Wikipèdia

França : Diferéncia entre lei versions

Navigar dins l'istoric
← Cambiament precedentDiferéncia seguenta →
Contengut suprimit Contengut apondut
VisualWikitext
Cap resum de modificació
Cedric31 (discussion | contribucions)
68 071 modifications
Correccion ortografica
Linha 1 :
{{Infobox País
| carta    = fr
| nom_local1 = République française
| nom_occitan = Republica Francesa
Linha 34 :
| IDH_categoria = elevat
| IDH_reng = 20
| moneda = [[Èuro]] (excèpte en los departmentsdepartaments del PacíficPacific)
| còde_moneda = EUR
| fus_orari = +1: ([[CET]]);<br />Ora d'estiu: [[Temps Universal Coordenat|UTC]]+2: ([[CEST]])
| indicatiu_telefonic = 33 (¹)
| còde_país = FR
| domeni_internet = .fr (²). La França tanben utiliza [[.eu]], amb l'altresautres membres de l'[[Union Europèa]]. Lo còde [[.cat]] es utilizat en lo territòri catalan.
| nòtas = (ª) Per las lengas oficialas en los territòris d'otramar, vejatz tanben: [[lengas de França]].<br />(º) La França continentala<br />('''1''') = Còdes telefonics dels departmentsdepartaments e regions administrativas de [[Guadalope]] +590; [[Martinica]] +596; [[Guaiana]] +594, [[Reünion]] e [[Maiòta]] +262. Còdes telefonics de las colectivitatscollectivitats d'otramar: [[Nòva Caledònia]] +687, [[Polinesia Francesa]] +689; [[Wallis e Futuna]] +681, [[Sant Pèire e Miquelon]] +508.<br />('''2''') Còdes internet dels departaments e territòris: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] e [[.yt]].
}}
'''[[Mèdia:Oc-França.ogg|França]] [[Fichièr:ltspkr.png]]''' (en [[francés]] ''France'' {{IPA|[fʀɑ̃s]}}) es un país que la màger part de son territòri se situa en [[Euròpa]] [[Euròpa Occidentala|Occidentala]]. Sa capitala es [[París]], sa lenga oficiala lo francés e sa moneda l'[[Èuro|èuro]]. França se formèt durant lei premiersprimièrs sègles de l'[[Edat Mejana]] a partir dei territòris romans ocupats per lei [[Francs]] qu'èran un pòble germanic. Venguda una dei poissanças mondialas majoras vèrs lo sègle XVII, tenguèt un [[Colonialisme|empèri coloniau]] vast entre lei sègles XIX e XX. Dempuei la fin de la [[Dusau Guèrra Mondiau|Segonda Guèrra Mondiala]], es un membre permanent dau [[Conselh de Securitat de las Nacions Unidas|Conseu de Seguretat]] de l'[[Organizacion de las Nacions Unidas|ONU]], es dotat de l'[[arma nucleara]] e a un ròtle primordiau dins la construccion de l'[[Union Europèa]]. Fa tanben partida dei poissanças economicas principalas amb una populacion d'aperaquí 65 milions d'abitants e una economia fòrça desvolopada de tipe [[Capitalisme|capitalista]]. Enfin, lo país aguèt una influéncia majora dins lo domeni culturau.
 
Una granda part d'[[Occitània]] caup dins l'estat francés.
Linha 52 :
[[Fichièr:Frontiere francaise 985 1947 small.gif|thumb|right|Evolucion territoriala de França dempuei l'Edat Mejana.]]
 
L'ocupacion umana dau territòri francés es fòrça ancian. Es poplada dempuei lo Paleolitic e lo NeoloticNeolitic gràcias a divèrsei migracions de populacions. Vèrs 600 avC, foguèt poplatpoblat per lei Cèltas que foguèron conquists per lei Romans en [[-52|52]] avC. Lo nom de França es eissit d'un pòble germanic ancian que l'existéncia es atestada dempuei lo sègle III. Lor rèi [[Clodovèu I]] capitèt de crear una dinastia que foguèt a l'origina d'unei reiaumes partejats entre leis eiretiers de la dinastia. Au sègle VIII, foguèt rebutada per lei Carolingians que lo rèi [[Carlesmanhe]] venguèt emperaire en [[800]]. En [[840]], son empèri foguèt partejat entre leis eretiers de son fiu. Foguèt creat sus sa partida occidentala lo reiaume de FranciaFranca Occidentala que vendriá pauc a pauc lo reiaume de França. Aquela apelacion apareguèt per lo premier còp en [[1205]] e demorèt fins a la casuda de la monarquiámonarquia en [[1792]]. Lo sègle XIX veguèt l'aparicion de divèrsei formas d'estats fins a l'adopcion definitiva de la Republica entre [[1870]] e [[1875]].
 
