Albania : Diferéncia entre lei versions

Contengut suprimit Contengut apondut
Boulaur (discussion | contribucions)
mCap resum de modificació
Cap resum de modificació
Linha 1 :
 
<!--Article redigit en lengadocian-->
{{Entèsta tablèu país
|carta=eu
Linha 33 :
Lo gentilici es '''albanés -esa'''.
 
=== Istòria ===
Lo pòble mai ancian conegut qu'abitèt l'actual territòri d'Albania foguèt lo dels [[illiris]], que los ''shqipëtars'' o albaneses ne son dirèctes descendents; los [[anciana Grècia|grècs]] colonizèron las còstas e lo sud del territòri, que demorèt en granda part comprés dins del [[reialme de l'Epir|Epir]]. Freqüentment Los illiris efectuavan d'incursions dins los estats [[ellenic]]s de Molossia]], Peònia e quitament la [[Macedònia (territòri istoric)|Macedònia]]. L'an 35 Ab JC los [[Empèri Roman|romans]] ne conquistèron los luòcs mai accessibles e civilizats e i formèron las províncias de la [[Illíria|Illyricum]] e l'Epir, e mai se los territòris mai montanhuts e remòts arribèron jamai a èsser jos contraròtle del [[empèri Roman]], la que causa explica en granda manièra la supervivència de l'idiòma [[albanés]].
 
=== L'origina deis Albanés ===
Los airals contarotlats abans per grècs e romans passèron après a èsser part de la [[empèri Bizantin]], los territòris controtlats pels bizantins foguèron ocupats pels [[Eslau|eslaus]] al [[sègle VI]] e a aqueles los seguiguèron los [[Bulgar (pòble)|bulgars]], que van annexar part del país a l'Empèri Bulgar del [[sègle IX]]. Sorgiguèt après lo [[Despotat de l'Epir]], governat per princes d'origina grèga; l'invasion [[Empèri Otoman|turca]] s'inicièt lo [[1385]], se plan Albania resistiguèt, principalament jol lideratge de [[Skanderbeg|Gjergj Kastriot]], acompanhat per l'etnia albanesa dels mirditas.
 
L'origina dau pòble albanés es fòrça mau coneguda. Locutor d'una [[Indoeuropèu|lenga indoeuropèa]] isolada, es benlèu eissit dau pòble illirian que viviá en Albania dins lo corrent de l'[[Antiquitat]]. Pasmens, aquela ipotèsi demòra contestada per mai d'un [[Istòria|istorian]]. Lo nom « Albania » eu meteis es d'origina desconeguda. Utilizat per lo premier per [[Ptolemèu]] au sègle II, sembla pus vièlh que lo pòble albanés que foguèt mencionat per lo premier còp au sègle XI. De mai, a ges de liame ambé lo tèrme « Shqipëria » (« lo País deis Aglas » en [[occitan]]) que designa Albania en [[albanés]].
Entre [[1443]] e [[1468]], [[Gjergj Kastriot]], conegut jol nom de [[Skanderbeg]], dirigiguèt al nom dels albaneses las luchas conjonchas dels [[Serbia|sèrbes]], [[Bulgaria|bulgars]], [[Romania|romaneses]] e d'autres pòbles de la zòna contra los [[Empèri Otoman|turcs otomans]], e aital venguèt l'eròi nacional e una icòna de la lucha contra l'envasidor islamic. [[Antonio Vivaldi]] consacrèt una [[opèra]] a Skanderbeg amb lo meteis nom. D'aquesta epòca datan los primièrs documents escriches en [[lenga albanesa]], en alfabet cirillic.
 
La region foguèt conquistada en [[-168|168 av. JC]] per [[Roma]] que voliá i eliminar la poissança navala deis Illirians venguda una menaça per lo comèrci maritim [[Itàlia|italian]]. Lei [[Empèri Roman|Romans]] ne gardèron lo contraròtle fins au sègle IV. A partir d'aqueu periòde, se la region fasiá nominalament partida de l'[[Empèri Bizantin]], foguèt sovent tenguda per de [[Empèris nomadas|pòbles nomadas]] en transit vèrs d'autrei regions [[Euròpa|europèas]]. Au sègle IX, passèt sota contraròtle [[Bulgaria|bulgara]] avans d'èsser tornada conquistar per lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]] au sègle XI. En [[1272]], [[Carles d'Anjau]] se proclamèt rèi d'Albania e assaièt sensa succès de conquistar lo país. Puei, durant lo rèine de [[Stepan Dusan]] ([[1331]]-[[1355]]), Albania foguèt integrada au sen de [[Serbia]].
A aqueste long periòde d'ocupacion succediguèron divèrses faches determinants per la cultura albanesa actuala: granda part de la populacion urbana ortodòxa s'exilhèt, principalament al sud d'[[Itàlia]] e en [[Grècia]], del temps que la majoritat de la populacion que demorava dins lo país foguèt convertida a l'[[islam]], al cors dels sèt sègles d'ocupacion. Après la conversion progressiva a l'islam (per interès e subrevivença) e l'assimilacion turca d'una granda part dels albaneses, Albania se convertiguèt en un Estat privilegiat e leial a l'Empèri, en assegurant de nautas cargas dins l'administracion de l'Empèri e tanben coma de fòrças de laspanada per manténer lo contraròtle sus [[Grècia]], [[Serbia]], lo territòri de l'actuala [[Republica de Macedònia]] e [[Bulgaria]].
 
