Somalia : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
mCap resum de modificació |
Cap resum de modificació |
||
Linha 32 :
| + 252
|}
'''Somalia''' es un [[estat]] de la Bana d'Africa situat lòng dau Golf d'Adèn e de l'[[Ocean Indian]] qu'es [[frontiera|frontalier]] de [[Jiboti]] au nòrd, d'[[Etiopia]] a l'èst e de [[Kenya]] au sud-èst. Son clima es umid lòng de l'[[ocean]] mai rapidament sec e mai desertic dins lei regions interioras. La populacion es estimada a 10 milions d'abitants. Aperaquí 85% es compausada de Somalis (85%). Lo [[somali]] e l'[[arabi]] son lei doi lengas principalas de la populacion e l'islam es quasiment la religion unica deis abitants (99,8%).
Lentament poblada per lei Somalis dins lo corrent dau millenari II ap. JC, la region foguèt colonizada per [[Itàlia]] e lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] a la fin dau sègle XIX. En 1960, lei Somalia Britanica e Italiana foguèron unificadas e venguèron independentas lo 1{{èr}} de julhet. En 1969, [[Siad Barre]] prenguèt lo poder amb un còp d'estat e va gardèt fins a 1991. Sota sa direccion, Somalia ataquèt sensa succès [[Etiopia]] en 1978 ([[Guèrra d'Ogaden]]) e s'enfonsèt pauc a pauc dins una tiera de guèrras civilas qu'entraïnèron l'afondrament totau deis institucions centralas. Dempuei lo començament deis annadas 1990, lei regions meridionalas e centralas son tengudas per diferentei faccions dirigidas per de senhors de guèrra e au nòrd, [[Somaliland]] es ''de facto'' independent dempuei 1991 e assaia d'obtenir la reconeissença de la comunautat internacionala.
[[Mogadisho]] es la capitala oficiala. Lo gentilici es
=== Geografia fisica ===
[[File:Somalia Topography en.png|thumb|right|Topografia dau territòri somali.]]
Somalia si situa a la poncha de la Bana d'Africa. Es enviroutada per [[Jiboti]] au nòrd-oèst, lo [[Golf d'Aden]] au nòrd, l'[[Ocean Indian]] a l'èst, [[Kenya]] au [[sud]]-oèst e [[Etiopia]] a l'oèst. La superficia de son territòri es de {{formatnum:637657}} km². Au nòrd, lo relèu es dominat per lo plan litorau que sa largor varia entre 2 e 13 km e per un plan semi-desertic dich Guban qu'ocupa lei regions interioras. Au nòrd-èst, si troban entre lei vilas de Bosaso e d'Erigavo una cadena montanhósa dicha Cal Madow. Sa cima pus importanta ({{formatnum:2416}} m) es la montanha pus auta dau país. Au nòrd, si troba tanben una segonda cadena montanhósa, dicha Monts Karkaar, que s'estend segon un axe èst-oèst au sud dau Golf d'Aden. Pasmens, son altitud es pus febla. Aquelei montanhas son a l'origina de platèus dins lei regions centralas que son altitud demenisse a cha pauc en direccion dau sud.
En causa de son clima arid, l'idrografia de Somalia es limitada. Li a solament dos rius permanents que vènon d'[[Etiopia]]. Lo pus important es [[Juba (riu)|Juba]] que si gita dins l'[[Ocean Indian]] a Kismayo. L'autre es [[Chebele]] que si gita teoricament dins l'ocean dins lo relarg de [[Mogadisho]]. Pasmens, dins lei fachs, l'[[aiga]] s'arresta dins la region de Jilib.
