la causa que l’illa demorèt longtemps una zonazòna d’afrontaments locals, degut a la volontat dels protagonistas d’installar d'establiments o de colonias sus las còstas.
 
Al començament del sègle V AbC, lo conflicte cambiacàmbia de natura : Gelon, tiran de [[Siracusa]], ensag d’unificar l’illa amb lo sosten de mai d'una ciutats grègas. La guèrra, inevitabla, se desencadena amb Cartage, qu'obtenguèt benlèu l'ajudatajuda de l’[[Empèri Aquemenida|Empièri Aquemenida]]<ref>Segon la tradicion, la batalha d’Imèr se debanèt lo meteis jorn que la [[Batalha de Salamina]].</ref>. Amilcar de Giscon, cap dels punics, es vencutvençut a [[batalha d'Imèr]] en [[-480|480 AbC.]]
[[File:Afrique-Agathocle.jpg|thumb|Possessions de Cartage en Africa al temps de l’invasion d’Agatòcle]]
Vèrs [[-410|410 AbC.]], Cartage es reviscolada; son implantacion africana es mai poderosa, e las espedicionsexpedicions alunhadas d’Annon e d’Imilcon mòstran sa mestresa de las mars. Annibal de Giscon desembarca en Sicília en [[-409|409 AbC.]] e fa de victòrias localas mas capita pas a Siracusa. En [[-405|405 AbC.]], la segonda espedicionexpedicion es mens aisida, lo cap de l’armada morriguètmoriguèt d'una epidemiáepidemia de [[Pèsta|pèste]] pendent lo sèti d’Agrigent. Imilcon, que succedís a Annibal, pòt negociar amb Denís que cèssen las ostilitats que paréispareis mai a una trèva qu’a una patz vertadièra. A partir de [[-398|398 AbC.]], Denís ataca Motia, que cai mas es presa de nòu. Un autre sèti se fa davant Siracusa e dura fins a [[-396|396 AbC.]], an ont la pèsta obliga que se levelève. La guèrra contunha pendent seissanta ans. En [[-340|340 AbC.]], l’armada cartaginesa demora sonqu'al canton sud oèst de l’illa.
 
En [[-315|315 AbC.]], Agatòcle de Siracusa pren [[Messina]] e, en [[-311|311 AbC.]], envasís los darrièrs establiments cartagineses de Sicília. Amilcar ripòsta; en [[-310|310 AbC.]], contraròtla gaireben tota la Sicília e fa lo sèti de Siracusa. L’espedicionL'expedicion menada per Agatòcle sul continent african es victoriosa que Cartage deu retirar son armada per qu'apare lo seu territòri; la guèrra dura tres annadas e s’acaba per la fugida d’Agatòcle.
 
==== <span class="romain">Sègle V</span><sup> </sup>e naissançanaissença d’un empèri african ====
Segon la version mai correnta, Cartage se capvirèt al reirepaísrèirepaís après la desfacha d’Imèr en 480<ref name="decret85">François Decret, ''Carthage ou l’empire de la mer'', coll. </ref>. Mas, aquela tèsi es a èsser controversiada pels istorians qu'estiman que l’installacion africana venguèt màger mai tardierament. Lo sègle <span class="romain">V</span> seriá estat segon aquel vejaire pas qu’un espandiment de l’espaci que cal per alimentar una populacion en aument.
 
=== Antagonisme amb Roma e fin de la Cartage punica ===
 
==== Primièras relacions amb Roma: los tractats ====
Las primièras relacions amb Roma son pacificas, coma o mòstra los tractats conclusits en [[-509|509 AbC]] – transmés per l’òbra de Polibi<ref>Polibi, ''Istòria generala'', III, 5</ref> – puèi en [[-348|348 AbC.]] e [[-306|306 AbC.]]; garantisson a Cartage l’exclusivitat del comèrci dempuèi l’Africa del Nòrd e l’abséncia de pilhatge menat contra los alliatsaliats de Roma en [[Itàlia]]. La durada totjorn mai brèva entre aqueles tractats foguèt considerada coma significant de tension entre abedoasambedoas poténcias.
 
==== Afrontament: las guèrras punicas ====
Linha 56 :
Lo [[Primièra Guèrra Punica|primièr conflicte]] se debana de [[-264|264]] a [[-241|241 AbC.]], resultant per Cartage a la pèrda de Sicília e al pagament d’un fòrt tribut. Aquela primièra desfacha provòca de consequéncias socialas gravas amb l’episòdi de la [[Guèrra dei Mercenaris|guèrra dels Mercenaris]], entre [[-240|240]] e [[-237|237 AbC.]], la vila essent fin finala salvada per [[Amilcar Barca]]. Roma profèita d'aquelas dificultats intèrnas per far pièger las condicions de la patz.
 
Après, l’imperialisme de Cartage s’orienta cap a la [[Peninsula Iberica]] e tusta los aliats de Roma, fasent lo [[Segonda Guèrra Punica|segond conflicte]] ineluctable ([[-219|219]]-[[-201|201 AbC.]]) après lo sèti de [[SaguntSagont]]. Pendent l’aventura italiana, [[Annibal Barca]] se mòstra capable de victòrias bravas mas dins l’incapacitat de los expleitarespleitar per pujar l'avantatge e aflaquir una Roma alara tranalhanta. Après [[-205|205 AbC.]], la guèrra ne se debana sonque sul sol african, l’an [[-202|202 AbC.]] marcant la victòria finala de [[Scipion l'African]] a [[Batalha de Zama|Zama]].
 
Pendent los cinquantecinquanta ans seguents, Cartage torna de biais regular lo tribut pesuc, mas al meteis temps fa d’equipaments costoses, coma de pòrts punics per desvolopar. La ciutat sembla tornar a una epòca astrada, coma o mòstra la construccion de programas edilitaris concertats coma aquel del quartièr punic de Byrsa (ligat al suffestat d’Annibal Barca).
 
Pasmens, fàcia al reviscol de la ciutat e a la fin del pagament del tribut, Roma impausa als Cartagineses d’abandonar la vila e de se retirar al reirepaísrèirepaís e, s'anant, de renonciar a lor identitat maritima<ref>Hédi Dridi, ''Carthage et le monde punique'', éd. </ref>. Al subjècte, Vellei Patercul escriguèt que ''« Roma, ja mestressa del mond, pensava pas èsser en seguretat tant que demorariá lo nom de Cartage »''<ref>Aïcha Ben Abed, « Carthage. </ref>. Lo refusrefús logic que seguís aquela intransigéncia provòca lo [[Tresena Guèrra Punica|tresen e darrièr conflicte]]. Marcat pel sèti de Cartage, que dura tres annadas. Al tèrme, quitament se pas cap de sal foguèt espandit sul la tèrra coma o conta l’istoriografia de la fin del sègle <span class="romain">XIX e lo començament del</span><span> </span><span class="romain">XX</span><ref>Vejatz al subjècte R.T. Ridley, « To Be Taken with a Pinch of Salt: The Destruction of Carthage », ''Classical Philology'', vol. 81, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr><abbr class="abbr" title="numéro"></abbr>&nbsp;2, 1986</ref>, la destruccion de la vila es totala e una [[Malediccion]] getada sul site, qu'es declarat''sacer''. Cartage existís pas mai coma entitat politica, mas longtemps demoran d'aspèctes de sa civilizacion, eissamats en Mediterranèa<span></span>: elements religioses, artistics e linguistics, quitament institucionals en Africa de Nòrd.
 
== Geografia ==
 
=== Localizacion dels establiments ===
Los sites ocupats pels Fenicians puèi los Punics, capvirats a la mar per far lo ligam amb las rotas comercialas, devián tanben garantir la seguretat dels abitants ne los aparant d’un reirepaísrèirepaís que podavan èsser ostil. Aquela seguretat èra naturalament assegurada sus una illa, coma Gadés o Motia, mas tanben, dins una mesura mendre, sus una pesinsulapeninsula o un espaci aparat de puèges, fasent, sa defensa mai aisida. Alara, l’excelléncia del site de Cartage explica que foguèt lausat pels autor ancians<ref>François Decret, ''op. cit.'', p. 55</ref>, coma [[Estrabon]] que comparava lo site a una « nau ancorat ». Pasmens, la qualitat protectritz del site natural podava pas sufire, alara se deguèt enforçar amb d'amenatjamentsamainatjaments suplementaris, coma a Motia: l’illa foguèt cencha d'un barri, una cauçada permetent d'anar al fèrm e permetre lo progimentporgiment.
 
=== Cartage, la vila màger: caractèrs generals ===
[[File:Quartier_punique_Byrsa.jpg|left|thumb|Vista del quartièr Annibal de Byrsa amb de parets en opus africanum datant del començament del sègle <span class="romain" contenteditable="false">II</span> AbC.]]
Segon la legenda<ref>Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''Carthage'', éd. </ref>, Cartage se seriá desvolopada dempuèi lo puèg de Byrsa, ciutadèla e centre religiós, puèi s'espandiguèt dins la plana costièra e suls puèges al nòrd, amb lo quartièr de Megara (ara La Marsa) que sembla aver estat bastit d’un biais mai anarquic que lola rèsterèsta de la vila; s’agís benlèu del quartitèrquartièr mai recent e aquel auriá donc pas agut lo temps de s'estructurar. Car, levat Megara, Cartage èra amenatjadaamainatjada segon un plan pro ordonat, amb carrièras drechas, levat suls puèges ont l’urbanizacion pasmens foguèt pensada. Globalament, la plana èra quadrilladaquadrilhada per carrièras, l’agora e las plaças fasián lo ligam amb las carrièras que raionan cap als puèges. La ciutat èra enrodada d’espessa muralhas de blòts d’una pèira blanca que la fasiá luminosa e vesible de luènh. Las escavacions del quartièr dich de  Magon permetèron d’estudiar l’evolucion de las estructuras defensivas e urbanisticas sus un periòde long<ref>Friedrich Rakob, « L’habitat ancien et le système urbanistique », ''Pour sauver Carthage. ''</ref>.
 
La ciutat èra donc concebuda segon un plan que suggerís que los Grècs poirián èsser los sols a l'origina dels plans urbans rectilinhesrectilinèus ordonats sus dos axes, se crosant a l'escaire en lor centre, comuns a gaireben totas las cuitatsciutats dels mond antic. Lo quartièr escavat sul puèg de Byrsa foguèt bastit segon un plan ortogonal, daissant aparéisser l’aspècte organizat de l’urbanisme. Las carrièras, caladas e drecha mas facah de tèrrra batuda suls puèges, se copavan a l'escaire<ref>M’hamed Hassine Fantar, ''Carthage la cité punique'', éd. </ref>.
 
Per pragmatisme, lo relèu es utilizat dins los axes de las carrièras que cambiancàmbian, amb apond d’escaliersd'escalièrs; de largas grasas èran bastida ont lo relèu las fasián necessàrias. Sos quartièrs de demorança èran en partida bastits amb una mena de ciment mesclat amb de tèsts de [[Ceramica|ceramicas]], aquela mescla essent utilizada pel sol de las salas o l’elevament de las parets. Los ostals avián de corredors e d'escalièrs de fusta permetavanpermetián de pojar dins los estatges. Las abitacions èran alimentadas en aiga per de cistèrnas sosterranassosterranhas reculhavanreculhissián l’aiga de pluèja, d'empuèidempuèi la cort centrala, grâcegràcias àa desde canalizaconscanalizacions. I aviá pas de malhum de toats mas de menas de fossasfòssas septicas.
 
D'entre lo elements màger de la ciutat èran l’agora, lslos pòrts de merças e militar, de boticas e obradors diversesdivèrses, de magazins, de quartièrs d’artesans en periferiáperiferia (coma aqueles dels tornejaires), de plaças de mercats, de [[necropòli]]s (coma aquelas situadas entre las abitacions e la plana, e d’autres mai naut sul puèges) coma de temples. Lo tot essent susmontat per la ciutadèla centrala sul puèg de Byrsa, qu'abrigava tanben los temples, coma aquel d’Eshmoun.
 
Cartage èra una granda ciutat cosmopolita de l’Antiquitat, ont vivianvivián de Fenicians e ont convivián de Grècs, Berbèrs d’Africa del Nòrd, Ibèrs d’Espanha e d'autres pòbles eissits dels territòris cartagineses d’otramar mas venent tanben d’Africa subsaariana per las còstas de l’[[ocean Atlantic]] o las rotas dels [[Oasi|oasis]], rotas utilizadas mai tard pels Romans. Los mariadatgesmaridatges mixtes èran corrents e contibuiguèroncontribuiguèron a desvolopar una civilizacion particulara.
 
=== Possessions<span></span>: zonazòna d’influéncia o empèri? ===
[[File:CarthageMap.png|thumb|Cartage e sos territòris jos influéncia politica e comerciala vèrs [[-264|264 AbC.]]]]
Al treslús de l'espandiment territorial, en [[-264|264 AbC.]], l’airal d’influéncia de Cartage èra constituida de la partida màger de la [[Bacin Mediterranèu|Mediterranèa occidentala]] pel biais dels establiments en [[Africa del Nòrd]] (coma l’oèst de [[Libia]] e al mens una partida de la còsta mauretanianamauritaniana), [[Sicília]], [[Sardenha]], [[Illas Balearas|Balearas]] e [[Ispània]], e tanbenlastanben las illas de [[Malta]], [[Illas Eolianas|EolienasEolianas]] e Pelagicas, mas tanben pel contraròtle qu'exercissiá sus d’ancians establiments fenicians coma Lixus (près de [[Tànger]] al [[Marròc]]), Mogador (actual EssaoiraEssoaoira, còsta atlantica de Marròc), Gadés (actuala [[CadisCadiç]] en [[Andalosia]]) e Utica. D'entre las grandas ciutats figuran, en mai de la capitala Cartage, Adrumeta, Ruspina, [[CartagenaCartagèna (Espanha)|CartagenaCartagèna]] o [[Ipòna]].
 