=== De la Preïstòria a l'Empèri Roman ===
Linha 62 :
La preséncia umana sus lo territòri es atestada dempuei 1,8 milions d'annadas. Lo clima èra alora relativament malaisat e variable pendent lei diferents periòdes de glaciacion. Ansin, lo país assosta un nombre relativament important de baumas e d'abrics adornats que l'exemple pus conegut es la [[Bauma de Las Caus]] en Dordonha. Aqueu periòde s'acabèt vèrs -{{formatnum:10000}} amb la fin de l'èra glaciala. A partir de -7000, es lo començament dau [[Neolitic]]. Lei millennis IV e III avC veguèron un desvolopament demografic e agricòla important e lo començament de l'utilizacion de metaus ([[aur]], [[coire]] e [[bronze]]). Lo [[fèrre]] faguèt son aparicion vèrs lo sègle VIII.
 
Vèrs -600, lei Grècs de la vila de [[Focèa]] fondèron la colòniacolonia de [[Marselha]] sus la riba mediterranèa. Enterin, de migracions de Cèltas aguèron luòc dins lo país e aqueu pòble ocupèt pauc a pauc la màger part dau territòri entre lei sègles V e III avC. Aquò entraïnèt l'emergéncia de [[Gàllia]] que venguèt lo nom donat ai regions abitadas per lei populacions cèltas. En [[-152|152]] avC, lei Romans ne'n realizèron la conquista dau quart sud-èst que formèt la província de la [[Narbonesa]]. Puei, en 58 e 51 avC, [[Juli Cesar]] ocupèt lo rèstade Gàllia après sa victòria còntra l'insureccion dau cap cèlta Vercingetorix. Lo país venguèt donc un element essenciau de l'[[Empèri Roman|Empèri Roman]] en Euròpa Occidentala. Après la conquista, lo poder roman foguèt rarament menaçat per la populacion e una civilizacion novèla faguèt son aparicion, magerament dins lei vilas, entre Romans e Cèltas. D'autra part, l'economia dau país èra dinamica e Gàllia se modernizèt fòrtament amb la construccion d'infrastructuras importantas (teatre, aqüeductesaqüaductes...). Ansin, maugrat la fortificacion de la frontiera de l'Empèri sus lo [[Ren]], lo país foguèt una buta per leis invasions barbàriasbarbariás e un enjòc major dei luchas intèrnas per la succession imperiala. Lo [[Cristianisme|crestianisme]] faguèt tanben son aparicion pendent aqueu periòde.
 
En [[406]], [[Gàllia]] romana s'afondrèt rapidàmentrapidament durant lei Grandeis Invasions. Tre la mitat dau sègle V, Alamnans e Francs traversèron [[Ren]] e s'instalèroninstallèron dins lo nòrd de Gàllia. Puei, lei [[Visigòt]]s ocupèron [[Septimània]] e [[Aquitània]] e lei Burgondis lo centre de Gàllia. De generaus capitèron de mantenir lor preséncia sus divèrsei partidas dau territòri mai lei luchas intèrnas de l'Empèri e lor afebliment progressiu causèron lor casuda vèrs la fin dau sègle. En [[476]], un darrier còp d'estat entraïnèt la fin de l'[[Empèri Roman d'Occident]].
 
=== L'Edat Mejana e la formacion de França ===
Linha 73 :
Après la fin de la dominacion romana, Gàllia foguèt devesit entre unei pòbles que formèron de reiaumes diferents. En [[496]], la conversion au crestianisme dau rèi franc [[Clodovèu I]] li permetèt d'obtenir l'aliança de la Glèisa Catolica. Sa dinastia, dicha [[Merovingians|merovingiana]], poguèt establir son poder sus un territòri devesit entre unei reiaumes dirigits per de membres de la mema familha. Aquela dinastia conoguèt de dificultats a partir dau sègle VIII e foguèt rebutada en [[751]] per lei [[Empèri Carolingian|Carolingians]]. Sei premiers rèis, Pepin lo Brèu e [[Carlesmanhe]], realizèron l'agrandiment dau reiaume e lo segond venguèt Emperaire en [[800]]. En [[840]], aquel empèri foguèt partejat entre lei tres eiretiers de son fiu. A l'oèst, se formèt donc lo reaiume de [[Françia Occidentala]]. Dirigit per lei Carolingians fins a [[987]], aqueu reiaume deguèt luchar còntra divèrseis invasions durant lei sègles IX e X coma lei [[Viking]]s, leis Ongrians o lei Musulmans. Una societat de tipe [[feudalitat|feodau]] i faguèt son aparicion e devesida leis abitants entre tres òrdres qu'èran lo clergat, la noblesa e lo tèrç estat.
 
En [[987]], après la fin de la dinastia carolingiana occidentala, [[Uc Capet]] foguèt elegit rèi per lo rèsta de l'aristocràcia formant la dinastia novèla dei [[Capecians]]. Aquela [[dinastia]] va reinarregnar, sota de brancas diferentas de la familha, fins au sègle XIX. Es tanben lo començament dau procediment d'unificacion de França meme se, au sègle X, la màger part dau territòri reiau es quasi independent. Entre lei sègles X e XIII, lei rèis francés successius capitèron d'aumentar lei territòris sota lor administracion pròpria, dichs [[Domeni reiau francés|domeni reiau]], e prenguèron pauc a pauc l'avantatge sus lei grands senhors feodaus dau reiaume (Flandra, fèus anglés, [[Comtat de Tolosa|Tolosa]]...).
 
