Suècia : Diferéncia entre lei versions

Contengut suprimit Contengut apondut
Linha 52 :
== Istòria ==
{{veire|Istòria de Suècia}}
 
=== Preïstòria e Antiquitat ===
 
Lo territòri suedés foguèt cubèrt de glaç durant lei periòdes glaciaris. L'installacion de l'[[Homo sapiens|èsser uman]] dins la region se debanèt après lo rescaufament dau [[clima]]. Lei traças pus ancianas, en [[Escània]], datan de {{formatnum:8000}} av. JC. Formadas de caçaires culheires, aquelei populacions avancèron pauc a pauc vèrs lo [[nòrd]]. Fins a {{formatnum:6000}} av. JC, lo [[Maglonesian]] foguèt la cultura dominanta seguit per la [[cultura de Kongemose]] ({{formatnum:6000}}-{{formatnum:5200}} av. JC) e per la [[cultura d'Ertebolle]] ({{formatnum:5200}}-{{formatnum:4000}} av. JC). En parallèl d'aquela cultura, d'autrei grops existiguèron au nòrd coma lei culturas de [[Cultura de Fosna|Fosna]] e de [[Cultura de Hensbacka|Hensbacka]], contemporanèas dau [[Maglonesian]], que foguèron remplaçadas per lei culturas de [[Cultura de Nostvet|Nostvet]] e de [[Cultura de Lihult|Lihult]]. A partir de {{formatnum:4000}} av. JC, de culturas caracterizadas per [[terralha]]s particularas ([[cultura megalitica dei betas d'embut]], [[cultura de la terralha perforada]], [[cultura de la terralha cordada]]) apareguèron ambé lo desvolopament de l'agricultura.
 
L'utilizacion dau [[bronze]] apareguèt dins lo corrent dau millenari II av. JC. La societat escandinava dau periòde acomencèt tanben de s'organizar a l'entorn de clans ierarquizats prefigurant lo modèl [[viking]]. A partir dau sègle VI av. JC, de contactes èran establits ambé lei culturas dau sud de la [[Mar Baltica]]. Lei premierei descripcions — limitadas — de la region foguèron l'òbra d'autors [[Empèri Roman|romans]] coma [[Tacit]]. L'utilizacion dau [[fèrre]] foguèt relativament tardiva que comencèt au sègle VI ap. JC. Lo modèl clanic se renforcèt coma lo mostra lei cavaments de tombas de guerriers mostrant l'importància de l'armament. Lo periòde veguèt tanben l'aparicion dei premiers navigators escandinaus. Se contentant encara de viatges d'exploracion ò amb un objectiu unicament comerciau, foguèron a l'origina dei premierei rotas [[mar]]itimas utilizadas per lei [[Viking]]s.
 
=== L'Edat Mejana ===
 
==== Lo periòde viking ====
 
{{veire|Viking}}
 
Au començament de l'[[Edat Mejana]], Suècia fasiá partida de l'espaci [[viking]] e partejava alora una cultura comuna ambé lo rèsta d'[[Escandinàvia]]. Navigators audaciós e combatents disciplinats, lei [[Viking]]s organizavan d'incursions còntra leis [[estat]]s [[Euròpa|europèus]] pus rics qu'entraïnavan sovent lo pilhatge deis endrechs mau defenduts. A respèct dei [[Norvègia|Norvegians]] e dei [[Danemarc|Danés]], lei Suedés, dichs Varegs, s'interessèron ai [[riu]]s de [[Russia]] e a la [[Mar Negra]] ont intrèron en relacion ambé l'[[Empèri Bizantin]]. Maugrat de pilhatges recurrents, fondèron un important ret comerciau ambé la construccion de comptadors e de vilas e aguèron un ròtle primordiau dins la formacion dau Rus' de Kiev, premier estat eslau situat entre [[Novgorod]] e [[Kiev]].
 