Gadés e Utica (sul territòri de l’actuala Tunisia) foguèron fondadas pels Fenicians entre lo sègle XII e X AbC. La quita Cartage foguèt fondada sus una peninsula enrodada de [[Lòna|lònas]] al nòrd èst de l’actuala [[Tunis]]. Al treslús, la ciutat compta <span>700  000</span> abitants segon [[Estrabon]], un geograf grèc del sègle II AbC.
 
Quitament se lo tipe de ligam entre cartageCartage e las autras possessions es pas plan conegut, la metropòli se serián encargat de las relacions diplomaticas e du comèrci, Sabatino Moscati constatava l’''« incapacitat ''[de Cartage]'' a crear un empèri solid e estructurat »'' coma essent una causa de sa casuda<ref>Sabatino Moscati, « L’empire carthaginois », ''Les Phéniciens'', coll. </ref>.
 
== Arquitectura e urbanisme ==
Linha 92 :
Los autors ancians evoquèron las longas muralhas de las ciutats punicas quand se los fasiá de sètis <ref>Per desvelopar aquel subjècte, consultar las descripcions de las muralhas de Cartage.</ref>. En mai de las ciutadèlas de las ciutats màgers i avián tanben de fortalesas destinadas al contraròtle d’un territòri donat<ref name="fortifications">Edward Lipinski, « Fortifications », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;175-176</ref>. Las escavacions arqueologicas confirman plan la difusion dins tot l’espaci punic del modèl de la vila amb cencha fortificada, al mens dins l’estat actual de las recercas<ref name="fortifications">Edward Lipinski, « Fortifications », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;175-176</ref>. Las escavacions del quartièr Magon de Cartage mòstran los rèstes de la muralha, que ne trenca una pòrta, costat del mar.
 
Los Punics utilizèron a vegadas de muralhas ja existissentasexistentas, coma a Eryx en Sicília, e las lors fortalesas, a lor torn, serviguèron de basa a d'autres elements fortificats, coma a Kelibia dins la peninsula del cap Bon.<gallery caption="Exemples de fortificacions cartaginesas">
File:KELIBIA Fort 01.JPG|Fort ispanic turc de Kelibia bastit sus de basas punicas (V e IIIe‑ II sègle AbC)
File:Carthaginian wall of CartagenaCartagèna.jpg|RèstesRèstas de la muralha punica de Cartagèna (sègle III AbC.)
File:Erice mura.jpg|Muralha de la ciutat d’Eryx en Sicília amb d'utilizacion d’una basa anteriora (sègles IV III AbC.)
File:Carthage.svg|Plan de la Cartage punica
Linha 101 :
=== Espacis publics e estructuras: rotas e pòrts ===
[[File:Carthage_-_Punic_port.jpg|left|thumb|Calas de radoub de l’ilòta de l’amiraltat (après lo sègle IV AbC)]]
L’espaci public s’organisavas'organizava a l'entorn de l’agora<span></span>: centre de la ciutat, la plaça èra bordada pels bastiment del senat e tanben aqueles destinats a las foncions religiosas. L’agora de Cartage, quitament se la localizacion es gaireben coneguda, foguèt pas escavada. Los sites naturals utilizats pels Punics demandavan la realizacion d'estructuras, pòrts e cothons. Quitament se las naus serián a l’abric dins d'ansas o dins de sites naturals privilegiats, coma l''<nowiki/>'stagnum'' de Motia, al començementcomençament de lor istòria, venguèt lèu indispensable de crear d'estructuras artificialas nomenadas « cothon »<ref>Edward Lipinski [sous la dir. de], ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', éd. </ref>. Aquel tipe de pòrt artificial existís a Rachgon, Motia o Sulcis<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 74</ref> e tanben a Mahdia, que l'atribucion pinicapunica es distutada<ref>Las installacions portuàrias foguèron en efièch atribuidas a l’epòca [[Califat Fatimida|fatimida]] de la ciutat.</ref>.
[[File:Mozia_Kothon.jpg|thumb|Cothon de Motia (abans 397 AbC.)]]
Dins lo cas de Cartage, las realizacions — al mens dins l'estat final car la localizacion dels pòrts primitius de CarthageCartage es tiotjorntotjorn en question — son fòrça elaboradas e descrichas per un tèxte celèbre d’Alpini<ref>Appian, ''Libica'', 96</ref>.
 
La fasa finala de la construccion benlèu se realizèt dins la primièra mitat de sègle II AbC, amb un pòrt de merças doblat d’un portpòrt circular amb una ilòtaillòta (dicha de l’amiraltat) permetent la seguretat de la flotaflòta de guèrra, e tanben la discrecion limitant los riscs d’espionatge<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 73</ref>. L'escavacion d'aquelas estructuras cofirmaconfirma las donadas dels tèxtes, coma lo nombre de 220 naus<ref>Segon Appian, ''Libica'', 96, citat dins François Decret, ''op. cit.'', 1977, p. 65</ref> podent i èsser aparta part, mai o mens una desena. L’ivernatge se fasiá dins las calas de radoub instaladasinstalladas sus l’ilòta e a l'entorn del pòrt militar a la fin del periòde de dominacion carthaginesacartaginesa<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 76</ref>. A l'entorn del pòrt de merças èran de magazins<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 77</ref>, o tanben de talhièrs d’artesans.
 
=== Arquitectura sagrada ===
[[File:Tofet_(Monte_Sirai).JPG|thumb|Tofet de Monte Sirai en Sardenha (sègle <span class="romain">IV</span> <span>‑ </span><span class="romain">II</span> AbC.)]]
[[File:Tempio_di_Eshmun-Esculapio_1_(Nora).jpg|left|thumb|Temple d’Eshmoun-Esculap de Nora, sègle II AbC.]]
La localizacion de l’espaci sagrat dins la civilizacion carthaginesacartaginesa es ligada a la topografia urbana, quitament se l'arqueologia pòt mostrar una abséncia de règlas. N'i a tant dins los centres urbans o acropòlis que dins las periferias, fins a las zonaszònas ruralas. La localizacion dels luòcs de culte depend de la creissença de las ciutats, que demorademòra plan desconeguda, lor posicion dins la ciutat podèt aver evoluir.
 
Unes son coneguts per las fonts literàrias, coma lo temple d’Eshmoun, mai grand sanctuarisantuari de Cartage, qu'èra situat segon Appian en naut de l’acropòli, ont foguèt identificat lo puèg de Sant-Loís, ara nomenat Byrsa. Pasmens, lo sum arasat en totalitat a l’epòca romana provoquèt la pèrda de l’ensems dels rèstes<ref>Azedine Beschaouch, ''La légende de Carthage'', éd. </ref>. Lo temple de Melqart a Gadés demorèt longtemps reputat, fins a l'epòca romana.
 
Lo sanctuarisantuari d’[[Astartè]] a Tas Silg, a Malta, seguent un espaci cultual indigèna, tanben foguèt celèbre. Las escavacions de Cartage mostrèron d'espacis cultuals mai modèstes, près de l'esatcionestacion TGM de Salammbò a Cartage, mas tanben al ras del vilatge de Sidi Bo Saïd. E la campanha internacionala de l’[[UNESCO|Unesco]] auriá trobat lo temple dich d’Apollon al tèrme de l’espaci utilizat per l’agora, que se caldriá associar nombre d'estèlas descobèrtas a l'entorn de [[sègle XX]] e fins ara atribidasatribuidas al trofet<ref>Azedine Beschaouch, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;84-86</ref>.
 
Lo sanctuarisantuari rural de Thinissut (Bir Bo Regba), pasmens se data del començament de l’[[Empèri Roman]], possedís totes los caractèrs dels sanctuarissantuaris orientals, que siá per son ensems de corts juxtapausadas que per son mobilièr d'estatuas de tèrra cuècha, coma la representacion de Ba'al Hammon<ref>Serge Lancel et Edward Lipinski, « Thinissut », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 451</ref>. Lo trofet es una estructura presenta dins fòrça sites de Mediterranèa occidentala e situat fòra de la ciutat, quitament dins un luòc malsanós insalubre, coma a Cartage. L’airal se presenta coma un espaci occupatocupat pauc a pauc pels despausdepaus d’urnas e d'estelas, e que se trapa dins la tèrra per contunhar de l’utilizar<ref>Edward Lipinski [sous la dir. de], ''op. cit.'', p. 463</ref>. L’estudi de l'estructura provoquèt dempuèi las originas un debat plan viu, que demora encara, las escavacions capitan pas a acabar amb las polemicas eissidas de las fonts classicas qu'esitan entre un sanctuarisantuari e un cimentèri.
 
=== Arquitectura privada ===
[[File:Maison_punique_byrsa.jpg|left|thumb|Ostal punic de Byrsa datant del sègle <span class="romain" contenteditable="false">II</span>.]]
[[File:Kerkouane1.JPG|thumb|Ostal amb peristil de la carrièra de l’Apotropaion de Kerkouane, fin del sègle <span class="romain">IV -</span><span></span>&#x20;<span class="romain">III</span> AbC.]]
Las escavcionsescavacions de Kerkouane e de dos quartièrs punics de Cartage, aqueles de Magon e d’Annibal, mòstran de quartièrs organizats segon un plan en damièr e dispausant de carrieras largas.
 
L’organizacion de l'ostal punic es ara plan coneguda. L’intrada de las abitacions del quartièr de Byrsa, nomenat quartièr Annibal, es plan estrecha, un long corredor menant a una cort amb poscas e a l'entorn de que s’ordona lo bastit. A l’avant se situava un espaci consacrat, segon d'interpretacions, al comèrci; un escalièr menava a l'estatge. Diferentas fonts, coma Appian, afirmissonafirman que los bastits avánavián fins a sièis estatges<ref>Appian, ''Libica'', 128</ref>, lo rèstes arqueologics confirman la preséncia de mai d'un estatges mas sens definir lo nombre<ref>Serge Lancel et Jean-Paul Morel, « La colline de Byrsa : les vestiges puniques », ''Pour sauver Carthage. ''</ref>.
 
D'ostals pareisson maismai somptuoses que los autres, coma una villà amb peristil dins lo quartièr de Magon. Existís la meteissa destriament dins las construccions de Kerkouane amb lo bèl exemple de la villá de la carrièra de l’Apotropaion. L’organizacion d'ostals fa dire a M'hamed Hassine Fantar qu'aquò un modèl oriental, amb una apòrts de substrats libians. La question de l’aiga dins lo mond punic es de responsabilitat privada, los ostals individuals essent provesits de cistèrnas qu'ajudan ara los arqueològs dins l’estudi de la topografia urbana. Fin finala, foguèt trobat fòrça banhadoiras esclòps sul site de Kerkouane.
 
=== Arquitectura funerària ===
L’arquitectura funerària es lo primièr element que foguèt estudiat dempuèi la fin del [[sègle XIX]], subretot a Cartage, per las exumacions se fan de ceremonias mondanas<ref>Serge Lancel, ''Carthage'', éd. </ref>. La localizacion en arc de cercle d'aquelas [[Necropòli|necropòlis]]<ref>Colette Picard, ''Carthage'', éd. </ref> permetèt de circonscriure la ciutat punica e d’examinar las variacions de son perimètre.
 
Los arqueològs remaquèronremarquèron una tipologia per las tombas, mai sovent cavadas pel ròc e non pas bastidas, o segon un tipe de tomba de potz simple amb ataüc al fons o a l'estatge, o alara amb escalièr menant a un potz. Lo biais de l’inumacion predomina plan, levat a de periòdes coma o mostrèt l'escavacion la necropòli punica de Puig dels Molins.
 
Lo mobilièr e la decoracion d'aquelas sepulturas son estereotipadas<span></span>: [[Terralha|terralhas]], [[Talisman|talismans]], jòias, pèiras, usatge de l’[[òcra]] roge (simbòl del sang e donc de la vida), uòus d’estruci pintats (simbòl de la renaissença) o encara miniaturas de mobilièr en [[argila]]. L'ataüc es sovent cobèrt de [[gip]]. Un [[sarcofag]] de fusta, dins un estat excepcional de conservacion, foguèt descobèrt a Kerkouane mas aquel exemple demora unic fins ara. De tombas foguèron ornadas de decoracions pintas, coma las tombas del Djebel Mlezza au cap Bon, que sembla paréisser simbolizar la cresença punica dins un al delà, l’arma del defunt fasent una mena de viatge: segon François Decret, « per aquel pòble de marins, la Ciutat celèsta èra lo darrièr pòrt ont abordar »<ref>François Decret, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;151-152</ref>.<gallery caption="Seriá de tombas punicas">
Linha 144 :
L’utilizacion de la cornissa motladurada e de modèls redusits de las faciadas dels temples sus d'estelas amb disc solar e ''uræi'' testimònian de l’influéncia egipciana<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;417-418</ref>. De fragments de colomnas motladuras de [[gres]] d’El Haouaria ornadas d'estuc tanben foguèron trobadas, e tanben las pròvas de l’usatge de l’òrdre ionic, coma dins l’exemple del ''naïskos'' de Thuburbo Majus<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 426</ref>, e de l’òrdre doric dins las escavacions del puèg de Byrsa.
 