Pasmens, a la fin dau sègle XIV, la [[Premiera batalha de Kosova|desfacha sèrba de Kosova]] ([[1389]]) entraïnèt lo reculament de la poissança sèrba vèrs lo [[nòrd]] e expausèt Albania ais atacas dei [[Empèri Otoman|Turcs Otomans]]. Un senhor locau dich [[Gjergj Kastriot Skanderbeg]] menèt la resisténcia a partir de [[1443]]. Sostengut per la [[papa]]utat e [[Republica de Venècia|Venècia]], enregistrèt una tiera de victòrias còntra lei Turcs que lo reconoguèron senhor d'Albania en [[1461]]. Pasmens, après sa [[mòrt]], sei successors foguèron finalament vencuts en [[1478]] ([[sètge de Shkodër]]) e Albania passèt sota dominacion [[Empèri Otoman|otomana]]. Aquò entraïnèt l'exili de mai d'un Albanés e foguèt a l'origina dei comunautats albanesas que se tròban totjorn a l'ora d'ara dins lei [[Balcans]] ò en [[Itàlia]].
En [[1912]], davant las desbrandas successivas que sofriguèron los turcs dins los [[Balcans]], Albania obtenguèt en fach l'independéncia, e mai se se temiá la menaça de la expansionisme [[Àustria-Ongria|austrian]] e lo dels estats vesins: ([[Itàlia]], [[Grècia]], [[Serbia]], [[Montenegro]]). Entre [[1914]]-[[1918]], pendent la [[Primièra Guèrra Mondiala]], la empobrit territòri albanés foguèt camp de batalha entre las fòrças de la ''[[Entente Cordiale]]'' e las dels autoanomenats [[Empèris Centrales]]. En acabar la guèrra se ratifiquèt lo contraròtle serbomontenegrin sus [[Kosovo]] e las zònas de majoritat albanesa de la Macedònia septentrionala; Grècia obtenguèt fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] lo contraròtle del [[Epir del Nòrd]], al meteis temps que deportava o obligava al'ellenizacion las nombrosas comunitats albanesas existentas al territòri grèc classic (es a dire, al sud de la [[Linha d'Estrabon]]). Lo [[1918]], a [[Gjirokastër|Argiròpolis]] (malgrat qu'aquela vila se trobava dins la zòna de contraròtle grèc) se proclamèt l'independéncia formala d'Albania, e mai se la «Albania independenta» passèt lèu a èsser en la practica un [[protectorat]] [[Itàlia|italian]] jol comandament inicial de Ahmet Zogu.
 
=== PoliticaLo periòde otoman ===
 
Leis [[Empèri Otoman|Otomans]] gardèron lo contraròtle d'Albania de [[1478]] a [[1913]]. I aguèron una influéncia importanta car la màger part de la populacion se convertiguèt a l'[[islam]]. De mai, lo sistèma turc favorizèt la division de la societat albanesa entre doas entitats distintas. Dins lei plans [[agricultura|agricòlas]], se formèt una societat centrada sus lei tenements de grands proprietaris otomans mentre que dins lei [[montanha]]s, lei tribüs gardèron son autonòmia e son organizacion tradicionala.
 
A partir dau sègle XVIII, aprofichant lo declin dau poder centrau, plusors senhors locaus venguèron ''[[de facto]]'' [[independéncia|independents]]. En particular, en [[1757]], [[Mehmet Bushati l'Ancian]] prenguèt [[Shkodër]] e formèt un pachalik que demorèt mai ò mens independent fins a [[1796]]. La restauracion de l'autoritat de [[Constantinòble]] sus la region foguèt malaisada e entraïnèt d'insureccions recurrentas. Aquò favorizèt pauc a pauc l'emergéncia d'un sentiment nacionau albanés a l'iniciativa de quauqueis intellectuaus coma [[Girolama da Rada]] que publiquèron d'òbras literàrias en albanés.
 