==== La formacion de Suècia ====
 
La formacion acomencèt dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XI amb una dinastia originària de [[Gotaland]] qu'entreprenguèt d'impausar lo [[cristianisme]]. En [[1164]], un arquevescat foguèt fondat a [[Uppsala]]. Au sègle seguent, la pression de la [[Liga Anseatica]] entraïnèt la dubertura dau reiaume au comèrci estrangier. [[Estocòlme]], fondada en [[1252]], ne'n venguèt la [[capitala]].
 
En despiech de la fin dau periòde vareg, lei Suedés gardèron d'ambicions territòrialas en [[Mar Baltica]]. Una [[crosada]] — probablament legendària — seriá estada organizada tre lo sègle XII per convertir lei [[Finlàndia|Finés]]. En revènge, a partir de [[1249]], lei [[crosada]]s suedesas son ben attestadas. Durèron fins a [[1323]] e foguèron marcadas per de combats murtriers còntra lei pòbles finés e baltics. Au sègle XIV, Suècia èra venguda una poissança regionala de remarca gràcias ai ressorsas mineralas de [[Dalarna]] ([[fèrre]], [[coire]]... etc.). Assaièt de conquistar lei territòris danés sus la riba orientala de [[Sund]]. Prenguèt [[Escània]] en [[1332]] mai deguèt finalament l'abandonar en fàcia dei còntra-ofensivas danesa organizadas per lo rèi [[Valdemar IV de Danemarc|Valdemar IV]] ([[1340]]-[[1375]]).
 
==== L'Union de Kalmar ====
 
[[File:Union de Kalmar.png|thumb|Union de Kalmar.]]
 
{veire|Union de Kalmar}}
 
A la mòrt sensa eiretier de [[Valdemar IV de Danemarc|Valdemar IV]], sa filha [[Margarida Ièra de Danemarc|Margarida]] qu'èra la frema dau rèi [[Haakon VI de Norvègia]], faguèt designar son fiu [[Oluf III de Norvègia|Oluf]] coma rèi e obtenguèt la [[regéncia]]. Après la [[mòrt]] de son marit, venguèt tanben regenta de [[Norvègia]]. Òr, gràcias ai liames tescuts entre lei diferentei dinastias escandinavas, [[Oluf III de Norvègia|Oluf]] èra tanben pretendent a la corona suedesa. Après sa disparicion prematura en [[1387]], [[Margarida Ièra de Danemarc|Margarida]] gardèt lo contraròtle de [[Danemarc]] e de [[Norvègia]] e se portèt candidat a la corona de Suècia. Lo rèi [[Albèrt de Mecklembourg]] foguèt reversat per son [[aristocracia]] e [[Margarida Ièra de Danemarc|Margarida]] dirigiguèt lei tres reiaumes nòrdics fins a sa mòrt en [[1412]]. En [[1397]], chausiguèt son nebòt [[Eric de Pomerània|Eric]] coma successor e una assemblada de senhors danés, norvegians e suedés definiguèt a [[Kalmar]] lei modalitats de l'union entre lei tres estats.
 
Segon lo tèxte adoptat a Kalmar, l'Union èra limitada ais afaires estrangiers e a la defensa, especialament còntra leis [[Alemanha|Alemands]], e cada reiaume deviá gardar seis institucions e son autonòmia. Dins lei fachs, [[Danemarc]] dirigiguèt l'ensems e [[Norvègia]] ne'n venguèt rapidament una despendéncia. En revènge, Suècia resistiguèt e se dotèt dins lo corrent dau sègle XV de regents mai ò mens ostils au poder danés. De son caire, [[Danemarc]] aprofichèt sa poissança novèla per afeblir la [[Liga anseatica]] que declinava dempuei l'acomençament dau sègle XV. En particular, en [[1429]], un peatge foguèt instaurat per lei [[naviri]]s passant [[Sund]].
 