Las escavacions de Kerkouane, mas tanben lo penjal sud de Byrsa, mostrèron la preséncia de [[MosaïcMosaïca|mosaïcsmosaïcas]] dichas ''pavimenta punica'', de tèsts essent aglomerats dins una mena de mortièr roge<ref>Madeleine Hours-Miédan, ''Carthage'', éd. </ref>. Tanben foguèron trobadas de representacions figuradas del signe de Tanit, entre autres dins la ciutat del cap Bon. Aqueles objèctes datats del sègle III AbC. contradison l'idèa de l’origina grèga del mosaïc classic, longtemps considerada coma un fait segur pels istorians e los arquelògsarqueològs.<gallery caption="Elements de l’arquitectura punica">
File:Maquette el haouaria carthage.jpg|Restitucion d’un potz d’escavacion de gres d’El Haouaria al Cap Bon, ''antiquarium'' del quartièr de Magon a Cartage
File:Urna.jpg|Naïskos de Thuburbo Majus al musèu nacional del Bardo (primièra mitat del sègle II AbC.)
Linha 152 :
 
== Mejans de la poténcia: marina e armada ==
Serge Lancel dins sa sintèsi associèt los dos tèrmes<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 155</ref>, tant es van de voler estudiar la civilizacion carthaginesacartaginesa sens comprene ambedosambedós pilars de l'espandiment punic en Mediterranèa occidentala.
 
=== Marina ===
Cartage beneficièt de las avançadas fenicianas en matèria de construccion navala e de comèrci maritim. La marina punica aviá d'empuèidempuèi lo començament per tòca d'aparar e que demoren secrètas la rotas comercialas, subretot per un contraròtle de la zona de l'[[estrech de Gibartar]].
[[File:Stèle_navire_MN_carthage.jpg|thumb|Figuracion d’una nau punica sus una estèla tardièra del tofet de Cartage expausada al musèu nacional de Cartage, sègle III - II AbC.]]
Al servici del comèrci, la marina escartèt los concurrents grècs, subretot los Focèus. Cartage domina longtemps las mars; aviá la tecnologia maritima e la coneissença de las mars mai avançada. Copiada pels Romans per passar lor retard dins lo domènidomeni, sa poténcia navala foguèt fòrça redusida après la [[Primièra Guèrra Punica|Primièra guèrra punica]].
 
==== Tipes de naus ====
Ambedoas marinas de Cartage (de merças e de guèrra) avián la mèsmamèma finalitat, a saber la preservacion del comèrci.
[[File:Corbita_BM_GR1850.3-4.32.jpg|left|thumb|Representacion d’una nau sus un relèu roman de marbre del sègle <span class="romain">II </span>trobats en Tunisia e expausada al [[British Museum]]]]
La poténcia navala de Cartage s’explica sens dobte per sa mestresa de las tecnicas de navigacion. S'apièja sus dos tipes de naus: las [[TriremaTrirèma|trirèmas]], galèra de tres rengs superpausats de ramas, e las quinquerèmas, galèra amb quatre puèi cinc ramairesremaires sus un banc de nada. Las naus èran equipadas de proas de protomè de testa de caval, coma o suggerisson de representacions iconograficas. Excellents bastisseires de naus, leoslos Punics realizèron mercé a lor flotaflòta un empèri maritim que foguèt comparat a aquel d’[[Atenas]]. La descobèrta des epavasespavas de Marsala, naus de guèrra escavadas per Honor Frost al larg [[Sicília]], presisètprecisèt las coneissenças actualas sus la construccion navala punica del sègle III AbC; las naus de l’epòca èran bastidas segon una tecnica plan elaborada, identificada per l'utilizacion de « prefabricats »<ref>Honor Frost, cité par Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 185</ref>. Aquela tecnica confirma los tèxtes, coma aqueles d’Alpini<ref>Appian, ''Libica'', 121</ref>.
 
La nau, qualificada de chiorma, aviá un esperon destinat a trucar los vaissèls enemics<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 183</ref>.
 
==== Periples ====
[[File:Hannon_map-fr.svg|left|thumb|ZonaZòna explorada pendent lo periple d'Annon]]
Los periples maritims testinòniantestimònian de l'ardidessaardidesa dels marins punics e de lor mestresa de las mars. Es possible que descobriguèron de tèrras novèlas: lo periple d'Annon mena atal los Punics de Gadés de cabotar pel [[Africa|continent african]] fins al [[golf de Guinèa]] amb una flota de naus carthaginesascartaginesas. Aquel d’Imilcon los aurián menats fins a las illas Cassiteridas cap a [[Grand Bretanha]], sus la rota de l’[[estanh]].
 
Los marins de Nechao capitèron eles a realizar los primièrs la circumnavigacioncirconnavigacion del continent african<ref>Hérodote, ''L’Enquête'', IV « Melpomène », 42</ref>.
 
=== Armada ===
Linha 178 :
La question del recrutament de l’armada cartaginesa, dels mercenaris e de la plaça dels ciutadans foguèt estudiada per l’[[istoriografia]] dempuèi l’Antiquitat<span></span>: la casuda de Cartage seriá deguda al recrutament de soldats professionals e a la manca d’engatjament dels ciutadans, al contrari del modèl grèc puèi roman.
 
Aquel argument passa sul coratge dels soldats dins los darrirèrsdarrièrs combats, ont s’engatja la populacion, e coneis pas l’organizacion de la marina militara, que s'organiza a l'entorn dels ciutadans. L’armada punica se compausava de soldats de diversasdivèrsas originas: de mercenaris, de ciutadans engatjats volontaris mas tanben de subjèctes del territòris o aliats. Aquela armada presentava alara un fòrt caractèr cosmopolitcosmopolita; cada partida balhava d'unitats per la participacion a l’esfòrç comun. Una tala estructura èra pas sens dangièr quand l’Estat podava pas mai soldar, coma o msòtramòstra la [[Guèrra dei Mercenaris|guèrra dels Mercenaris]] l'endeman de la [[Primièra Guèrra Punica|Primièra guèrra punica]].
 
Lo comandament cartaginés èra dins las mans de militars eissits de las grandas familhas e designat per l’assemblada del pòble<ref>Diodore de Sicile, ''Bibliothèque historique'', XXV, 8</ref>. L'ierarquiáierarquia militara demora pasmens mal coneguda, quitament s'es gaireben segur que lo títol de general correspond a aquel de rab. La ciutat aviá pas gaire d'indulgéncia pels oficièrs vencutsvençuts, los tèxtes enoncianenóncian fòrça exemples de generals crucificats o executats<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 113</ref>.
 
==== Unitats ====
 
===== Armament e unitats terrèstras =====
Las armadas de Cartage paréisseonpareisson a las autras de la mèsmamèma epòca. Los cambiaments dins las estructuras e manòbras son degudas a [[Annibal Barca]], volent modificar una armada basada sus las [[Falanja|falanjas]]<ref>Polibi, ''op. cit.'', I, 33</ref> eissidas de la tradicion grèga<ref>Yann Le Bohec, ''Histoire militaire des guerres puniques. 264-146 AbC.</ref>, al mens pel periòde mai conegut de son istòria, a partir de las guèrras sicilianas puèi punicas.
 
Las unitats èran diversasdivèrsas, organizadas en batalhons segon lor origina etnica, e armada a vegada segon las lors tradicions. L’infantariá leugièra compreniá, en mai dels ciutadans armats de lanças e d'espasas<ref name="dridi117">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 117</ref>, d'unitats especializadas<span></span>: coma los frondaires de las [[Illas Balearas|Balearas]], d'arquièrs o de lancièrsd’astièrs libians armats de javelinas, ponhals e bloquièrs de cuèr<ref name="dridi121">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 121</ref>, e tanben de grops de fantassins [[ibèrs]] equipats de bloquièrs e d'una espasa corta nomenada ''falcata''<ref name="dridi117">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 117</ref>. Lo ''batalhon sagrat'' descrich per Diodòr de Sicília<ref>Diodòr de Sicília, ''op. cit.'', XVI, 80, 2</ref> e [[Plutarc]]<ref>Plutarc, ''Timoleon’', 27-28''</ref> aviá un armament especific. L’infanteriáL'infantariá pesuca èra organizada en falanjas segon lo modèl macedonian, mas se sap pas se la sarissa, caracteristica d'aquela formacion, èra utilizada dins l’armada cartaginesa.
 
Las autras unitats terrèstras se constituissián subretot de cavalièrs, sonque numids al començament puèi eissits d’autras originas, coma d'Ibèrs e Galleses<ref name="dridi121">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 121</ref>. Aquel element fòrça mobil faguèt la diferéncia suls camps de batalhas de la Segonda guèrra punica. L’equipament incluissiá tanben de carris de guèrra, sens dobte venguts d’una tradicion libiana longa ligada als contactes d'aquel pòble amb las armadas egipcianas, e subretot los [[Elefant de guèrra|elefants de guèrra]]. Aquela darrièra unitat, mes en exergexèrg pels contemporanèus de guèrras punicas, fuguèt dins los fachs limitada en nombre e d’un usatge tardièr, benlèu après la [[guèrra de Pirrus en Itàlia]]. Un tal usatge respondavarespondiá a de finalitats mai psicologicas que militaras. Aqueles elefants èran benlèu d'una raça locala d’[[Loxodonta cyclotis|elefant d’Afric]], mai pichona que l’[[Elephas maximus|elefant d’Asia]]<ref>Il s’agit de l'hypothèse de nombre d'historiens comme Philippe Leveau ou Jean-Pascal Jospin.</ref>. Los cornacs serián estat d'origina indiana<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 122</ref>.<gallery caption="Soldats de l’armada cartaginesa">
File:Numidian cavalry.png|Cavalièr numid vist per Theodore Ayrault Dodge (1891)
File:Hannibal spanish soldier.png|Soldat ibère vist per Theodore Ayrault Dodge (1891)
Linha 197 :
 
===== Unitats marinas =====
Las unitats marinas evoluèron amb l'istòria<span></span>: la [[trirematrirèma]], apareguda al sègle VI AbC., embarcava 200 òmes en mai dels ramairesremaires. La quadriremaquadrirèma foguèt inventada a l’epócal'epòca ellenistica. E la quinqueremaquinquerèma, embarcant 300 òmes al mai, foguèt concebuda pendent las guèrras punicas. La logistica èra assegurada per d’autras naus, nomenadas ''gallè''
 
==== Tecnicas e manòbras ====
D'entre los apòrts macedonians a l’art de la guèrra carteginesacartaginesa, los istorians prenguèron l’organizacion en [[falanja]]<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 123</ref>, la disposicion de l’armada en campanha e los camps. Pasmens, de cambiaments son deguts a [[Annibal Barca]]<span></span>: l’importançal'importància estrategica de la cavaleriácavalariá, las manòbras novèlas d’envelopament de l’adversari (batalha de Cannes)<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;124-125</ref>, veire una estrategia d’embuscada per passar un desavantatge numeric coma pendent de la batalha del lac Trasimèn. Los elefants de guèrra, pauc e tardièrament utilizats mas remarcats pels adversaris, jogavan subretot un ròtle d’intimidacion e de desorganizacion de las linhas enemigas.
 
Per la guèrra sus mar, l’usatge de l’epòca èra d’eperonard'esperonar las naus. Per contrar l’avança carthaginesa, los Romans realizèron lo « còrb » per facilitar l’abordatge e tornar prene l’avantatge. Podèron alara véncer Cartage a la batalha de Milèa.
 
Los Cartagineses èran tanben de mèstres en [[Sètge|poliorcetica]], utilizant de torres de sèti, balistas e catapultas.<gallery caption="Batalhas implicant l’armada cartaginesa">
Linha 214 :
 
=== Institucions ===
L’organizacion politica de Cartage èra lausada per fòrça autors antics avançant sa « reputacion d’excelléncia »<ref>Polybe, ''op. cit.'', VI, 43</ref>. Se pauc de detalhs son coneguts sul govèrn de la granda ciutat, pasmens avèm un tèxte preciós d’[[Aristòtel]]<ref>Aristòtel, Politica II, XI, 1-16 ''[//fr.wikisource.org/wiki/La&#x20;Politique/Traduction&#x20;Barthélemy-Saint-Hilaire {{en}} en linha]'', , <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;110-112</ref> que la descriu coma un modèl de constitucion « mixta », equilibrada e presentant las melhoras caracteristicas dels diferents tipes de regims politics; aquel document donèt un debat viu, d'istorians, coma Stéphane Gsell, lo considerant coma una descripcion tardièra<ref>Stéphane Gsell, ''Histoire ancienne de l’Afrique du Nord'', tome II «  L’État carthaginois  », éd. </ref>. Los cercaires privilegian ara una evolucion de las institucions pendent l’istòria<ref>Maurice Sznycer, « Carthage et la civilisation punique », ''Rome et la conquête du monde méditerranéen'', tome 2 «  Genèse d’un empire  », éd. </ref>.
 
Malgrat de manca de l’informacion qu'avèm sus Cartage, las donadas son fòrça mai importantas que per las autras ciutats punicas.
 