Lei sègles XIV e XV veguèron lo debanament d'una crisi grèva ([[Guèrra de Cent Ans]]) en causa d'un problema de succession per la corona de França entre lei rèis francés e anglés. La màger part dau país foguèt destrucha per lei combats, lei pilhatges e leis epidemias coma aquela de la Pèsta entre [[1346]] e [[1349]]. Après de dificultats, la monarquia capitèt de renforçar son poder gràcias a la formacion d'una armada e d'una imposicion permanentas.
Linha 83 :
Lo sègle XVI foguèt caracterizada per lo renforçament continú dau poder reiau que venguèt pus absolut a l'entorn de la persona dau rèi. L'unificacion dau reiaume contunièt amb l'adopcion dau francés per la redaccion deis actes oficiaus en 1539 e la reünion au domeni reiau de [[Bretanha (istorica)|Bretanha]] e de la màger part d'[[Auvèrnha]]. D'autra part, foguèt tanben lo començament d'una lucha acarnada entre lei reiaumes de França e aquelei de la familha dei Hamsborg (guèrras d'Itàlia). La cultura de l'epòca foguèt egalament fòrtament influenciada per lo movement de la [[Renaissença]] vengut d'Itàlia, especialament dins lo domeni deis arts. Pasmens, la fin dau sègle foguèt tornarmai marcat per una crisi grèva que veguèt lo debanament d'unei guèrras religiosas entre Catolics e Protestants (1562-1598).
 
L'òrdre foguèt tornarmai establit per lo rèi [[Enric de Borbon|Enric IV]] (1598-1610). Lo rèinerègne de son successor, [[Loís de França|Loís XIII]] (1610-1643) foguèt caracterizat per lo renforçament dau poder reiaume e per lei rebellions de l'aristocràciaaristocracia per gardar sei privilègis e son poder politic. Lo poder reiau foguèt lo venceire durant lo rèine de Loís XIV (1643-1715) que capitèt de « domesticar » la noblesa e fondèt la monarquia absoluda francesa. Enterin, durant son rèinerègne, França venguèt la poissança majora dau continent e realizèt divèrsei conquistas en direccion de l'Èst (Franca Comtat, Alsàcia...). Dins aquò, la fin de son rèine foguèt ensornidas per de reviradas militars e una crisi economica importanta.
 
Lo rèine seguent, Loís XV (1715-1774) foguèt donc lo començament d'un declin progressiu de la monarquia absoluda que foguèt pas capabla de faciar sei dificultats economicas. Ansin, França foguèt desfacha durant lei guèrras europèas dau sègle XVII perdent son empèri coloniau au profiech d'Anglatèrra en [[1763]]. Sa revènge en [[1783]] durant la guèrra d'independéncia deis Estats Units li permetèt pas de redreiçar la situacion que venguèt au contrari pus grèva en causa dei despensas de guèrras, de l'abséncia de conquistas importantas maugrat la victòria e d'una tièra de recoltats marridas. L'òrdre dau [[Regim Ancian|Regime Ancian]] foguèt donc fòrtament contestat a la fin dau sègle mai leis assais de reformas mau capitèron en causa de la resisténcia dei privilegiats.
Linha 99 :
Pasmens, lo rèi assaièt de luchar còntra la Revolucion. En [[1791]], un assai de fugida vèrs l'estrangier foguèt arrestat a Varennes per leis autoritats de l'Assemblada. Puei, en [[1792]], lo rèi acceptèt de declarar la guèrra ais Austrians esperant una desfacha rapida deis armadas revolucionàrias. Lo 10 d'aost de [[1792]], una revòuta novèla de la populacion parisenca causèt son arrestacion per traïson. En setembre, l'invasion deis armadas estrangieras foguèt blocada a Valmy e la monarquia abolida per l'Assemblada. Enfin, en genier de 1793, lo rèi foguèt executat après son procès per traïson. Aquò foguèt lo començament d'una guèrra còntra la màger part dei país europèus. Menaçadas a la mitat de [[1793]], lei tropas revolucionàrias prenguèron pauc a pauc l'avantatge en [[1794]] e obtenguèron finalament la victòria en [[1798]].
 
A l'interior dau país, lo poder foguèt dominat per l'esquèrra revolucionària fins a [[1794]] (periòde de la Terror) que capitèt d'organizar la defensa dau país e una tièra importanta de reformas. Pasmens, la politica de repression e lei luchas intèrnas de sei membres entraïnèron son rebutamemntrebutament. Après sa casuda, lo poder foguèt ocupat per de movements de drecha que contunièron la guèrra amb succès mai foguèron pas capables de faciar lei dificultats economicas. En [[1799]], lo govèrn foguèt donc rebutat per [[Napoleon Bonaparte]] qu'establiguèt un regime autoritari dich Consulat de 1799 a 1804 puei fondèt lo Premier Empèri Francés en [[1804]].
 