Pasmens, lo conflicte entre Danés e Suedés s'agravèt e entraïnèt l'abdicacion d'[[Eric de Pomerània]] en [[1439]]. [[Cristian d'Oldenborg]] restaurèt un temps l'Union mai en Suècia, la realitat dau poder passèt pauc a pauc a de regents. Son fiu [[Joan Ièr de Danemarc|Joan I{{èr}}]] foguèt elegit rèi de Danemarc sensa dificultat ([[1483]]) mai deguèt luchar per sometre Suècia ([[1497]]). Son successor [[Cristian II de Danemarc|Cristian II]] decidèt d'assassinar seis adversaris au sen de l'[[aristocracia]] suedesa ([[chaple d'Estocòlme]] en [[1520]]), çò que precipitèt la fin de l'Union. [[Dalecàrlia]] se revoutèt sota la direccion de [[Gustav Vasa]] ([[1523]]-[[1560]]). Leis insurgents capitèron de caçar lei Danés fòra de [[Suècia]] en [[1523]].
 
=== L'apogèu de Suècia ===
 
==== La Reforma ====
 
Après sa victòria, [[Gustav Vasa]] reorganizèt lo reiaume e la monarquia i venguèt ereditària en [[1544]]. La [[Reforma]] recebèt un acuelh favorable e una dieta l'adoptèt oficialament en [[1527]]. Pasmens, a la fin dau sègle, lo rèi [[Sigismond III Vasa]] ([[1587]]-[[1632]]), qu'èra rèi de Suècia e de [[Polonha]]-[[Lituània]] en [[union personala]], assaièt de restaurar lo [[catolicisme]]. Aquò entraïnèt una revòuta dirigida per un fiu de [[Gustav Vasa]], [[Carles IX de Suècia|Carles IX]] ([[1604]]-[[1610]]). Divèrsei guèrras contunièron entre lei dos reiaumes a prepaus dau contraròtle dei regions balticas. Venguèron un conflicte periferic de la [[Guèrra de Trenta Ans]] ([[1618]]-[[1648]]) e s'acabèron en [[1629]] per la conquista suedesa de [[Livònia]] franc de la partida sud-èst d'aquela region. Aperavans, lo país aviá pres [[Estònia]] ([[1561]]-[[1582]]), [[Ingria]] e [[Carèlia]] ([[1617]]).
 
==== La Guèrra de Trenta Ans ====
 
[[File:Mar Baltica - Expansion suedesa (sègles XVI-XVII).png|thumb|Expansion suedesa ai sègles XVI e XVII.]]
 
Suècia, encoratjada per [[França]], participèt a la [[Guèrra de Trenta Ans]] a partir de [[1630]] dins lo camp [[protestantisme|protestant]]. Lo rèi [[Gustau II Adolf]] ([[1611]]-[[1632]]) ganhèt una tiera de batalhas còntra leis [[Sant Empèri Roman Germanic|Imperiaus]] mai foguèt finalament tuat a la [[batalha de Lutzen]]. Sa filha [[Cristina de Suècia|Cristina]] ([[1632]]-[[1654]]) sota la regéncia d'[[Axel Oenstierna]] que contunièt la politica dau rèi. Après l'intervencion dirècta de [[França]] dins lo conflicte, la situacion dei Suedés, menaçadas per de còntra-ofensivas imperialas, se melhorèt e [[Suècia]] faguèt partida dei venceires de la guèrra. Ai [[Tractats de Vestfàlia]], obtenguèt la [[Pomerània]] Anteriora, lo pòrt de [[Wismar]] e lei principats eclesiastics secularizats de Brema e de Virden.
 
==== L'expansion au detriment de Danemarc ====
 
A la fin dau sègle XVI, [[Danemarc]] e Suècia participèron ensems a la [[Guèrra de Livònia]] que permetèt ai Suedés d'obtenir [[Estònia]] en [[1561]]-[[1582]] e ai Danés l'illa d'[[Ösel]] en [[1573]]. Pasmens, la rompedura de l'equilibri europèu — favorable ai Suedés — entraïnat per la [[Guèrra de Trenta Ans]] foguèt la fònt de tensions entre [[Copenaga]] e [[Estocòlme]]. De [[1643]] a [[1645]], una premiera guèrra s'acabèt per una victòria suedesa e l'annexion de [[Jämtland]], de [[Gotland]] e d'[[Ösel]]. Puei, una segonda guèrra opausèt tornarmai Danemarc, aliat a [[Polonha]]-[[Lituània]], e Suècia. S'acabèt per una victòria novèla dei Suedés que prenguèron lo contraròtle de [[Bohus]], d'[[Halland]] e d'[[Escània]].
 