==== Problematica de la reialtat a Cartage ====
Quitament se Didon èra eissit d’una familha reiala, pas cap d'element dins la legenda la cita pas coma reina. Los autors grècs o latins mencionan la preséncia de ''basileis'' o de ''reges''. La teoria de la reialtat de Cartage, asprament defedudadefenduda e desvolopada per Gilbert Charles-Picard seguent Karl Julius Beloch, es ara rebutada per gaireben totes los istorians. Una partida de l’[[istoriografia]] tanben supausèt d'ambicions monarquicas sul modèl ellenistic als Barcids en Ispània, ipotèsi tanben escartada per Maurice Sznycer<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;566-567</ref>.
 
Lo mond fenician punic ignoravan pasmens pas la [[monarquia]]<span></span>: los reis fenicians mencionats a Tir avián pasmens pas un poder absolut<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', p. 565</ref>.
Linha 226 :
Mai conforme a las tradicions orientalas e de Tir, lo govèrn deurián èsse comparable a aquel de Roma, amb un Senat e dos sufètas (literalament « jutges ») elegits cada annada mas nomenats « reis » pels Romans e Grècs a causa de lor incapacitat a trobar dins lor cultura un tèrme adequat per transmetre la realitat punica<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', p. 568</ref>.
 
Se pensa qu'aqueles sufètas exerciánexerçavan a l'encòp lo poder judiciari e executiu mas non pas lo poder militar, reservat a de caps elegits de biais separats cada annada per l’assemblada del pòble e recrutats d'entresdemest las grandas familhas de la ciutat. Lo cas d’Annibal Barca pòt èsser remarcat, essent elegit sufèta après la [[Batalha de Zama|desfacha de Zama]], en [[-196|196 AbC.]] segon [[Tit Livi]]<ref>Tit Livi, ''Istòria romana'' (''Ab Urbe condita''), XXIII, 46, 3</ref>. Lo poder dels sufètas èra benlèu un poder civil d’administracion de la causa publica<ref>Senèca, ''De tranquillitate animi'', IV, 5</ref>.
 
==== Elements oligarquics ====
Los sufètas èran assistits per un « Conselh dels Ancians »<span></span>: los tèxtes evòcan los « Ancians de Cartage » tot coma a [[Leptis Magna]] se menciona encara en plana epòca romana los « Grands de Leptis »<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', p. 576</ref>. Aquel conselh foguèt assimilat al Senat, los membres essent nomenats dins las diferentas fonts ''gerontes'' o ''seniores''.
 
Lo Senat, benlèu compausat pels membres de las familhas influentas, compta sens dobte de centenas de membres<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', p. 578</ref>. Avián competéncia per totes los afars de la ciutat<span></span>: guèrra, patz, diplomacia, ecaetc. Los generals rendavanrendián compte de lors actes devantdavant aquela assemblada, qu'avián lo darrièr mot. Pasmens se sap pas se los sufètas èran elegits per aqueles [[Oligarquia|oligarcs]] o per l’ensems del pòble.
 
En mai, Aristòtel es lo sol a mencionar un conselh restrench los « Cent Quatre » o los « Cent »<ref>Aristòtel, ''Politica'', II, 11, 3 e 7</ref>, e las « pentarquiáspentarquia ». Aquelas institucions son mal conegudas, la primièra avent recebut, sus la basa d’un tèxte de Justin, un ròtle judiciari<ref>Justin, ''Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi'', XIX, 2, 5-6</ref>.
 
==== Elements democratics ====
Una assemblada del pòble es citada dins lo tèxte d’Aristòtel e, se se crei Polib, prenguèt lo poder pendent los sègles III e II AbC.</abbr><ref>Polibi, ''op. cit.'', VI, 51</ref>. Aquel poder èra sens dobte grand; lo mèsmemème autor parla d’una [[corrupcion]] plan difusada per obtenir de magistraturas<ref>Polibi, ''op. cit.'', VI, 56, 4</ref> e de comandaments militars. D'afars essent evocats devant aquela assemblada en cas de desacòrdi entre las institucions de biais oligarquic, quitament s'aquelas assercions son illustradas per pas cap de pròva arqueologica.
 
Se supausa que sols los òmes liures i èran admeses e de fonts, que Diodor de Sicília, parlan d’una reunionreünion sus l’agora de la ciutat<ref>Diodòr de Sicília, ''op. cit.'', XX, 9, 4</ref>.
 
Aqueles inconeguts permeton donc pas de determinar quin èra lo gras de [[democracia]] dins l’anciana Cartage. pasmens, semble aquerida que las familhas màger de mercands exerciánexerçavan l’essencial del poder.
 
=== Organizacion sociala ===
La societat cartaginesa èra plan estratificada<span></span>: una [[aristocracia]] d’origina [[Tir (Liban)|tirenca]] deuriá tenerténer l’essencial del poder economic, politic e religiós; lo rèste de la populacion se partatjavatapatjava entre una proporcion desconeguda d’artesans e de comerçants e un [[proletariat]] eteroclit compausat d’esclaus mas tanben de populacions nativas, veire punics. La plaça de las femnas demora fins ara dins lo debat.
 
==== Estratificacion de la societat ====
[[File:Prêtre_à_l'enfant_Musée_Bardo.jpg|left|thumb|''Estèla del preireprèire amb l’enfant'' trobada al tofet de Cartage servada al musèu nacional del Bardo (<span class="romain">sègle III AbC.)]]
L’aristocracia cartaginesa aviá coma caracteristicas son origina tirenca, sa fortuna ligada a de foncions d’armadors puèi de proprietairiproprietari fonzièrs, son ròtle dins las magistraturas e un biais de viure particular en demoranças luxosasluxuosas (al cap Bon o dins lo quartièr de Megara). Al sen d'aquela aristocracia deuriá se recrutar los preiresprèires, que formavan una classa plan organizada mas jogavan pas cap de ròtle politic. Lo sacerdòci podava èsser tanben exercit per las femnas. Lors vestits es conegut entre autre mercé a l'''Estèla del preirereire amb l’enfant''; lo personatge identificat coma lo celebrant pòrta una tòga de [[lin]] e una còfa particulara que corona un cap pelat. Las classas popularas son descunegudasdesconegudas mas se supausa qu'èra formada d'òmes liures e d’esclaus podent èsser ligats a una persona o a l’Estat. En mai, se trapava dins las ciutats cartaginesas un nombre d’estrangièrs eissits de l’ensems del [[Bacin Mediterranèu|bacin mediterranèu]]<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;97-102</ref>.
 
==== Femnas ====
[[File:Dido_Cochet_Louvre_ENT2000.10.jpg|thumb|Marbre atribuit a Christophe Cochet (mòrt en 1637), representant Didon, servada al Lovre]]
Malgrat las personalitats fòrtas e de destins tragics coma  aqueles de Didon-Elissa, Sofonisba e l’esposa d’Asdrubal lo Boetarc, las femnas a Cartage aparéissonapareisson pauc dins las fonts disponiblas. Quitament se marcat per un [[Patriarcat|caractèr patriarcal]], la societat cartaginesa balha una independéncia relativa a las femnas: l’estudi de las estèlas del tofet de Cartage mòstra de sacrificis efectuats per de femnas en lo lor nom<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 239</ref>. En mai, sembla que fòrça activitats professionalas lor èra obèrtas.
 
Aquela independéncia èra pasmens mermada per una mena d'instrumentralizacioninstrumentalizacion de las femnas al servici de lor familha, al moment de la causida de l'espós per tòcas politicas o economicas: l’istòria de Sofonisba es plan evocatritz d'aquela subjeccion, maridada successivament als reis numids Sifax puèi Massinissa<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 241</ref>. Lo contèxte del maridatge es pauc conegut e se sap pas se la poligamiá èra practicada.
 
Al contrari, de cas de mariadatgesmaridatges mixtes figuran dins de fonts e se trapan tanben dins las escavacions de sepulturas multiplas, amb un rite fenician per l’un dels individusindividús inumats e african per un autre. Filha d’Asdrubal Gisco, general cartaginés, esposa Sifax, rei de Numídia, sus òrdre del paire per realizar una aliança entre Cartagineses e Numids.
 
==== Populacions nativas ====
Las populacions autoctònas son encara mens aisidas de concébreconcebre. Lo contacte amb los primiers navigatorsnavigadors, quitament s'es possible mejans lo comèrci silenciós d’Erodòt per tòca comerciala afirmada, venguèt una relacion que se basariá sus la dominacion<ref>Polibi, ''op. cit.'', I, 2, 71-72, citat {{fr}} per François Decret, ''op. cit.'', p. 92</ref>. Foguèt mostrat mejans de tèxtes servats de l'empèri cartaginés èra pesuca, que siá al moment de la conquèsta o als moments dificils de la guèrras punicas, coma ne testimònia las revòltas que se succediguèron. Pasmens, las populacions nativas de l’exterior, subretot jos l’egida de Massinissa, contrubuiguèroncontribuiguèron a la casuda de la ciutat a causa de lor intrusions successivas pendent la segonda mitat del sègle II AbC.<span class="cx-segment" data-segmentid="1190"></span>
 
== Economia ==
Cartage constituissiàconstituissiá un empèri commercialcomercial, maritim, terrèstre e  agricòla. Alara, lo ligam entre totas las contradas, que sián punicas o jos influéncia punica, se fasiá per la mar mercé a la marina cartaginesa.
 
=== Comèrci ===
 
==== Rotas dels metals preciós produchs e importats ====
[[File:Casa1.jpg|left|thumb|Mòstra de vases d’origina grèga e etrusca, argila, al  musèu nacional del Bardo]]
Los Cartagineses, tot coma lors ancessors fenicians, èran d’excellents marins e comerçants. L’istorian latin [[Plini lo Vièlh]]  escriu ala loslor surjettessubjècte « los Punics inventèron lo comèrci »<ref>François Decret, ''op. cit.'', p. 103</ref>.
 
Coma Tir, Cartage fasiá lo negòci dels metals, carcan subretot de  matèrias primièras que li permetèron de constituir sa riquessariquesa e de desvolopar son malhum comercial: [[Argent (metal)|argent]], mas tanben  [[coire]] e [[Estanh (element)|Estanh]]  venent dels establiments del sud de l’[[Ispània]]  (reialme de Tartessos). Dins aquela region, las minas èran a l'encòp aisidament expleitablasespleitablas e accessiblas. L’estanh se trobava tanben dins las illas Cassiteridas (actuala  [[Grand Bretanha]]).
 
De biais segondari, los Cartagineses importèron e difusèt de pichon objèctes manufacturats:  [[Ceramica]]s grègas e etruscas mas tanben, a partir del sègle VII AbC. d'elements d’artesanat egipcian coma d'amulètasalumetas. Lo negòci se praticavapracticava tanben per de  caravanas mas aquel tipe d’escambi èra fròçafòrça mai azardós e dangieriósdangieirós. Aquel comèrci terrèstre permet d’explicar d'establiments, subretot en Libia e dins lo sud de la Tunisia actuala.
 
La tòca de fenicians punics èra d’exportar los metals a l’estat brut cap a l’Orient; fins al sègle VI AbC, aviànavián un monopòli del comèrci e de la navigacion en Mediterranèa occidentala mercé a que beneficianbenefícian d’un liure accésaccès als metals, e a las fonts umanas e agricòlas de regions entièras.
 
==== Produchs exportats ====
[[File:Lister-Murex-brandaris.jpg|thumb|Murex brandaris de que veniá la color porpre, per Martin Lister, in ''Historia Conchyliorum'' ([[1685]]-[[1692]])]]
Los Cartagineses expleitavanespleitavan de produchs manufacturats per lors artesans o importats: de ceramicas, d'objèctes en [[veire]] (especialitat feniciana) o encara de teissitsteissuts tenches de  porpre — especialitat feniciana venent del murex murèx que la preparacion mena a aquela color tan amadaaimada dins l’Antiquitat — trabalh de l’[[evòri]], fusta e metals (placatge d’evòri, d’[[aur]] o d’[[Argent (metal)|argent]] sus diferents materials). A causa de lor caractèr possiblament perible, es a vegada malaisit d’identificar unes produches d’expleitacionsd'espleitacions: los teissitsteissuts, plan reputats, daissèron pas de rèstes arqueologics fòra del molons de murexmurèx o de peses destinats a tibar las cortinas.
 
==== Comèrci e exploracion ====
Los viatges d’exploracion s’explican per la recerca de minerals e de mercats nòus: l’estanh de Grand Bretanha e d’Ispània, l’aur o d’autras matèrias primièras en Africa subsahariana. De produches pel negòci èran fabregats pels talhièrs  cartagineses.
 
=== Agricultura e pesca ===
 
==== Territòri agricòla de Cartage ====
Just abans la [[Primièra Guèrra Punica|Primièra guèrra punica]], Cartage contrarotlava en [[Africa del Nòrd]] un territòri de gaireben  <span class="nowrap" contenteditable="false">73  000&nbsp;km<sup>2</sup></span><span class="nowrap" contenteditable="false"></span> — son [[hinterland]], constituit per l’actuala Tunisia, presentava alara un territòri destinat a l’[[agricultura]] superior en superfícia a quel de Roma e dels seus aliats, e demora una de las zonaszònas agricòlas màger l’[[Empèri Roman|Empèri roman]] — per una populacion de gaireben de quatre milions d’abitants. Una tala populacion se caliá un progimentporgiment regular et un rèirepaís capable de donar una produccion sufisenta en quantitat e en qualitat: una produccion de cerealas destinada a toutastotas las classas socialas, e tanben una produccion de fruchs o de vianda per la populacion mai aisida.
 