Sota sa direccion, França bateguèt leis autreis poissanças continentalas e i establiguèt sa dominacion. En [[1810]], la mitat d'Euròpa èra ocupada per sei fòrças. Pasmens, l'oposionoposicion permanenta d'Anglatèrra e lo desastre de la campanha de Russia ([[1812]]) foguèron l'occasionocasion d'una revènge per leis enemics de França. Entre [[1812]] e [[1814]], Napoleon deguèt pauc a pauc se replegar vèrs França. París foguèt presa en [[1814]] per leis Aliats entraïnant l'abdicacion de l'emperaire.
 
=== Lo sègle XIX ===
Linha 109 :
Lo sègle XIX foguèt caracterizat per una succession de regimes que s'acabèt per l'establiment de la Republica, per un desvolopament economic fòrt e per la conquista d'un empèri coloniau novèu e fòrça important.
 
D'efèct, après lo Premier Empèri de Napoleon, leis Aliats establiguèron tornarmai la monarquia dei Borbons. Rebutada en 1830, foguèt remplaçada per la monarquia constitucionala de Loís Felipe fins a 1848. Après un periòde republican brèu entre 1848 e 1852 (II{{a}} Republica), se formèt lo Segond Empèri que s'afondrèt en 1870 durant la guèrra còntra PrussiaPrússia. Enfin, leis annadas 1870 veguèronvenguèron l'emergéncia malaisada de la Tresena Republica que deguèt esquichar l'insurreccion comunista de la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]] (1871) puei luchar còntra la drecha favorabla au retorn de la monarquia.
 
Pasmens, maugrat l'agitacion politica, lo país faguèt partida de territòris ont acomencèt la Revolucion Industriala permetent un desvolopament fòrça important dau país que venguèt una dei poissanças economicas majoras de la planeta. Aqueu movement foguèt renforçat per la Tresena Republica que modernizèt tanben leis institucions de la societat : creacion de l'escòla laïca, gratuita e obligatòria (1881-1882), libertats de reünion e de premsa (1881), autorizacion dei sindicats (1884), lèi sus leis associacions (1901) e separacion de l'Estat e de la Glèisa (1905). D'autra part, la Republica s'ocupèt d'accelerar la conquista d'un empèri coloniau novèu que venguèt a la fin dau sègle lo segond après l'Empèri Britanic.
Linha 119 :
La desfacha francesa de 1870 e la pèrda d'Alsàcia-Lorena au profiech d'Alemanha venguèt una fònt de tensions permanentas per la diplomacia europèa. D'en premier isolada, França capitèt de formar una aliança amb leis estats egalament menaçats per leis ambicions alemandas coma Russia o Anglatèrra. En fàcia, Alemanha creèt tanben un sistèma d'aliança similar. En 1914, aquelei sistèmas entraïnèron una crisi generalizada sus lo continent e un conflicte violent ([[Primièra Guèrra Mondiala]]) que s'acabèt solament en [[1918]] per la victòria de França e seis aliats. Pasmens, lo país deguèt subir de pèrdas (1,4 milions de tuats) e de destruccions importantas sus son territòri.
 
Mau capitant d'obtenir lei reparacions de guèrras esparadas deis Alemands, frnaça aguèt de dificultats per retrobar son nivèu economic durant leis annadas 1920. Resistiguèt relativament ben a la crisi de 1929 que sei consequéncias demorèron iimitadaslimitadas a respèct d'autreis país coma Estats Units o Alemanha. Dins aquò, la crisi favorizèt lei movements politics nacionalistas opausats a la Republica. En 1936, la victòria dei partits politics d'esquèrra permetèt lo vòte d'un nombre important de lèis socialas mai aumentèt la division de la societat.
 
Afeblit, lo país foguèt rapidàmentrapidament vencutsvençuts per leis Alemands, principalament en causa dau conservatisme de seis elèits militars. França foguèt ocupada per l'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]] e un govèrn de collaboracion foguèt creat per lei nacionalistas a l'entorn dau marescau Pétain. Favorizant l'esplecha economica dau país e ajudant lei crimes [[Nazisme|nazis]], especialament gràcias a la deportacion de personas (Jusieus, opausants politics...) vèrs lei camps alemands, aqueu govèrn se tustèt pauc a pauc ai grops de la Resisténcia interiora, unificada entre 1943 e 1944, e exteriora que foguèt organizada per lo generau de Gaulle a partir de 1940. Sota la direccion d'aqueu darrier, França poguèt bastir tornarmai una armada a partir de son Empèri coloniau e acabar la guèrra entre lei Venceires principaus dau conflicte.
 
=== França dempuei la Liberacion ===
Linha 129 :
[[Fichièr:EU27 on a globe.svg|thumb|right|França e Union Europèa en 2010.]]
 
Après la Segonda Guèrra Mondiala, França foguèt tocada per de movements de descolonizacion qu'entraïnèron la disparicion de son empèri coloniau au començament deis annadas 1960. Enterin, acomencèt de participar a la formacion de l'Union Europèa. Lo periòde de creissença economica fòrta fins ais annadas 1970 permetèt au país de restaurar rapidàmentrapidament sa poissança economica. Pasmens, au nivèu politic, França es venguda una poissança mondiala d'òrdre segond qu'es generalament pas capabla de s'opausar ai decisions d'estats pus poderós coma leis Estats Units, l'anciana Union Sovietica o China.
 