A partir deis annadas 1870, aqueu movement aviá agantat seis objectius e en [[1881]], un govèrn provisòri albanés foguèt proclamat necessitant una intervencion armada otomana per lo sometre. En [[1908]], lei Jovei Turcs assaièron de desarmar la populacion entraïnant una revòuta generala en [[1910]]. En [[1912]], leis insurgents tenián la màger part dau país e [[Ismail Qemali]] aprofichèt la crisi balcanica de [[1912]]-[[1913]] per proclamar l'[[independéncia]] d'Albania.
 
=== L'independéncia ===
 
==== La formacion caotica dau Reiaume d'Albania ====
 
La formacion d'un estat albanés estable foguèt lònga e caotica e entraïnèt lo desvolopament de l'influéncia [[Itàlia|italiana]] dins lo país. D'efèct, après la proclamacion de l'independéncia lo 28 de novembre de [[1912]] a [[Vlorë]], [[Ismail Qemali]] formèt un govèrn per negociar la reconóissença d'Albania per la comunautat internacionala. Aquò capitèt mai lo traçat dei frontieras laissèt divèrsei populacions albanesas en [[Montenegro]], en [[Grècia]] e en [[Serbia]]. De mai, un prince [[Alemanha|alemand]] foguèt impausat per lei poissanças [[Euròpa|europèas]]. Tre març de [[1914]], aviá perdut lo contraròtle dau país en causa d'una insureccion [[islam|musulmana]] dins lo nòrd e d'una revòuta pro-grèga dins lo sud.
 
Durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'Entenduda respectèt pas la neutralitat d'Albania. En [[1915]], l'armada e lo pòble sèrbes utilizèron lo territòri albanés pendent sa retirada d'ivèrn vèrs la [[mar]]. Puei, l'annada seguenta, de tropas [[França|francesas]] e [[Itàlia|italianas]] desbarquèron dins lei regions meridionalas per i restablir un frònt balcanic. Aquò permetèt ais Italians d'annexar l'illa de Saseno. Pasmens, Albania capitèt d'obtenir l'evacuacion de son territòri en [[1920]] e de venir membre de la [[Societat dei Nacions]] en [[1921]].
 
La meteissa [[annada]], d'eleccions donèron lo poder a [[Zog Ièr|Ahmet Zogu]]. Fòrça autoritari, sei metòdes de govèrn entraïnèron una insureccion en [[1924]]. Venceire dei combats, proclamèt una [[republica]] e comencèt de se raprochar de l'[[Itàlia]] [[Faissisme|faissista]]. En [[1928]], restaurèt la [[monarquia]] e se proclamèt rèi sota lo nom de [[Zog Ièr|Zog I{{èr}}]]. Modernizèt lo país gràcias a l'adopcion d'un còdi civiu, d'un còdi penau, d'un programa de construccion d'infrastructuras, dau sufragi universau ò de mesuras per eliminar la [[feudalitat]]. Pasmens, aquela politica necessitèt un sostèn financier italian important e Albania passèt ansin pauc a pauc sota lo contraròtle d'Itàlia.
 
==== La Segonda Guèrra Mondiala ====
 
Albania foguèt atacada e ocupada per [[Itàlia]] en abriu de [[1939]] quauquei mes avans l'invasion de [[Polonha]]. [[Zog Ièr|Zog I{{èr}}]] deguèt s'exilar e lo rèi d'Itàlia venguèt tanben rèi d'Albania. [[Benito Mussolini]] considerava la conquista d'Albania coma la premiera etapa de la restauracion de l'[[Empèri Roman]]. Assaièt donc d'aprofichar lei revendicacions territòrialas albanesas per atacar lei país vesins. Pasmens, sa guèrra còntra [[Grècia]] foguèt una revirada e una intervencion alemanda foguèt necessària per vencre leis estats balcanics ostils a l'Axe.
 
Pasmens, leis Italians foguèron rapidament combatuts per una [[guerilha]] [[comunisme|comunista]] poderosa dirigida per [[Enver Hoxha]]. En [[1943]], leis [[Alemanha|Alemands]] ocupèron lo país après la capitulacion italiana. Sostenguts per de nacionalistas e de monarquistas albanés, menèron una campanha saunosa còntra lei [[comunisme|comunista]]s mai deguèron abandonar la region en [[1944]] après la rompedura dau frònt [[URSS|sovietic]] ([[operacion Bagration]]). Una [[guèrra civila]] opausèt alora lei tropas de [[Enver Hoxha|Hoxha]] ai auxiliaris alemands. S'acabèt en novembre de [[1944]] amb una victòria comunista.
 