Aquel territòri foguèt fòrça redusit après las atacas de Massinissa dins lo darrièr miègsègle d’existéncia de la ciutat, per arribar a una superfícia inferiora a  <span class="nowrap" contenteditable="false">25  000&nbsp;km<sup>2</sup></span><span class="nowrap" contenteditable="false"></span> en [[-146|146 AbC]].<ref name="decret85">François Decret, ''Carthage ou l’empire de la mer'', coll. </ref>.
 
La zonazòna ocupada per Cartage en Africa èra plan fertila que gausissiá d’una pluviositat fòrça sufisenta per la produccion agricòla. Aqueles atots foguèron expleitatsespleitats mai tard per la [[Província d'Africa|província]]  d’[[Africa romana|Africa roma]]<nowiki/>na<ref>François Decret, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;87-88</ref>.
 
==== Cultura e abaliment ====
[[File:Olive_z03.jpg|thumb|Los Cartagineses melhorèron la prodictivitatproductivitat de l'olivièr amb l'empèut]]
Cartage instaurèt lèu un partatge dels pretzfachsprètzfachs entre de culturas amb òca lucrativa, dins las tèrras pròchas de la capitala, e las culturas [[Cereala|cerealièras]] daissadas a las populacions libianas, aquelas darrièras devián pagar un tribut en natura que lo pes, subretot pendent las guèrras punicas, poirá aver influenciat los eveniments los insitant a la revòlta<ref>Polibi, ''op. cit.'', I, 2, 71-72</ref>. La ciutat desvolopèt lo rèirepaís amb la cultura de l’[[Ametlièr|Amètl]]<nowiki/>a, de la [[Figuièra|figa]], de l'[[Olivièr|oliva]], de la [[Milgranièr|milgrana]] — lo nom latin  ''Punica granatum''  ven dels Roman lo vesent coma fruch punic — e de la [[vinha]], en mai dels [[blat]]. Aquelas plantas èran presentas a l’estat salvatge dins la region mas los Fenicians portèron de brots que foguèron d’expleitatsd’espleitats per tot lo  [[Bacin Mediterranèu|bacin mediterranèu]]: i a de rèstes de produchs agricòlas punics fins en  [[Grècia antica|Grècia]].
 
L’[[elevatge]] èra practicat de longas pels autoctòns, subretot los  [[Equus caballus|cabals]], los [[Bos taurus|buòus]] e  [[Mul|muls]]<ref>Polibi, ''op. cit.'', XII, 3, 3</ref>.
 
==== Tecnicas agricòlas ====
La capitada de Cartage s’explica tanben l'engènh en d’agronomia. Los Cartagineses capitèron a desvolopar las tecnicas agricòlas d'entre las mai eficaças de l’Antiquitat que la utlizèronutilizèron los Romans àa tradisent en [[latin]]  lo  tractat dudel punic Magon<ref>François Decret, ''op. cit.'', p. 87</ref>. Columella coservèt de fragments de l’òbra punica, amb un procediment de vinificacion<ref>''De re rustica'', XII, 39, 1-2</ref>.
 
Las olivadas seguissinánseguissián de règlas precisas, subretot l’espaçament entre los plants, règlas fins ara respectadas. Lo materiel agricòla aviá un ròtle important per melhorar de la produccion, coma o msòtramòstra las representacions dels  [[Araire|araires]], coma sus una escultura trobada sul territòri de l'actuala Libia<ref>Vejatz la representacion d’una scèna d'araire trainadatraïnada per un dromadari dins Florence Heimburger, « Naissance d’un empire », ''Les Cahiers de Science et Vie'', <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr><abbr class="abbr" title="numéro"></abbr>&nbsp;104, avril-mai 2008, p. 37</ref>, çò que de segur destrièt de la produccion libiana tradicionala<ref>François Decret, ''op. cit.'', p. 88</ref>.
 
==== PèscaPesca e cauquilhum ====
[[File:Factoría_de_salazones_001.jpg|thumb|Fabrica de garum de Baelo Claudia (près de Cadis) datada de l’epòca romana]]
La pèscapesca èra una activitat espandida a l’epòca punica e, en mai de las produccions de salasons e de murexmurèx, es establit que son los Fenicians punics qu'espandigèronespandiguèron l’usatge del  [[garum]] dins lo bacin mediterranèu. Aquela salsa a basa de peissons grases, utilizada en cosina e per tòca medicinala, èra producha a granda escala dins d’establiments trobats en nombre<ref>Véronique Krings et Edward Lipinski, « Garum », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 185</ref>. La produccion e la comercializacion del garum contunhèron fòrça a l’epòca romana.
 
== Art e artesanat ==
Linha 313 :
L’essencial dels elements que demoran fins ara es ligat a un usatge funerari. D’autras esculturas existisson, mas de talha pichona, coma la Dama de Galera o lo protomèu del leon de Sant’Antioco.
 
Los cips e  estèlas, a vegada en forma de betils o « ostal del dieu », daissan véser una evolucion estilistica. Esculptats dins lo  [[gres]] al començament, aqueles elements son concebuts mai tard en [[calcari]], a vegadas amb d’acrotèris e de motus ciselats d’influéncia grèga marcada: motius animalièrs, vegetals, umans e subretot simbòls. A partir dels sègles V e IV Abc, se difusan lo motiu dich « signe de Tanit » que se trapa sus plan d’autres supòrts. Se pensava qu'èra present pas qu'en Mediterranèa occidentala, mas las recerca actualas ne mòstran suls sites del  [[Levant]]<ref>Selon François Bertrandy, « Signe de Tanit », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 417</ref>. D’autres motius foguèron reconeguts coma aquel de l’idòla botelha. Existís de diferéncias localas, coma a Motia, que las figuras umanas son mai precòças e mai generalizadas que ne son a Cartage<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 448</ref>.
 
Los [[Sarcofag|sarcofags]] son plan representatius del quita metissatgemestissatge dels Fenicians punics: lo tipe antropoídantropoïda d'en primièr present en Fenícia Fenicia evoluèt en Mediterranèa occidentala.  E mai en Africa, d'exemples plan conservats foguèron trobats en Sicília e dins la peninsula Iberica. Al sègle IV AbC.,  lo tipe cambiacàmbia en Tunisia per fsese plaçar al dessús d'una estatua del defunt<ref>Jean Ferron, « Sarcophages », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 392</ref>. Los sarcofags de Santa Monica nomenats ''del preire e de la preiressa'', al  musèu nacional de Cartage, son particularament interessants per causa de las drapariás e l’actitud dels dos personatges: lo preire a la man drecha quilhada qu'es lo signe de benediccion<ref>André Parrot, Maurice H. Chéhab et Sabatino Moscati, ''Les Phéniciens'', coll. </ref>, la preiressa ten una  [[colomba]]; las mans esquèrras d'ambedosambedós pòrtan un vas  d'[[encens]] per l’usatge liturgic conegut, que lo nom de la òbras<ref>Hédi Slim et Nicolas Fauqué, ''La Tunisie antique. ''</ref>.<gallery caption="Estèlas e sarcofags punics">
File:Stele tofet Nora.jpg|Estèla del tofet de Nora expausada al musèu arqueologic de Nora
File:Karthago Tophet.JPG|Estèla del tofet de Cartage
Linha 327 :
 
==== Tèrras cuèchas ====
La produccion de tèrras cuèchas, plan variada, coma de caras grotescas amb de traches marcats, d’origina de segur  [[Levant|levantina]]<ref name="guzzo108">Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''op. cit.'', p. 108</ref>. Las formas ne son diversasdivèrsas; las rugas e las bocas desformadas s’acompanhan a vegada de motius geometrics. De masquetas de trachs negroídsnegroïdes caracterizats tanben foguèron trobadas. Destinadas a èsser penjadas, aquelas caras avián una fonccion apotropaïca: devián alunhar los demònis.
 
Tanben i aviá de  protomèus representant la partida superiora de coses d’òmes o de femnas. L'estil d'aquel tipe de produch es divers, a l'encòp egipcian mas tanben grèc a partir del sègle VI AbC., e se n'establiguèt una classificacion<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;455-460</ref>.<gallery caption="Masquetas e protomés de tèrra cuècha">
File:Masque Carthage AO Louvre surrounding.png|Caras venent de Cartage al departament de las antiquitaysantiquitats orientalas del Lovre, fin del sègle VII començament del VI AbC.
File:Tunisie Bardo 002.jpg|Masqueta grimacejant al musèu nacional del Bardo (fin del sègle VI AbC.)
File:Sileno (Sulcis).jpg|Masqueta en forma de Silèna venent de Sulcis (Sardenha)
File:Mozia masque.jpg|Masqueta grimacejanta al musèu Whitaker de Motia (Sicília)
File:Tunisie Bardo.jpg|ProtoméProtomè al departament punic del musèu nacional del Bardo
File:Protome AO Carthage1.jpg|Protomè egitisantaegiptizanta (Lovre)
File:Protome Carthage AO Louvre.jpg|Protomè egiptisantaegiptizanta (LouvreLovre sègle VI ‑ V AbC.)
</gallery>
La produccion de coroplastiácoroplastia èra espandida  dins fòrça sites punics, de l’Africa del Nòrd fins a las illas Balearas passant per la Sicília e Sardenha. Èra de figurinas motladas, tenent d'objèctes (de  tamborins per exemple) o de pichons animals; d'estereotipes fenicians punics coabitan amb d’autres estereotipes ellenisants, o alara de produccion locala<ref name="guzzo108">Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''op. cit.'', p. 108</ref>. La tecnica foguèt tanben utilizada per subjèctes de dimension variabla, d'usatge religiós, quitament après la casuda de Cartage. Se ne trobèt dins las escavacions del sanctuari de Thinissut al cap Bon (pichona escultura de Ba'al Hammon enrodada per dos [[Esfinx (mitologia grèga)|esfinx]] mas tanben de bèlas grandas representacions de Tanit « leontocefal » e de [[Demetèr]]).<gallery caption="Figurinas de tèrra cuècha">
File:Statuette tambourin Bardo.jpg|Estatueta amb tamborin al musèu nacional del Bardo
File:Dama de Ibiza.jpg|Figurina eissida de la necropòli de Puig dels Molins, sègle III AbC.
Linha 345 :
</gallery>
 
=== Vida videntavidanta ===
Los Punics èran d'artesans especializats e plan coneguts. Los  [[Grècia antica|Grècs]] lor donavan reputacion de vendre de belaròias, veirotalhaveiretalha fabricada pels artesans en cambi de produchs de valor coma las matèrias primièras eissidas de las regions qu’abordavan per naus. Atal, fòrça objèctes e belaròias fenicians d’inspiracion diversa (grèga, egipciana, etc.) foguèron descobèrts suls sites que frecantavanfrequentavan. Las [[Necropòli|necropòlis]] escavdas dempuèi lo [[sègle XIX]]  mostrèron  un material important e variat que suggerís un artesanat desvelopat<ref name="Guzzo_p106">Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''op. cit.'', p. 106</ref>: trabalh dels metals amb per exemples de rasors de [[bronze]] ornats de motius gravés, caras de pasta de veire de fonccionfoncion apotropaïca qu'ornavantornavan de collarscolars, [[Evòri|evòris]] e  [[Òs|òsses]] gravats e tanbèitanbenb de jòias.
 
==== Ceramicas ====
Per la [[terralha]] utilizada dins la vida videntavidanta fòra del contèxte religiós, las escavacions mostrèron de ceramicas per usatge alimentari o culinari e tanben de  lampas d'òli que las formas mòstran una produccion estereotipada e racionalizada; d'exemples de vases poparèlas foguèron tanben trobats.
 
Se, a partir del sègle III AbC., se vei fròçafòrça imitacions d’importacions grègas, demorademòra una produccion tipica nomenada « mòtles de cocascòcas »<ref name="Lancel_p466">Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 466</ref>.
 
Las escavacions de las necroplòisnecropòlis de Cartage mostrèron de caras presentant d'elements de la vida videntavidanta:  un forn de pan de tipe tabona, servat al  musèu nacional de Cartage, mas tanben de pichonas pèças de mobilièr que permeton d’imaginar l’interior dels ostals.<gallery caption="Ceramicas e lampas punicas">
File:Casa2.jpg|Mòstra de produccions localas de ceramicas al musèu nacional del Bardo
File:Lampes puniques MNC.jpg|Lampas punicas del musèu nacional de Cartage
Linha 362 :
==== Amulets ====
[[File:Joies.jpg|thumb|Mòstra de jòias punicas al musèu nacional del Bardo]]
Fròça Fòrça amulets d’òs, de pasta de veire e de pèiras foguèron trobadas dins las sepulturas, subretot de femnas e d’enfants, avent per tòca d'aparar los defunts amb de rites magics. Èra importadas (subretot d’[[Egipte]]) o fabricadas sul luòc. De tèmas son recurrents, coma lo dieu egipcian [[Bès (Divinitat)|Bès]], mas tanben  [[Her]] o l’uèlh Odjat<ref>Éric Gubel, « Amulettes », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;27-28</ref>.
 