Ansin, lo declin dau país durant la Segonda Guèrra Mondiala foguèt l'occasionocasion per lei colonias de reprendre lor independéncia. Lo procediment acomencèt en Indochina onte l'armada francesa foguèt vencuda après 8 annadas de guèrra (1946-1954). Puei, contunièt en Africa. En 1960, l'AEF e l'AOF venguèt independentas e, en 1962, après una guèrra novèla (1954-1962), foguèt lo torn d'Argeria. Aquela darriera guèrra causèt una crisi politica grèva en 1958 que causèt la fin de la IV{{e}} Republica (1946-1958) e lo retorn au poder dau generau de Gaulle. Fondèt la V{{a}} Republica basa sus un poder presidenciau fòrt e assaièt de donar una independéncia novèla au país au nivèu internacionau aprofichant lo desvolopament de tecnologias avançadas (arma nucleara...) e lei divisions de la Guèrra Freja.
 
Après sa demission en 1969 e sa mòrt en 1970, França venguèt un element major de la construccion de l'Union Europèa. Aquò es considerat coma una solucion per luchar còntra la pèrda d'influéncia francesa. D'efèct, lo país es plus una poissança mondiala majora coma lo mostramòstra sa participacion limitada a la guèrra dau Golf en 1991 e sa participacion a la resolucion de crisi politica internacionala se fa d'ara endavant dins lo quadre de coalicion gropant unei país generalament sota direccion estatsunidenca (Iraq, Kosovo, Libia...). Enfin, l'economia francesa, coma lo rèsta dei país occidentaus, conoguèt de periòdes de crisi dempuei leis annadas 1980 caracterizats per una desindustrializacion progressiva dau país e la persisténcia d'un chaumatge de massa pertocant mai o mens 10% de la populacion activa.
 
== Geografia ==
Linha 151 :
[[Fichièr:France map Lambert-93 topographic-blank.svg|thumb|right|Topografia de França metropolitana.]]
 
Lo territòri metropolitan es compausat d'un ensems variat de sistèmas topografics diferents. La superficiasuperfícia actual es la consequéncia d'episòdis tectonics diferents coma lo Massís Centrau, leis Ardenas o lei Vòges qu'acomencèron de se formar i a aperaquí 400 milions d'annadas. Lei montanhas dei cadenas pirenenca, aupenca e jurasenca son pus recentas e mens erodadas. Una partida dau Massís Centrau, que tenguèt una activitat volcanica activa fins au millenni IV avC, es tanben format de terrens fòrça joves a l'escala geologica. Lei Pirenèus forman la frontiera entre França e Espanha e unei cimas despassan {{formatnum:3000}} mètres. Leis Aups e lo Jura forman la frontiera entre França, Itàlia e Soïssa. Leis Aups son lo relèu pus auts de França e assostan lo ponch culminant dau país, lo Mont Blanc, que tèn una altitud de {{formatnum:4808}} mètres. Aquelei massís montanhós definissandefinisson divèrsei bacins sedimentaris que son organizats a l'entorn de sièis fluvis principaus que son la Sèina, la Léger, lo Ròse, la Garona e l'ensems format per lo Ren e la Mòsa.
 
=== Clima ===
 
Lo clima de França metropolitana es de tipe temperat e principalament influenciat per l'activitat de l'anticiclonanticiclòn deis AçòresAçòras. Pasmens, existís de variacions regionalas relativament importantas segon la latitud o l'altitud. Lei quarts nòrd-oèst e sud-oèst an un clima oceanic amb de precipitacions relativament importantas. Lo quart sud-èst a un clima de tipe mediteraneanmediterranèu, pus caud que lo rèsta dau territòri amb de precipitacions pus limitadas mai pus violentas. Lo quart nòrd-èst es de tipe semi-continentau amb de temperaturas pus frejas. Enfin, lei regions d'altituds autas (Massís Centrau, Pirenèus, Aups...) son caracterizadas per un clima montanhard marcat per d'ivèrns fregs e de precipitacions de nèu importantas.
 
=== Reparticion espaciala de la populacion ===
Linha 161 :
[[Fichièr:France topography & population density.jpg|thumb|right|Reparticion de la densitat de populacion sus lo territòri francés metropolitan.]]
 
La reparticion espaciala de la populacion sus lo territòri metropolitan es fòrça desesquilibradadesequilibrada. Aquò es principalament causat per l'importància de la capitala a respèct dau rèsta dau país e per la concentracion deis activitats economicas majoras dins certanei regions. Ansin, París e sa banlèga gropa aperaquí 20% de la populacion, lei centres majors de decisions politicas e leis activitats economicas pus dinamicas. En fòra de la capitala, lei regions litoralas industrializadas, coma Marselha, o aquelei situadas a la crosiera de cambis economics importants, coma Lion, an tanben una populacion importanta. Aquelei populacions son largament urbanizadas. Au començament dau sègle XXI, lei vilas principalas e sei banlègas èran [[París]] (12,1 milions d'abitants), [[Lion]] (2,1 milions), [[Marselha]] (1,7 milions), [[Tolosa]] (1,2 milions), [[Lilla]] (1,2 milions), [[Bordèu]] (1,1 milions) e [[Niça]] (1,0 milion).
 