=== Lo declin suedés ===
 
==== Lo reculament suedés en fàcia de Russia ====
 
Una guèrra aguèt tornarmai luòc entre [[Danemarc]] e Suècia dins l'encastre de la [[Guèrra d'Olanda]] de [[1675]] a [[1679]]. Aliada a la [[França]] de [[Loís XIV de França|Loís XIV]], Suècia ataquèt leis aliats alemands dei [[Províncias Unidas]] per leis empachar de concentrar sei fòrças còntra lei Francés. Pasmens, l'armada suedesa foguèt desfacha a la [[batalha de Fehrbellin]] per [[Brandeborg]]. [[Estocòlme]] mantenguèt son integritat territòriala car [[Loís XIV de França|Loís XIV]] refusèt d'acceptar la mendra pèrda per son aliat au [[Tractat de Nimega]].
 
{{veire|Granda Guèrra dau Nòrd}}
 
Lo sègle seguent foguèt caracterizat per l'emergéncia de la poissança [[Russia|russa]] que s'afirmèt en [[Mar Baltica]] au detriment de Suècia. D'efèct, en [[1700]], acomencèt la [[Granda Guèrra dau Nòrd]] qu'opausèt Suècia a la quasi totalitat de sei vesins. En [[1700]], [[Danemarc]] foguèt aisament vencut e se retirèt dau conflicte fins a [[1709]]. Lei Rus subiguèron tanben una desfacha dura a [[Batalha de Narva (1700)|Narva]] mai la lònga campanha còntra [[Polonha|polonesa]] li permetèt de se reorganizar. Ocupèron [[Ingria]], [[Livònia]] e [[Estònia]]. En [[1709]], lo rèi [[Carles XII de Suècia|Carles XII]] ([[1697]]-[[1718]]) foguèt batut a [[Batalha de Poltava]] que s'acabèt per la destruccion de la màger part de l'armada suedesa. Aquò donèt l'avantatge ai Rus que conquistèron [[Finlàndia]] en [[1714]] e intrèron en Suècia en [[1718]]. Après la [[mòrt]] de [[Carles XII de Suècia|Carles XII]], lei Suedés foguèron obligats de cessar lo combat e d'abandonar la màger part de sei conquistas dau sègle XVI ([[Carèlia]], [[Estònia]], [[Livònia]], sud de la [[Pomerània anteriora]] e leis evescats de Brema e de Verden). De mai, Suècia fasiá d'ara endavant plus partida dei poissanças majoras dau [[continent]] [[Euròpa|europèu]].
 
Après aquela desfacha, la Cort se devesiguèt entre doas faccions favorablas siá a una aliança anglorussa siá au mantenement de l'aliança francesa. Lo partit favorable ai Francés capitèt de convencre lo govèrn d'acomençar una guèrra còntra [[Russia]] en [[1741]]. Pasmens, s'acabèt per una revirada e per la pèrda dau sud-èst de [[Finlàndia]] en [[1743]]. Aquò amaisèt pas la situacion au sen de la Dieta e lo lassitge generau fàcia au blocatge politic dau reiaume permetèt au rèi [[Gustau III de Suècia|Gustau III]] ([[1771]]-[[1792]]) de demenir lo poder de la chambra en [[1772]]. D'ara endavant mèstre dau govèrn, engatjèt una politica de modernizacion dau país. Pasmens, de tensions intèrnas importantas contunièron d'agitar la vida politica e la populacion. En [[1788]], [[Gustau III de Suècia|Gustau III]] declarèt la guèrra ai Rus per assaiar sensa succès de resòuvre aqueu problema. Lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] e lo rèi foguèt [[assassinat]] dos ans pus tard.
 