==== Jòias ====
[[File:Bijoux_puniques_MN_Carthage.jpg|left|thumb|Jòias punicas de la colleccion del musèu nacional de Cartage]]
De jòias somptuosas en [[aur]], [[Argent (metal)|argent]] e pèiras duras venent de las necropòlis. Ligada a l'estructura del comèrci fenician punic e eissida d’una longa tradicion orientala, aquela produccion consistís en de collarscolars plan cargats e pesucs, mas tanben amb de  bagas, anèls d’aurelha o de nas  significatius de l’apéncial'aparéncia que venguèt significativa dels Punics, aspècte plan escarnit per las fonts classicas. D'escarabats tanben foguèron descobèrts e tanben d'estugs de foncion protectritz evidenta<ref>Giovanna Pisano, « Les bijoux », ''Les Phéniciens’', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;418-444''</ref>.
 
==== Evòris e òsses ====
Tanben se trapa de tauletas en [[evòri]]  escultadas, material sovent remplaçada per d’[[òs]], de còst mendre. L’influéncia orientala anciana, veire egipciana, es recurrenta dins aqueles artefactes frequents suls sites de las Mediterranèas orientala e occidentala. FròçaFòrça objèctes d'aquela natura data dels sègles  <span class="romain">VIII<font size="2">  -  </font></span><span class="romain">IV<font size="2">  AbC. e la preséncia dins los meteis luòcs d’evòri bruta suggerís una fabricacion locala<ref name="Guzzo_p106">Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''op. cit.'', p. 106</ref>.
 
==== Rasors de bronze ====
[[File:Navaja_púnica_de_Ibiza_(M.A.N._Inv.1923-60-1416)_01.jpg|left|thumb|Rasor punic de bronze trobat dins la necropòlo de Puig dels Molins (Ibiza) (<span class="romain">VI</span><span> ‑ </span><span class="romain">IV</span>AbC.), [[Madrid]], musèu arqueologic nacional]]
Fròça Fòrça rasors de [[bronze]] o de [[fèrre]] foguèron descobèrts dins las necropòlis après lo sègle VII AbC.. Aqueles objèctes son ligats a una simbolica de purificacion dels defunts. Avián una foncion religiosa, veire talismanica<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 453</ref> e benlèu destinats a èsser penjats, al mens pel material present dins lo mond Iberic.
 
E mai, a partir del sègle V AbC., una decoracion èra realizada. Aquel dessenhs — a vegada figuradas sus ambedoas fàcias pels exemplars tardièrs — testimnòiantestimònian d’influéncias variadas, subretot egipciana o egèa. La produccion aguèt de desvelopaments autonòmas dins mai d'una regions de possessions cartaginesas, montrantmostrant de vertadièras capacitats creativas<ref>Serena Maria Cecchini, « Rasoirs », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;371-372</ref>.
 
==== De veire ====
Segon una legenda contada per [[Plini lo Vièlh]]<ref>Plini lo Vièlh, ''op. cit.'', XXXVI, 190-191</ref>, lo  [[veire]] foguèt inventat pels Fenicians, que n'aurián gardat lo secret de fabricacion pendent un periòde long. De segur, desvelopèrandesvelopèron la tecnica del bufatge e subretot comercializat lor produccion a granda escala<ref>Éric Gubler, « Verrerie », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 490</ref>, qu'aurián fach naisser la legenda.
 
Las descobèrtas son pro frequentas suls sites arqueologics<ref>Maria Luisa Uberti, « Le verre », ''Les Phéniciens’', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;536-561''</ref>, en Occident e en Mediterranèa orientala. Los objèctes mai tipics son de masquetas pichonas de cara umana e de faciès variats, destinats a far partit dels collarscolars amb de pichonas bilhas de veire; tanben i aviá de pichons pòts d'enguent o de  [[Perfum|parfum]]. Las pèças mai remarcablas son coloradas dins la massa.<gallery caption="Artesanat en veire">
File:Head man Carthage Louvre AO3783.jpg|Cara d’òme barbut en pasta de veire al Lovre (sègle IV ‑ III  AbC.)
File:Amulettes pâte verre.jpg|AmuletaMuleta de pasta de veire al musèu nacional del Bardo (fin del sègle IV - començament del III AbC.)
File:Verrerie MNC Carthage.JPG|VerieriáVeirariá al musèu nacional de Cartage
File:Unguentario punico3.jpg|Vase d'enguent, musèu de Puig dels Molins
</gallery>
Linha 389 :
==== Numismatica ====
[[File:CarthageElectrumCoin250BCE.jpg|thumb|Moneda cartaginesa amb una tèsta de divesa coronada de cerealas vèrs 250 AbC. [[Londres]], [[British Museum]]]]
Las monedas cartaginesas apareisson tardierament: l’economia punica es pas monetària al començament car los escambis se fan amb de  lingòts veire per l’usatge du tròc<ref>Hédi Dridi, ''op. cit., p. 155''</ref>. Las primièras datan de [[-480|480]] o [[-430|430]] [[-430|430 AbC.]]<ref>Jacques Alexandropoulos, « Numismatique », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;320-327</ref>. La naissença del monedatge punic se deu a la necessitat de pagar los mercenairis engatjats pel compte de la ciutat punica en Sicília<ref name="dridi157">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 157</ref>, los talhièrs de Motia e  [[Palèrme]]  foguèron considerats  coma ont se batèri las primièras monedas d'aquela civilizacion<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;155-156</ref>. A Cartage, los talhièrs comencèron pas lor activitat a la mitat dels sègle IV AbC.<ref name="dridi156">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 156</ref>. Lo metal utilizat es l’[[aur]], l’[[electrum]] e l’[[Argent (metal)|argent]]  a la fin del sègle III AbC.  La lei e la qualitat de batuda d'aquel monedatge mermèt a la fin de la [[Segonda Guèrra Punica|Segonda guèrra punica]]<ref name="dridi156">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 156</ref>, las escavacions permetavanpermetián pas de considerar aquel element coma un argument d’una supausada decadéncia<ref name="dridi157">Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 157</ref>.
 
Las quita emissions cartaginesas passan d’un sistèma ponderal escandalhat sus la dracma eginetica al shekèl fenicèu. Segon Jacques Alexandropoulos, aquela transicion metrologica seriá ligada a la pèrda dels establiments sicilians, justificant lo passatge d’un sistèma punic grèc de tòca internacionala cap a de las batudas fenicianas punicas d'usatge intèrne, exprimissent tanben un subresaut « nacionalista » de Cartage. La tipologia de las monedas de Cartage mòstra un punt vista estilistic l’idèa de la paternitat grèga d'aquel monedatge. Es subretot lo cas del tipe dich, segon Stéphane Gsell, Gilbert Kenneth Jenkins o Pierre Cintas, de la tèsta d’Aretusa, de Cerès o de Tanit. Quin que siá, aquel retrach sembla dever fòrça a Evainet. Coma las ciutats gregasgrègas e de lors colonias de la Grècia Granda, Cartage afirma son identitat. S’anonciaS'anóncia africana amb de tipes monetaris emblematics<span></span>: en mai de la tèsta de divinitat controversisa, lo [[Equus caballus|caval]] e lo [[palmièr]] son utilizats alternativament o ensems.
 
Una diversitat mai granda dels tipes abordadas dins lo monedatge cartaginés aparéisapareis dins las emissions de Sicília, de Sardenha, de la peninsula Iberica e suls tres darrièrs sègles d’existéncia de la metropòli.
 
==== Gliptica ====
Fòrça bagas de [[Sagèth|segèls]] foguèron escavadas de las necropòlis punicas. Presentan sovent un caston en forma d'escarabat egiptisantegiptizant gravat dins de pèiras mièja duras (cornalina, agata, calcedònia, jaspe, crisoprasa, onix, eca.) Lo plan de l'escarabat ofrís sovent un subjècte d’inspiracion talismanic.
 
Aquel van es eissit d’una fòrça longa tradicion orientala. Aquelas pèiras tralhas en cròs poiriá èsser a l’origina dels produchs d’importacion<ref>Ernest Babelon, ''La gravure en pierres fines'', p. 79 et suiv., éd. </ref>. Las pèiras gravadas venián de talhièrs fenicians, e mai frequentament egipcians. Avián de vertuts talismanicas semblablas a aquelas que serián estat las cresenças egipcianas.
 
Pasmens, se constata coma una degenerescénciadesgenerescéncia a partir de la segonda mitat del sègle IV AbC.<ref>Éric Gubel, « Glyptique », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', p. 194</ref>, amb una produccion mens nòbla (gravaduras sus pasta de veire) que poiriá èsser l’indici d’una produccion tipicament cartaginesa alara que l’aparéncia de las importacions evolua e presenta una gravadura d'estil mai frequentament ellenistic.
 
== Lenga e literatura ==
Linha 406 :
=== Lenga ===
[[File:Inscription_bilingue_de_Thugga.jpg|thumb|Inscripcion libica e punica del mausolèu libic punic de Dougga ara mostrada al [[British Museum]] (Sègle <span class="romain" contenteditable="false">II</span> AbC.)]]
La lenga punica serviguèt de ligant e de fons linguistic e cultural comun als fenicians d’Occident<ref name="Lancel_p466">Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 466</ref>, que lo centre es Cartage la punica. Aquela lenga, utilizada pels eleits coma per las populacions de las regions jos influéncia punica — [[NumidiaNumídia|Numids]] e autres [[Berbèrs]] del [[Magrèb]] (coma en [[Tunisia]] e en [[Argeria]] o encara al [[Marròc]]) mas tanben [[Ibèrs]] e autras populacions del reialme de Tartessos (dins le sud d’Ispània) — portada luènh dins lors territòris.
 
Contunhèt de viure, malgrat la preponderància del [[latin]], fins a l’arribada dels Arabs al [[Sègle VI|sègle VI ApC.]] A aquela data, aquela lenga s'aflaquissent èra venguda una lenga locala minoritària. Corollari de la lenga, l’alfabet fenician, ancessor de l’[[alfabet grèc]], s’espandissiá dins l'ensems del [[Bacin Mediterranèu|bacin mediterranèu]] fins a venir lo vector de la pensada dels pòbles de l'esfèra punica. Aquela [[escritura]] sens vocalas se modifiquèt aprés l'establiment roman en Africa del Nòrd, tendent a inclure de vocalas. Son aspècte venguèt diferent dins lo temps e segon las regions. Al [[Sègle IV|Sègle IV ApC]][[Sègle IV|<span class="romain"></span>]], l’alfabet latin èra utilizat per transcriure la lenga punica<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 587</ref>.
 
La lenga acabèt per venir, amb lo [[berbèr]], lo substrat sus que s’establiguèt l’arabi tunisian e los autres dialèctes magrebins modèrnes, influenciats per l’[[arabi]]<ref name="Mohand">Tilmatine Mohand, « Substrat et convergences : Le berbère et l'arabe nord-africain », ''Estudios de dialectologia norteaafricana y andalusi'', <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr><abbr class="abbr" title="numéro"></abbr>&nbsp;4, 1999, pp. 99-119</ref><sup class="reference cite_virgule" contenteditable="false">,</sup><ref name="maghribi"><span class="indicateur-langue" contenteditable="false">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span> [http://insaniyat.revues.org/12102 Farid Benramdane, «  ''Le maghribi, langue trois fois millénaire'' de ELIMAM, Abdou (Éd.]</ref>.
 
=== Literatura e epigrafia ===
[[File:Piedra_de_nora224.png|thumb|Estèla de Nora amb l’alfabet fenicèu (sègles <span class="romain">IX - VIII AbC</span>), [[Castèl (vila)|Cagliari]], musèu arqueologic nacional]]
La literatura cartaginesa nos parvenguèt pas, mas se sap qu’existissiá a Cartage fòrça bibliotècas, çò qu'induchindutz una certacèrta produccion literària o al mens una difusion de la literatura de l’epòca, subretot aquela de lenga grèga<ref name="amadasi121">Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''op. cit.'', 2007, p. 121</ref>. La [[filosofia]] èra espandida dins lo mitan punic, de noms son coneguts segon çòque dich Diogènes Laèrci o Jamblic<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 196</ref>; lo mai celèbre filosòf d’origina cartaginesa es de segur Clitomac Asdrubal.
 
Existissiá una literatura de drech, d’istòria, de geografia, quitament se tot aquò foguèt perdut. Pasmens, foguèt conservat de fragments de l’important tractat d’agronomia de Magon, qu'influencièt fòrça los Romans<span></span>: la pròba n'es que la traduccion en latin foguèt decidida pels conquerents l'endeman de la presa de la ciutat<ref name="amadasi121">Maria Giulia Amadasi Guzzo, ''op. cit.'', 2007, p. 121</ref>. Los autors romans posteriors ne citan d'extrachs e acaban pas de far d’elògis a son subjècte ([[Plini lo Vièlh]]<ref>Plini lo Vièlh, ''op. cit.'', XVIII, 22-23</ref>, [[Marc Terent Varron|Varron]]<ref>Varron, ''De re rustica'', I, 1, 10-11</ref> e [[Luci Iuni Moderat Columella|Columella]]<ref>Columella, ''De re rustica'', I, 1, 3</ref><sup class="reference cite_virgule" contenteditable="false">,</sup><ref>Columelle, ''op. cit.'', XII, 4, 2</ref>). Lo raconte del periple d'Annon, quitament se s’agís d’un tèxte redigit en grèc, dèu èsser la traduccion d’un tèxte punic benlèu afichat dins un temple<ref name="hours17">Madeleine Hours-Miédan, ''op. cit.'', p. 17</ref>. Pasmens, malaisit d’interpretar, lo document faguèt fòrça polemicas.
Linha 427 :
=== Panteon ===
[[File:Incense burner depicting Baal-Hammon AvL.JPG|left|thumb|Brutla perfum de Cartage representant Ba'al Ammon amb una tiara de plumas (sègle <span class="romain" contenteditable="false">II</span> AbC), argila, musèu nacional de Cartage]]
La [[Mitologia]] de Cartage es en granda partida eritadaeretada d'aquela dels Fenicians, e sa religion, malgrat una transcripcion en latin o en grèc dins las fonts anticas, garda tot lo long de son istòria aquel caractèr prigondament oèst semitic<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', p. 586</ref>.
 