=== Axes de comunicacion e de transpòrts ===
 
França se situa a la crosada occidentala dau comèrci europèu es donc una region qu'assosta un nombre fòrça important de flux de bens comerciaus. Son sistèma de comunicacion e de transpòrts es donc fòrça desvolopat e, per de rasons istoricas, centralizat a l'entorn de París. Lo mejan pus utilizat es la rota mai l'avion e la via ferrada son tanben importants. Per exemple, França tèn la premiera companhíacompanhiá aeriana mondiala (Air France-KLM) e assosta d'installacions claus dau premier fabricant d'avions europèus (Airbus).
 
== Organizacion politica e sociala ==
Linha 179 :
L'organizacion dau poder en França es dirigida per la Constitucion de 1958 que fondèt la V{{a}} Republica. Es una republica de tipe semi-presidenciau o parlamentari onte lo Parlament e lo President an de poders relativament importants :
* lo poder legislatiu es tengut par lo Parlament devesit entre l'Assemblada Nacionala e lo Senat. La premiera es elegit toei lei 5 ans au sufragi universau per lei ciutadans de 18 ans e mai. Lo Segond es renovelat per tèrç toei lei dos ans au sufragi indirèct. En cas de desacòrd entre l'Assemblada Nacionala e lo Senat, l'avís de l'Assemblada ganha. L'Assemblada pòu tanben votar la casuda dau govèrn meme s'aquela possibilitat, frequenta durant lei III{{a}} e IV{{a}} Republicas, es venguda fòrça rara.
* lo poder executiu es tengut per lo President de la Republica e lo Premier Ministre. Lo premier es elegit au sufragi universau per 5 ans e lo segond es nomat per lo President segon la majoritat politica de l'Assemblada. Lo tipe d'institucions de la Republica es generalament definit per lei partits d'apartenéncia dau President e dau Premier Ministre. Se fan partida de la memamèma majoritat, lo regime evoluciona vèrs lo semi-presidencialisme amb un Parlament a l'influéncia limitada. En revènge, se lo President e son cap de govèrn son eissits de movements politics opausats, lo regime es mai de tipe parlementariparlamentari e l'Assemblada an mai d'influéncia sus la direccion dau país.
* lo poder judiciari es devesit entre un òrdre administratiu cargat deis afaires regardant l'Estat e seis institucions e un òrdre judiciari cargat dau rèsta. Es independent dei poders legislatius e executius.
Enfin, lo Conseu Constitucionau es cargat de verificar la conformitat entre lei decisions de l'Estat e la Constitucion.
Linha 199 :
{{veire|Organizacion territoriala de França}}
 
Lo territòri metrolipolitanmetropolitan e lei departaments d’otramar son devesits segon diferents nivèus administratius e politics. L’unitat de basa es la comuna qu’es dirigida per un premier cònsol elegit per 6 ans. Puei, unei omunas son gropadas per formar un canton qu’elegís un conselhier generau, tanben per 6 ans. Dempuei leis annadas 1990, de comunas se gropan tanben per formar de communautatscomunautats de comunas que pòdon mutualizar certanei despensas. Au dessús dau canton, se trobantròban lei departaments que foguèron creats per la Revolucion de 1789-1799. Son dirigits per un prefèct nomatnommat per l’Estat e per lo Conseu Generau format per lei conselhiers generaus. Enfin, dempuei leis annadas 1980, lei departaments son reünits per formar de regions que son egalament dirigidas per un Conseu elegit e un prefèct. Dins l’otramar, lei regions e departaments d’otramar, levat de Maiòta, an lo mememème territòri.
 
=== Lengas ===
Linha 207 :
Lo francés es la sola lenga oficiala de l'Estat e de sas institucions. Es mestrejada per la màger part de la populacion activa (92% en [[1999]]). Es una lenga internacionala utilizada per d'institucions coma l'ONU o l'UE que son utilizacion e son ensenhament son encoratjats per lo govèrn sus lo territòri nacionau (lèi Toubon de 1994) e dins lei país estrangiers (organizacion de la Francophonie).
 
En defòra dau francés, lo país a una composicion lingüistica pron variada amb aperaquí 80 lengas minoritàrias o regionalas que son parladas en França metropolitana o d'otramar. D'unei que i a son a l'origina d'una cultura relativament prestigiosa coma l'occitan ([[Prèmi Nobel de Literatura]] en 1904) mai la màger part son menaçadas de disparicion d'ara endavant. D'efiech, la politica d'imposicion e de difusion dau francés, mai o mens contrencha, ai sègles XIX e XX entraïnèt la desparaciondesaparicion de la transmission d'aquelei lengas entre lei generacions e lor declin rapid a partir de la mitat dau sègle XX. Per exemple, en [[Corsega]], 70% de la populacion aviá una conoissença dau còrs en 1980 còntra solament 50% dins leis annadas 1990.
 