=== Lo periòde d'Enver Hoxha ====
 
[[Enver Hoxha]] dirigiguèt lo país de [[1948]] a sa [[mòrt]] en [[1985]]. Après un periòde de luchas politicas còntra lei partisans de [[Koçi Xoxe]], favorables a un raprochament ambé [[Tito]], la rompedura entre l'[[URSS]] e [[Iogoslavia]] li permetèt d'eliminar sei rivaus e de prendre lo poder. Puei, instaurèt un regime de terror sostengut per una polícia politica eficaça e brutala (la [[Sigurimi]]). Refusant la destabilinizacion, rompèt ambé lei [[URSS|Sovietics]] en [[1961]] e ambé lei [[Republica Populara de China|Chinés]] en [[1978]]. Aquò entraïnèt un isolament quasi totau dau país e una tiera de dificultats economicas.
 
En [[1985]], [[Enver Hoxha|Hoxha]] foguèt remplaçat per [[Ramiz Alia]] que deguèt liberalizar lo regime a la fin de la [[Guèrra Freja]]. En març de [[1991]], lei comunistas ganhèron d'eleccions generalas mai la multiplicacion dei movements d'oposicion entraïnèt l'organizacion d'eleccions novèlas un an pus tard. Veguèron la victòria dau sociau-democrata [[Sali Berisha]] e la fin dau regime comunista.
 
==== Albania dempuei 1992 ====
 
Dempuei [[1992]], Albania conoís una democratizacion malaisada e de dificultats economicas recurrentas qu'entraïnan de trèbols e favorizan lo desvolopament d'una criminalitat organizada poderosa. D'efèct, se après la fin dau periòde comunista, la situacion economica se melhorèt gràcias ai revenguts eissits de la diaspòra albanesa, una victòria fraudulosa dei democratas ais eleccions de [[1996]] entraïnèt una crisi politica ambé lei socialistas. En genier de [[1997]], la tension foguèt agravada per la crisi economica d'aquela annada e d'esmogudas importantas aguèron luòc dins lei vilas principalas. L'armada refusèt de combatre lei manifestacions, se fragmentèt e perdiguèt la màger part de son armament que foguèt dispersat au sen de la populacion e dei màfias localas. Ansin, en abriu de [[1997]], una fòrça internacionala dirigida per [[Itàlia]] foguèt creada per lei [[ONU|Nacions unidas]] per restablir l'òrdre dins lo país. Aquò permetèt lo remplaçament de [[Sali Berisha]] per lo socialista (èx-comunista) [[Rexhep Mejdani]] qu'assaièt de tornar establir un regime legau menaçat per leis armas tengudas per leis abitants.
 
En [[1998]]-[[1999]], la [[Guèrra de Kosova]] entraïnèt una destabilizacion novèla d'Albania ambé l'arribada de centenaus de miliers de refugiats e l'utilizacion de son territòri per leis armadas de l'[[OTAN]] en guèrra còntra [[Serbia]]. De mai, lei socialistas se devesiguèron entre elei e un periòde d'instabilitat politica comencèt e durèt fins a l'eleccion d'una personalitat neutra a la presidéncia en [[2002]]. En [[2006]], d'acòrds d'estabilizacion economica foguèron signats ambé l'[[Union Europèa]] per [[Sali Berisha]], Premier Ministre de [[2005]] a [[2013]]. Pasmens, lo país dèu totjorn faciar de dificultats considerablas en causa d'una manca d'infrastructuras, d'una corrupcion generalizada, de l'existéncia de màfias poderosas e de l'emigracion de seis elèits.
 
== Politica ==
Albania es una [[republica]] [[parlamentarisme|parlamentària]] [[democracia|democratica]] representativa, que lo [[Lista de Primièrs Ministres d'Albania|Primièr Ministre]] es a travèrs d'el lo [[cap de govèrn]]. Lo [[poder executiu]] es exercit pel [[govèrn]]. Lo [[poder legislatiu]] li es conferit al [[parlament]], nomenat l'Assemblada d'Albania (''Kuvendi e Republikës së Shqipërisë'').
 
=== Geografia ===
[[Fichièr:Mapa d'Albania.png|thumb|right|180px|Mapa d'Albania.]]
[[Fichièr:Korab.jpg|thumb|160px|left|Lo mont Korab.]]
Linha 60 ⟶ 95:
:''Véser l'article [[Divisions administrativas d'Albania]].''
 
=== Economia ===
{{Veire|Economia d'Albania}}
Albania es lo país ont persistiguèt lo mai lo regim comunista d'economia centralizada e estatizada d'Euròpa tota. L'economia i es basada mai que mai sus l'[[agricultura]] e las [[mina]]s, amb de grandas centralas siderurgicas, un escàs comèrci exterior e d'infrastructuras absoludament insufisentas, e las timidas reformas iniciadas en [[1985]] desboquèron sus un reajustament economic dificil dins lo [[decenni de 1990]].
 
=== Demografia ===
 
=== Cultura ===
 
=== Nòtas & referéncias ===
{{reflist}}