==== Lei guèrras napoleonencas ====
 
[[File:Escandinàvia en 1815.png|thumb|[[Escandinàvia]] en 1815.]]
 
Lei guèrras napoleonencas foguèt un periòde de dificultats per Suècia, aliada au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. Inicialament, lo país assaièt de demorar neutre e participèt en [[1800]] au projècte de liga de neutralitat per la proteccion dau comèrci maritim gropant [[Russia]], [[Danemarc]] e [[Prússia]]. Pasmens, en [[1808]], son aliança ambé [[Londres]] foguèt utilizat coma pretèxte per [[Russia]], alora aliada de [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I{{èr}}]], per atacar e conquistar [[Finlàndia]] a l'eissida de la [[Guèrra de Finlàndia|guèrra de 1808-1809]].
 
En [[1810]], lo manescau [[França|francés]] [[Carles XIV Joan|Bernadotte]] foguèt elegit prince eiretier de [[Suècia]]. Tre l'annada seguenta, prenguèt la direccion dau país en causa de la senilitat dau rèi [[Carles XIII]] ([[1808]]-[[1819]]). Après la revirada francesa en [[Russia]], rompèt sei relacions ambé [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I{{èr}}]] e jonhèt lei coalizats. En particular, se destrièt a la [[batalha de Leipzig]] ([[1813]]) e menacèt [[Danemarc]], aliat dei [[França|Francés]]. Aquò li permetèt d'obtenir [[Norvègia]] per compensar la pèrda de [[Finlàndia]]. Pasmens, aqueu restacament foguèt pas una annexion mai una [[union personala]] que laissèt ai Norvegians seis institucions e sa [[constitucion]].
 
=== Suècia dempuei 1814 ===
 
Dempuei [[1814]], Suècia a pas participat a una guèrra e sa neutralitat foguèt respectada durant lei dos conflictes mondiaus. Pasmens, dins lo corrent de la [[Segonda Guèrra Mondiala]], lo país, totalament enceuclat per l'Axe, deguèt adoptar una neutralitat globalament favorabla ais [[Alemanha|Alemands]] (circulacion de permissionaris, exportacions de [[metal|metaus]]... etc.). En [[1905]], [[Norvègia]] obtenguèt son [[independéncia]] d'un biais pacific après lo refús suedés de laissar [[Òslo]] crear lo sieu servici [[diplomacia|diplomatic]]. A la fin dau sègle XX, Suècia intrèt au sen de l'[[Union Europèa]] ([[1995]]) mai adoptèt pas l'[[èuro]] coma [[moneda]] après un [[referendum]] en [[2003]].
 
En parallèl d'aquela politica estrangiera, la dinastia fondada per [[Carles XIV Joan|Bernadotte]] favorizèt la modernizacion de Suècia. Fins a la mitat dau sègle XIX, foguèt a l'origina d'un regime conservador favorizant lo melhorament dei tecnicas, especialament dins l'[[agricultura]] ambé l'introduccion de la [[tartifla]]. A partir de la [[Revolucion Industriala]], l'industria ([[textil]], transformacion de la [[fusta]]) se desvolopèt entraïnant una aumentacion dau nivèu de vida e de la populacion maugrat un important movement d'emigracion ais [[USA|Estats Units d'America]] (un milion de personas entre [[1850]] e [[1890]]). La societat se liberalizèt tanben pauc a pauc ambé l'abolicion dei [[monopòli]]s dei [[guilda]]s, l'emergéncia d'una [[premsa]] lira, l'introduccion de reformas fiscalas e electoralas, la creacion d'un [[conscripcion|servici nacionau]] e l'aparicion de tres [[partit politic|partits]] (sociau democrat, liberau e conservador) dominant e estabilizant la vida politica. Au sègle XX, Suècia creèt un sistèma de proteccion sociala fòrça avançada sota l'influéncia dei sociaus democrats que dirigiguèron lo país quasiment de contünia de [[1928]] a [[1996]]. Dich modèl suedés, aquela politica permetèt a Suècia de venir un deis estats pus prospèrs de la [[planeta]].
 
== Politica ==