Dempuei 2008, lei lengas minoritàrias o regionalas son consideradas coma una partida dau patrimonipatrimòni francés per la Constitucion. S'es creat de programas d'ensenhament mai demòran fòrça limitats. D'autre caire, leis immigrants venguts en França durant lei sègles XX e XXI (Armènis, Polonés, Arabis...) utilizan generalament d'autrei lengas que lo francés. A l'ora d'ara, aquelei lengas an ges d'estatut. Ansin, en 1999, lei lengas diferentas dau francés qu'èran pus utilizadas per la populacion èran l'occitan (3,65%), lei lengas germanicas (3,15%), lei lengas d'oïl diferentas dau francés (3,10%), l'arabi (2,55%), lo portugués (1,27%), lei lengas italicas (1,19%) e lo breton (0,61%).
 
=== Educacion ===
Linha 215 :
En França, l'instruccion es obligatòria de sièis a seize ans. L'escòla es laïca e gratuita mai un sector privat relativament important existís. L'ensenhament es devesit entre ensenhaments primari, segondari e superior :
* lo premier es devesit entre escòlas maternala e elementària. Son objectiu principau es de desvolopar la socializacion deis enfants e l'utilizacion deis otís de lectura, de lectura e d'escritura.
* lo segond es devesit entre lo collègi e lo licèu. Sa fin es marcada per d'examensexamèns nacionaus que son lo « baccalauréat » (professionau, tecnologic o generau) e lo « certificat d’aptitude professionnelle » (ensenhament agricòla).
* lo tresen es devesit entre Universitats e Grandas Escòlas. Aquelei darriers necessitan generalament de capitar un concors d'intrada e son donc consideradas coma pus performantas e pus elitistas.
Dempuei la Liberacion, l'ensenhament francés a conegut un periòde d'expansion fòrça important. Pasmens, d'inegalitats demorandemòran, especialament au nivèu de l'intrada dins lei Grandas Escòlas.
 
=== Redistribucion sociala ===
Linha 233 :
França fa partida deis economias pus desvolopadas de la planeta. Es basada sus la proprietat privada mai l'Estat i tèn un ròtle important. Lei servicis son son compausant pus important. Pasmens, s'en 2011, lo país èra totjorn entre lei cinc economias mondialas pus grandas, sa posicion declinèt pauc a pauc. Dempuei 2004, son comèrci exterior conoguèt de deficits mai e mai importants. Un autre exemple es la demenicion deis exportacions francesas dins lo comèrci mondiau qu'es passat de 6,3 a 4,1% entre 1990 e 2006.
 
=== DemogràfiaDemografia ===
 
En 2010, la populacion francesa èra estimada a 65,4 milions d'abitants. Dempuei [[1945]], la populacion aumentèt regularament d'un biais pus important que leis autrei país europèus en causa d'un taus de feconditat que demorademòra aut, d'un [[Sòld migratòri|sòld migratòri]] positiu e d'una esperança de vida granda e totjorn en aumentacion. Coma dins lo rèsta d'Euròpa, aquela populacion veguèt lo taus de personas vièlhas (mai de 60 ans) aumentar pauc a pauc, de 17 a 22% entre 1980 e 2009. Lo ròtle de l'immigracion venguèt donc pus important, especialament per curbir lei besonhs de man-d'òbra. Ansin, en 2008, França aviá 6,7 milions d'imigratsimmigrats sus son territòri segon l'ONU, ço que representa lo seisen país d'acuelh après leis Estats Units (42,8), Russia (12,3), Alemanha (9,3), Arabia Saudita (7,3) e Canada (7,2).
 
=== Agricultura ===
Linha 243 :
Coma lo rèsta dei país d'Euròpa Occidentala, França a conegut un declin important de l'emplec agricòla dempuei la segonda mitat dau sègle XIX. En [[2006]], lo sector emplega solament 3% de la populacion activa e fa partida deis agriculturas pus modernizadas e mecanizadas de la planeta. Sei produccions principalas son lo vin, lei cerealas, lo sucre, lei produchs lachiers e la carn. Dins aquò, dempuei lo començament dau sègle XXI, es un domeni en crisi que veguèt l'aparicion d'inegalitats fòrtas segon lei tipes de produccion, la pollucion causada a l'environament e la susproduccion dins certanei sectors.
 
=== IndústriaIndustria ===
 
França fa partida dei principalei poissanças industrialas mondialas. Maugrat la terciarizacion de l'economia francesa, l'indústriaindustria francesa representa encara 15,6% de son PIB en [[2006]]. Aquela annada, lo sector segondari emplegava 24,3% de la populacion activa. Es donc caracterizat per de domenis relativament dinamics (automobil, aeronautic, nuclear civiu...) e d'autrei, generalament lei partidas pus tradicionalas, que son en crisi o avián ja disparegut (minas, siderurgia...). Aquò a causat de crisis grèvas dins lei regions d'indústrias ancianas (Lorena, Nòrd) que deguèron trobar d'activitats novèlas. D'autra part, dempuei leis annadas 1960, una politica governamentala a permespermés de descentralizar l'indústriaindustria francesa e d'assegurar lo desvolopament de certanei regions dins lo sud e l'oèst dau país (creacion de la zonazòna de Fos-de-Mar). Ansin, au començament dau sègle XXI, lei regions pus industrializadas de França son la region parisenca, lei ribas de la Sèina, la region de Lion, la region de Tolosa e la region dau pòrt de Marselha.
 