Lo panteon, fondat sus una basa semitica, evolua amb lo temps, sovent après una encontra amb de tradicions localas. De mai, de divinitats acqueriguèronaqueriguèron dins diversasdivèrsas colonias lo caractèr de poliada<span></span>: Tanit foguèt considerada coma la poliada de Cartage, Melqart jogant aquel ròtle a Gadès — ont i aviá un temple reputat — tot coma Sid (''Sardus Pater'' a l’epòca romana) en Sardenha<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 172</ref>. Lo panteon, que possedisson un nombre plan naut de divinitats<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;170-175</ref>, es dominat per Ba'al Ammon en Africa del Nòrd e sovent acompanhada de Tanit (fàcia a Ba'al) coma paredra. Ba'al e Tanit de segur aqueriguèron de caractèrs especifics en Africa del Nòrd car, en Orient, los caractèrs de Ba'al son diferent d'aqueles de la divinitat cartaginesa alara qu’[[Astartè]], qu'èra sa paredra en Orient, semble mai atudada dins l'esfèra cartaginesa, quitament se son culte es averat<ref>Maurice Sznycer, ''op. cit.'', p. 588</ref>.
 
Existís donc una continuitat religiosa, los ancians dieus fenicians èran totjorn lausats pels Cartagineses, coma Astartè, divessa de la feconditat e de la guèrra, Eshmoun, dieu de la medecina, e Melqart, dieu fenicèu de l’espandiment e de l’enriquiment de l’experiéncia umana. Melqart adopta, el, de caractèrs de l'eròi grèc [[Eracles]]. Ba'al Ammon, originari de FeníciaFenicia, es tanben influenciat per d'apòrts egipcians; Ammon èra conegut en Libia e dins gaireben tota l’Africa del Nòrd, e foguèt assimilat a un dieu local que la representacion èra tanben un marran. Aquel dieu e son culte èran en relacion amb lo fuòc e lo solelh. A l’epòca romana, lo culte de Ba'al adoptèt de trachs de [[Jupitèr (dieu)|Jupitèr]], dieu màger del panteon roman. O demotant fins a l’arribada del [[cristianisme]].
 
Fin finala, al mens un culte grèc, aquel de [[Demetèr]] e Corè, ligat a la fertilitat e a la meisson, aparéis dins la cultura cartaginesa pendent la guèrra grèga punica. Segon Diodòr de Sicília, pendent lo sacatge del temple d'aquelas divessas a [[Siracusa]] en [[-396|396 AbC.]], de calamitats casèron sus l’armada cartaginesa. Alara, las autoritats decidiguèron l’introduccion de lors cultes per que las divinitats obtengan reparacion. ExistíExistís tanben d'indicis d’un culte de la divesadivessa egipciana [[Isis]]<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 177</ref>. Las divinitats del panteon punic esssent subretot onoradas als moments importants de l’istòria, per exemple per mercejar del succès d’una expedicion maritima o favorizar una campanha militara seguenta.
 
=== SanctuarisSantuaris e rites ===
Los luòcs de culte son de bastits especifics o d'espacis amenatjatsamainatjaments. De temples urbans foguèron trobats en luòcs diversesdivèrses; la situacion seguissiá donc pas una règla precisa. Aqueles situats al bòrd de mar beneficianbenefícian de lor contacte amb los forastièrs (ofrendas, ex votos, donacion, ecaetc.). Tanben foguèt descobèrt de sanctuaris dins de cròtas.
[[File:Louvre_AO_Stele_scène_religieuse.jpg|thumb|Scèna religiosa presentada sus una estèla de Cartage en depaus al Lovre]]
[[File:Karthago_Tophet_2.JPG|thumb|Vista d’una partida de las estèlas del tofet de CartageCartag Fòrça e]]
La religion èra un afar d’Estat a Cartage; quitament se los preiresprèires intervenián pas directament dins la politica interiora o exteriora, avián una granda influéncia sus una societat prigondament religiosa. Los cultes èran estructurats per una ierarquia de preiresprèires que las foncions mai nautas èran ocupadas pels membres de las familhas mai poderosas de la ciutat<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 178</ref>. Tota una societat sembla aver estat ligada als temples<span></span>: servicials, barbièrs, esclaus. Los fidèls podavanpodián crompar acheter d'''ex voto'' dins de dependéncias del luòc de culte<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 180</ref>. Dins unes temples<ref>Es lo cas a Sicca Veneria (actuala Le Kef) segon Valère Maxime, ''Factorum dictorumque memorabilium. ''</ref> existissiá una [[prostitucion]] sagrada, masculina e feminina, definitiva o sonque provisòri.
 
Los cultes jogavan un ròtle economic important mercé a las ofrendas (coma las viandas e autres manjars) als dieus e preires. Lo sacrifici aviá tanben un pes significatiu<span></span>: de « tarifs » èran definits per cada tipe de sacrifici en foncion de cada demanda, que d'exemples foguèron conservats; l’un d’entre el es expausat al musèu Borély de [[Marselha]]. Los sacrificis segurs dins aquels documents sont variats<span></span>: animals, pichons ([[Ausèl|aucèls]]) o grands ([[Bos taurus|buòus]]), mas tanben vegetals, manjars o objèctes. Après lo partatge del produit del sacrifici entre divinitat, preire e fidèl, una estèla èra erigida pel remembre<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 185</ref>.
 
La question del tofet es centrala dins la polemica, a causa de la flaquesa de las fonts que dubrís totas las interpretacions. Se faguèt l’identificacion del tofet amb lo ritual del moloch, contat pels autors ancians coma essent un sacrifici d’enfants. Dins de tofets, los arqueològs trobèron d'estelas en grand nombre amb d'inscripcions estereotipadas evocant la realizacion d’un vòt o un mercejament. Aqueles tèxtes demorandemòran pasmens pauc explicits e subretot repetitius<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 340</ref>. Malgrat de fonts anticas a carga, cal mostrar l’abséncia d’indicacions dins de tèxtes essencials, coma [[Tit Livi]]. Aquel silenci pòt estonar car los romans avián pas cap d'interés a amagar un argument qu'auriá justificat la destruccion de Cartage<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 348</ref>. Lo debat<ref>Sabatino Moscati, « Il sacrificio punico dei fanciulli : realtà o invenzione ? </ref><sup class="reference cite_virgule" contenteditable="false">,</sup><ref>Sergio Ribichini, « Il tofet e il sacrificio dei fanciulli », ''Sardò'', <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr><abbr class="abbr" title="numéro"></abbr>&nbsp;2, éd. </ref> sul sacrifici dels enfants dins la civilizacion punica es pas encara tencattampat, la sciéncia essent incapabla de donar las causas de las mòrts estudiant los òssaments contenguts dins las urnas nimai de dire se aquel luòc èra quicòm mai qu'una [[necropòli]] per enfants.
 
Los cultes e lor practica daissèron de rèstes visibles dins las diferentas colonias fenicianas e de la Mediterranèa occidentala, vengudas cartaginesa, mas tanben pels pòbles en contacte amb aquela civilizacion, coma los [[Berbèrs]] de [[NumidiaNumídia]] e de MauretàniaMauritània e los [[Ibèrs]].
 
=== Religiositat populara ===
Linha 451 :
I a una diferéncia entre la religion d’Estat e la cresença populara, a causa de las amulètas e autres [[Talisman|talismans]] per tòca de s'aparar dels demònis o las malautiás, mostrant una fòrta influéncia egipciana. Quitament, se remarca un culte de las divinitats egipcianas, coma lo dieu nan [[Bès (Divinitat)|Bès]], dins las classas popularas. Atal, fòrça objèctes escavats per tòca d'aparar los vivents e los mòrts (masquetas, amuletas amb cara de Bès mas tanben de rasors). La magia impregnava la vida; èra blanca mas tanben negra per alunhar los rivals potencials<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 194</ref>.
 
Lo culte dels ancessors èran benlèu observats dins los fogals mas demorademòra plan escur. D'interdits alimentaris subretot aquel del [[Sus scrofa domesticus|pòrc]], se relalizètrealizèt fins al començament de [[Sègle IV|sègle IV AbC]]<ref>Hédi Dridi, ''op. cit.'', p. 182</ref>.
 
Los Punics avián fe dins una vida après la mòrt, coma o mòstran las cambras mortuàrias — quitament se l’[[incineracion]] èra tanben practicada — ont los defunts preparats per lor vida dins l'al delà èra acompanhada d’ofrendas en noirituranoiridura e bevendas. Lor tomba èra decorada coma un ostal e se perfumava lo tombèls abans de lo tapar. De mòrts èran colcat segon lo rite oriental alara que d’autres èran en posicion fetala, segon la tradicion berbèra, e oncats d’[[òcra]], mostrant una influéncia localas sus la religion cartaginesa, al mens en Africa del nòrd. Tanben foguèt trobat dins de tombas punicas dins las [[Illas Balearas|Balearas]] d'estatuetas tipicas de la cultura locala.
 
== Civilizacion exogèna e mestissada ==
La vida culturala d'aquela civilizacion, qu'a vegadas foguèt nomenada [[talassocracia]] a causa de son rapòrt estrech e sostenible amb la mar, resulta de la mèsclamescla de las influéncias indigènas, fenicianas, grègas e tanben egipcianas.
 
=== Persisténcias orientalas e apòrts africans ===
L’art fenician es una mescla subtila d'elements grècs e egipcians. Se la cutura egipciana influencièt prigondament los fenicians a partir del milèni III AbC, la [[Grècia antica|cultura ellenica]] prenguèt lo relai a partir del sègle IV AbC. La cultura feniciana emergiguèt a partir de à partir de l’esfondrament egipcian, a la seguida de l'invasion dels [[Pòbles de la mar]] en [[-1200|1200 AbC.]]. Abans son existéncia, èra confonduda dins l'airal sirian libanés ([[País de Canaan]]). Alara, de Punics d’Occident se nomenèron Cananèus longtemps après l’absorpcion de l’empèri cartaginés pels Romans. En efècte, a causa de la posicion geografica de Cartage e que los fenicians son presents dins l'occident mediterranèu, la ciutat punica cristalizacristalliza e amassa aquela preséncia, la transformant en empèri, en favorizant l'espandiment de la colonizacion.
 
=== Identitat cartaginesa ===
L’art punic, aquel dels Fenicians d’Occident, mòstra de compausantas egipcianas coma lo trabalh del veire — amb de pichonas caras de veire de las tombas punicas especifics al ment fenician e que servisson a alunhar del mòrt los esperits marrits o demònis — e de motius coma lo nimfèaninfèa qu'es sus d'objèctes o la decoracion dels bastits. E mai, a partir del sègle IV AbC apareguèron de rèstes d’influéncia ellèn se superpausant a las influéncias egipcianas e s'apondent a la cultura feniciana primitiva.
[[Fichièr:TUNISIA_DOUGGA_MAUSOLEE_LYBICO_PUNIQUE_001.JPG|thumb|Mausolèu libiac punic de Dougga, sègle II AbC.]]
[[Fichièr:Mozia_1.jpg|left|thumb|Efèb de Motia, vèrs 450-440 AbC, marbre, Motia, musèu Whittaker]]
Lo mausolèu libiac punic de Dougga ocupa una plaça particuliaraparticulara car simboliza lo [[sincretisme]] arquitectural entre tradicions egipcianas e apòrts grècs, veire ellenistics<ref>Filippo Coarelli et Yvon Thébert cités par Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 421</ref>. DemoraDemòra d’autres testimònis d'aquela arquitectura funerària monumentala coma a Sabratha.
 
L'[[escultura]] evolua d’un estil ieratic, gaireben simbolic, cap a una estetica mai figurativa mas idealizant la perfeccion. L’efèb de Motia, un [[marbre]] del sègle V AbC. escavat en [[1979]], testimònia d'aquel contacte amb lo mond grèc de Sicília. Examinant aquela estatua sorgigèronsorgiguèron diversas tèsis<span></span>: unes i vegèron una representacion de Melqart amb una neta influéncia grèga alara que d’autres cercaires considèran l'estatua coma una òbra grèga transportada a Motia coma presa de guèrra. D’autres encara l’identificant coma una comanda a un artista grèc de Sicília del sègle V AbC segon l'estil cartaginés, subretot sul plan vestimentari<ref>Vincenzo Tusa, « Le jeune homme de Motyé », ''Les Phéniciens’', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;618-621''</ref>; tanben foguèt evocat un ròtle d’auriga veire un comanditari de jòcs<ref>Vincenzo Tusa cité par Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 439</ref>. L’ambiguïtat d'estil de l'òbra provòca « una pèrda de las referéncias abitualas, font d’inconfòrt intellectual e estetic »<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 440</ref>. Lo sarcofag dich « de la preiressa » de la necropòli dels Rabs mòstra tanben aquelas influéncias mescladas.
 
Los canons estetics dels protomés indica lo mèsmemème mestissatge a l’origina de las causidas dels artesans demorandemòran malaisit de comprene. Las estatuetas d’[[Eivissa]] mòstran elas una influéncia locala benlèu ligat a l'isularitat<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 460</ref>. MétropòliMetropòli situada entre Orient e Occident, Cartage globalament joguèt un ròtle de facilitataire d’escambis economics e culturals, mostrant uneuna granda porositat al respècte de l'exterior<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 462</ref>.
 
=== Persisténcias après la casuda ===
[[Fichièr:P6212453_dougga.jpg|thumb|Opus africanum del Capitòli de Dougga, sègle II ApC<abbr class="abbr" title="après Jésus-Christ">.</abbr>]]
[[Fichièr:DSC00097_-_Edicola_funebre_greco-punica_da_Marsala_-_Foto_G._Dall'Orto.jpg|thumb|Edicul funèbre grèc punic de Marsala, epòca [[Empèri Roman|romana imperiala]], expausat al musèu arqueologic Antonio Salinas (PalèrmePalèrma)]]
La civilizacion punica contunhèt fòrça al delà de la destruccion de Cartage en [[-146|146 AbC]], dins las institucions localas de las ciutats romanas, dans l’arquitectura e subretot dins la religion e dins la lenga. Se constata la preséncia de sufètas, magistrats municipals, dins las institucions de las ciutats romanas d’Africa del Nòrd fins al sègle II<ref>Edward Lipinski, ''op. cit.'', p. 429</ref>. A vegada, los sufètas èran tres, çò que se considèra per de semitzantssemitizants coma un apòrt berbèr.
 
Las persisténcias dins l’arquitectura se veson subretot amb l’''[[opus africanum]]'' e lo [[mosaïc]]. L’''opus africanum'' es un tipe de bastit d'armadura coma escavat a Kerkouane e d’autres sites punics, e qu’un dels exemples de l’epòca romana se situa au [[Capitòli (Roma)|Capitòli]] de Dougga. Al subjècte del mosaïc, l’escòla de mosaïstas africans, plan baisuda e beneficiant de [[Marbre|marbres]] de bona qualitat, difusèt fòrça los seus modèls de bestiaris e de scènas mitologicas dins l’[[Empèri Roman|Empèri roman]].
 
Dins lo domèni religiós, la persisténcia del culte rendut al Saturne african<ref>Sus aquela question, vejatz las òbras de Marcel Le Glay.</ref> e l’''interpretatio romana'' del Ba'al punic e tanben sa paredra Caelestis, transposanttranspausant la divesadivessa Tanit<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 580</ref>, foguèt estudiat; lo culte de ''Sardus Pater'' en [[Sardenha]] procedís de la mèsmamèma evolucion. Los sanctuarissantuaris rurals demorèron, coma a Thinissut e a Bou Kornine. Lo sanctuarisantuari neopunic mai important escavat fins ara, e avent donat los testimònis mai interessants de fusion d’elements libics e punics, es El Hofra (Cirta). Foguèt descobèrt d'elements de continuitat dins las estèlas dichas « de la Ghorfa » e una vitalitat del Saturne african, dieu infernal e pocesidorpocessidor de las meissons, fins a la fin del primièr quart del [[sègle IV]]<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;584-586</ref>.
 
La transmission dels « libres punics » de las bibliotècas de la ciutat martira cap als sobeirans numids<ref>Plini lo vièlh, ''op. cit.'', XVIII, 22</ref> faguèt l’objècte de discussions vivas, lor utilizacion per Sallusti pendent l’elaboracion de sa ''Guèrra de Jugurta'' foguèt evocada. Pasmens, lèu se pèrd la traça d'aqueles obratges dins las fonts; son evocats sonque coma de sovenir a partir d'[[Agustin d'Ipòna]]<ref>Agustin d’Ipòna, ''Epistolae ad romanos inchoata expositio'', 17, 2</ref>.
 
Sembla tanben que pendent longtemps la lenga punica se mantenguèt, coma ne fan destimònistestimònis los tèxtes dichs « neopunics » e la difusion de la lenga dins los reialmes numids, subretot dins lor monedatge<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;475-476</ref>. Agustin l’evòca quitament dins una de las seunas òbras<ref>Segon Agustin d’Ipòna, ''op. cit.'', 13, los Africans parlant punic se fan nomenar « Cananèus ».</ref>. Aquel manten d’una lenga semitica a podutpogut facilitar l’arabizacion del [[Magrèb]] segon Stéphane Gsell e M'hamed Hassine Fantar après el<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 589</ref>.
 
== Naissença e vam d’una disciplina ==
 
=== Redescobèrta de la civilizacion ===
L’interésL'interès pel mond fenician punic nasquèt al [[sègle XVII]] — amb subretot lo ròtle dels Fenicians comprés dins la ''Geographia sacra'' de Samuel Bochart — mas s’espeliguèt subretot al [[Sègle XVIII|<span class="romain">sègle XVIII</span>]] - , jos l’angle de l’epigrafia e de la [[filologia]]. Es al sègle <span class="romain">XVIII que foguèt</span> descobèrta l'estèla de Nora que faguèt l’objècte de fòrça estudis.
 
Al sègle <span class="romain">XIX</span><span></span>, dins lo contèxte de colonizacion contemporanèa, de grandas escavacions se faguèron dins los païses del Magrèb, axadas subretot sus l’epòca romana e bizantina, los rèstes del periòde precedent essent mens impressionants e obesisson pas a l’ideologia sosjacenta a aquelas recercas. Pasmens, al començament del [[sègle XX]] de descobèrtas màger se faguèron coma lo tofet de Cartage en [[1921]] e, abans, cal signalarsenhalar lo ròtle davancièr de Joseph Whitaker a Motia.
 
=== Independéncia de la disciplina e apòrts de l’arqueologia ===
Après lo darrièr periòde de l’occupacionl'ocupacion coloniala, amb l’arribada de cercaires (coma Gilbert Charles-Picard), l'èrçaèrsa de las independéncias a partir de [[1956]] permet l’espeliment d’una escòla de recercas en [[Tunisia]], representada per exemple per M'hamed Hassine Fantar e Abdelmajid Ennabli. Las escavacions dempuèi la [[Libia]] fins al [[Marròc]], e tanben en [[Espanha]] ([[Illas Balearas|Balearas]] e [[Andalosia]]) e en [[Itàlia]] amb las recercas en [[Sicília]] e subretot l'estudi que se vòl exaustiva de la [[Sardenha]] fenician punic, elargant fòrça la problematica<ref>Edward Lipinski, « Études phénico-puniques », ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;164-165</ref>.
 
=== Camp d’estudi actual ===
Dempuèi la fin dels [[ans 1970]] e la naissença del Congrès internacional dels estudis fenicians e punics, los saventssabents de mai d'un país de l’espaci punic realiza una sinergia dins lors axes de recercas, subrertotsubretot los cercaires italians de l’Universitat La Sapienza de [[Roma]] (a la seguida de Sabatino Moscati), e lors collègas espanhòls e tunisians.
 
Stéphane Gsell, dins lo tòma IV de sa monumentala ''Histoire ancienne de l’Afrique du Nord'', a de mots fòrça durs sus la civilizacion cartaginesa<span></span>:
 
Las avançadas de l’arqueologicasl'arqueologia dempuèi la segonda mitat de sègle XX permetèt de nuanciar aquel prepaus, que demorademòra aquel d’un òme marcat pel [[ClacissismeClassicisme|classicisme]], car la civilizacion cartaginesa intra pas dins aquel esquèma d'una dominacion de las arts màger<ref>Serge Lancel, ''op. cit.'', p. 416</ref> e podavan pas que malaisidament èsser compresa per un savi del primièr tèrç del sègle <span class="romain">XX</span><span></span>, que mai permetèt d'o far sortir de l’oblit.
 
Las mòstras nombrosas se debanant a partir dels ans 1980, dempuèi aquela del Palazzo Grassi en [[1988]] fins a a aquela de l’Institut del mond arabearabi<ref><span class="indicateur-langue" contenteditable="false">(<abbr class="abbr" title="Langue : français">fr</abbr>)</span> <span class="ouvrage" contenteditable="false">[http://www.imarabe.org/temp/expo/pheniciens.html « <cite style="font-style: normal">Exposition « La Méditerranée des Phéniciens » (6 novembre 2007-20 avril 2008)</cite> »], sur ''Institut du monde arabe'' <small style="line-height:1em;">(consulté le <span class="nowrap">17 mai 2009</span>)</small></span><span class="ouvrage" contenteditable="false"></span></ref> en [[2007]]-[[2008]], revèlan l’interés del public per una civilizacion obèrta suls autres, « entre Orient e Occident » segon Serge Lancel e dins aquel sens plan contemporanèu, malgrat son « identitat ambigüa ».
 
== Nòtas e referéncias ==
Linha 514 :
* Josette Elayi, ''Histoire de la Phénicie'', éd. Perrin, Paris, 2013 {{Modèl:ISBN|9782262036621}}
* Michel Gras, Pierre Rouillard et Javier Teixidor, ''L’Univers phénicien'', éd. Arthaud, Paris, 1994 {{Modèl:ISBN|2700307321}}
* Stéphane Gsell, ''Histoire ancienne de l’Afrique du Nord'', tome IV «  La civilisation carthaginoise  », éd. Hachette, Paris, 1920 <span title="Document utilizat per la redaccion de l’article">[[Fichièr:Nuvola_apps_ksig_horizonta.png|link=|alt="Document utilizat per la redaccion de l’article"|30x30px]]</span><span title="Document utilizat per la redaccion de l’article"></span>
* Véronique Krings [sous la dir. de], ''La civilisation phénicienne et punique. Manuel de recherches'', éd. Brill, Leyde, 1995 <span title="Document utilizat per la redaccion de l’article">[[Fichièr:Nuvola_apps_ksig_horizonta.png|link=|alt="Document utilizat per la redaccion de l’article"|30x30px]]</span><span title="Document utilizat per la redaccion de l’article"></span>
* Edward Lipinski [sous la dir. de], ''Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', éd. Brepols, Turnhout, 1992 {{Modèl:ISBN|2503500331}} <span title="Document utilizat per la redaccion de l’article">[[Fichièr:Nuvola_apps_ksig_horizonta.png|link=|alt="Document utilizat per la redaccion de l’article"|30x30px]]</span><span title="Document utilizat per la redaccion de l’article"></span>
Linha 531 :
* Gilbert Charles-Picard et Colette Picard, ''La vie quotidienne à Carthage au temps d’Hannibal'', éd. Hachette, Paris, 1958
* Colette Picard, ''Carthage'', éd. Les Belles Lettres, Paris, 1951
* Maurice Sznycer, « Carthage et la civilisation punique », ''Rome et la conquête du monde méditerranéen'', tome 2 «  Genèse d’un empire  », éd. PUF, Paris, 1978, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;545–593 <span title="Document utilizat per la redaccion de l’article">[[Fichièr:Nuvola_apps_ksig_horizonta.png|link=|alt="Document utilizat per la redaccion de l’article"|30x30px]]</span><span title="Document utilizat per la redaccion de l’article"></span>
* Jean-Gabriel Demerliac et Jean Meirat, ''Hannon ou l’empire punique'', éd. Les Belles Lettres, Paris, 1983 {{Modèl:ISBN|2251334173}}
 
=== Art e catalògs d’exposicions ===
* Badr-Eddine Arodaky [sous la dir. de], ''La Méditerranée des Phéniciens. De Tyr à Carthage'', éd. Somogy, Paris, 2007 {{Modèl:ISBN|9782757201305}}
* M'hamed Hassine Fantar, ''De Carthage à Kairouan. <span>2  000</span> ans d’art et d’histoire en Tunisie'', éd. Association française d’action artistique, Paris, 1982
* Sabatino Moscati [sous la dir. de], ''Les Phéniciens. L’expansion phénicienne'', éd. Le Chemin vert, Paris, 1989 {{Modèl:ISBN|2714423787}}
* André Parrot, Maurice H. Chéhab et Sabatino Moscati, ''Les Phéniciens'', coll. L’Univers des formes, éd. Gallimard, Paris, 2007
Linha 553 :
 
== Vejatz tanben ==
* [[FeníciaFenicia]]
* Fenicians e Punics en Sicília
* Lista de las ciutats e colòniascolonias fenicianas e punicas
; Musèus abrigant d'antiquitats punicas
* Musèu nacional del Bardo (Tunisia)
Linha 561 :
* [[Lovre|Musèu del Lovre]]
* Musèu arqueologic nacional de Madrid
* Musèu arqueologic Antonio Salinas (PalèrmePalèrma)
* Musèu arqueologic nacional de Cagliari
; Posteritat après l'Antiquitat
Linha 567 :
 
=== Ligams extèrnes ===
* {{Modèl:LienLigam web|url = http://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/les_carthaginois_marins_et_agronomes.asp|auteur = Jean-Paul Thuillier|titre = Les Carthaginois, marins et agronomes|site = Clio|date = janvier 2001|consulté le = 17 mai 2009}}