=== Servicis ===
Linha 251 :
[[Fichièr:La Défense remote view from Eiffel tower second floor.jpg|thumb|right|Quartier d'afaires de la Défense vèrs París.]]
 
Lei servicis forman lo còr de l'economia francesa. En 2005, representava 77,2% dau PIB e 75% deis emplecs. Tres sectors son particularament desvolopats : lo comèrci, l'artesanat e lo torisme. Lo premier tèn 3,2 milions d'emplecs. Es caracterizat per la poissança dei grops de la granda distribucion (Carrefour, Auchan...) que son apareguts dins leis annadas 1970. En 2008, aquelei grops representavan lei dos tèrç dei despensas alimentarasalimentàrias dei Francés. Lo segond representa aperaquí {{formatnum:900000}} entrepresas e a gardat una plaça importanta dins l'economia maugrat lo desvolopament de grops de talha granda. Es fòrça present dins lo domeni de la construccion. Enfin, lo torisme es la fònt d'aperaquí {{formatnum:900000}} emplecs dirècts e aproficha lo patrimòni francés per èsser la premiera destinacion toristica mondiala (82 milions de visitas en 2007).
 
=== Recèrca ===
Linha 263 :
=== Apartenéncia ais institucions internacionalas ===
 
França es un membre important deis institucions e organizacions internacionalas. Entre sei plaças principalas, es membre permanent dau Conseu de Seguritat de l'ONU, membre de l'OTAN, membre de l'Union Europèa, membre de l'espaci Schengen, membre de la zonazòna èuro, membre dau G8/G20 e membre de l'OMC. Son territòri assosta tanben lo sèti de l'UNESCO.
 
=== Politica estrangiera ===
Linha 307 :
{{veire|Pintura francesa}}
 
Coma per la màger part dei domenis culturaus, la pintura francesa es considerada coma una dei grandeis escòlas de pintura per son influéncia, son istòria e sei produccions ambé lei pinturas italiana, flamandaflamenca e olandesa. Sei premierei manifestacions acomencèron pendent la PreïstoriaPreïstòria e l'Antiquitat. L'Edat Mejana foguèt caracterizada per de frescas muralas e l'art deis enluminurasenluminaduras. Puei, la Renaissança marquèt un renovelament major dei tematics ambé l'influéncia de la pintura italiana dins lo reiaume francés. Au sègle XVII, apareguèt la pintura baroca (Poussin) e, au sègle XVIII, apareguèt lo Rococo (Fragonard). Après la Revolucion, lo sègle XIX veguèt lo desvolopament d'un ensems grand d'estils artistics diferents coma lo neoclassicisme (David), lo romantisme (Delacroix); lo realisme (Courbet) puei l'impressionisme (Manet, Degas, Cézanne). Enfin, lo sègle XX foguèt dominat per lei corrents modernistas.
 
=== Musica ===
Linha 313 :
{{veire|Musica de França}}
 
La musica de França es devesida entre divèrsei corrents d'originas diferentas. Lei premierei manifestacions foguèron aquelei de la musica occitana que conoguèt son apogèu ambé lo movement dei Trobadors ai sègles XII-XIII. La musica francesa es nascuda durant l'Edat Mejana a partir de l'art religiós. Se desvolopèt pendent la RenaissançaRenaissença puei, subretot, entre lei sègles XVI e XVIII ambé l'aparicion de genres novèus de musicas classicas. Aqueu periòde veguèt tanben l'introduccion de l'opera per Lully dins leis anndas 1670. Enfin, apareguèron ai sègles XIX-XX d'estils similars ais autreis estils presents dins lei país occidentaus coma la cançon (sègle XIX) puei de genres coma lo Rock 'N Roll o lo Hip-Hop (sègle XX). D'autra part, dempuei la fin dau sègle XX, l'influéncia de la musica anglesa venguèt mai e mai important au sen dau movement musicau francés. De mai, en parallèl de la musica francesa, existís de musicas en lenga regionala que son totjorn vivas coma, per exemple, en Corsega.
 
=== Cinèma ===
Linha 319 :
{{veire|Cinèma de França}}
 
França a una influéncia importanta dins lo domeni dau cinèma que foguèt inventat per lei fraires Lumières en [[1895]]. Ansin, lo [[Festenal de Canas]] es considerat coma un dei prèmi pus importants de la cinematogràfiacinematografia. Pasmens, dempuei leis annadas 1980, lo cinèma francés dèu faciar la concurréncia dau cinèma estatsunidenc. Es donc vengut especializat dins de genres mens concurrenciau coma la comediacomèdia.
 
== Religion ==
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/wiki/França »