=== Clima ===
Somalia a un [[clima]] fòrça caud qu'es umid lòng dau [[litorau]] e sec dins lei regions interioras. D'efèct, en causa de sa proximitat ambé l'eqüator terrèstre, lei temperaturas li son fòrça importantas. Certaneis endrechs fan partida dei luecs pus cauds de la planeta coma la region de Berbeira onte la temperatura li passa reguralament 45°C. Quauqueis excepcions existisson dins lei zònas d'altitud mai d'un biais generau, lei temperaturas minimales dins lo corrent de la jornada son situadas entre 15 e 30°C e lei maximalas entre 30 e 40°C.
La feblessa dei precipitacions es l'autra caracteristica dau clima somalian car, au contrari de mai d'un país tropicau, lei pluièas pòdon èsser fòrça raras sus lo territòri. Es magerament lo cas dei regions dau nòrd-èst ambé mens de 100 mm anuaus de precipitacions e dau plan centrau leugierament mens sec ambé de valors situadas entre 200 e 300 mm. Dins aqueleis endrechs, lo clima li es desertic e sovent caud. Lei regions pus umidas si troban lòng dau [[litorau]] (en partida gràcias a la condensacion de l'evaporation de l'aiga oceanica) e dins lo sud-oèst e lo nòrd-oèst (entre 510 e 610 mm) que son pus sovent tocadas per la mosson.
Lei Somalians definisson quatre sasons que son caracterizadas per lo cambiament dei vents dominants : jilal (decembre-març) qu'es la pus seca, gu (abriu-junh) qu'es la sason umida principala ambé l'arribada de la mosson, xagaa (julhet-setembre) qu'es la segonda sason seca de l'annada e dayr (octòbre-decembre) qu'es una sason umida ambé de precipitacions mens importantas qu'aquelei de la mosson.
=== Demografia e vilas principalas ===
La populacion somaliana es estimada a aperaquí 10 milions d'abitants. Aquò indica l'existéncia d'una creissença demografica fòrça importanta car li aviá solament 3,3 milions d'abitants en 1975. Pasmens, en causa de l'afondrament deis institucions, es pas possible d'organizar un recensament precís. Lei Somalis forman la màger part de la populacion (probablament 85%). Divèrsei minoritats etnicas existisson, principalament dins lei vilas dau sud dau país. Son principalament liadas ai pòbles bantós, indians e etiopians. Lei Bantós son lei descendents d'esclaus importats per lei marchands arabis. Leis Indians son principalament eissits de marchands originaris d'[[Índia]] e installats dins lei pòrts dau litorau de l'[[Ocean Indian]]. Avans 1991, li aviá tanben de minoritats europèas (subretot italiana) qu'an quitat lo país dins lo corrent de la guèrra civila. Lo taus d'urbanizacion de la populacion es desconegut. Dins aquò, leis aglomeracions de la capitala [[Mogadisho]] e de [[Hargeisa]] passan lo milion d'abitants. Uech autrei vilas an mai de {{formatnum:100000}} abitants.
=== Lengas ===
Lo somali e l'[[arabi]] son lei doi lengas oficialas de Somalia. Lo somali es una lenga cushitica qu'es la lenga mairala dei Somalians que forman la màger part de la populacion (aperaquí 85%). Tres dialèctes principaus existisson que son dichs somali septentrionau, benadir e maay. Lo dialècte septentrionau es parlat dins lei regions dau nòrd e dau centre. Es utilizat coma basa dau somali estandard. Lo benadir (ò somali costier) es parlat lòng dei regions maritimas d'Adale au sud de Merca. En particular, es la forma de la lenga que si parla en Mogadisho. Enfin, lo maay es principalament parlat dins lei regions pus meridionalas dau país. Dins lo corrent de l'Istòria, divèrseis alfabets diferents son estats utilizats per escriure lo somali. Dempuei 1972, es un alfabet latin inspirat per l'anglés qu'es oficialament utilizat. Pasmens, existisse tanben de sistèmas basats sus d'alfabets eissits d'autrei lengas, especialament l'arabi, ò sus d'alfabets inventats localament (sistèmas Osmanya, Borama ò Kaddare).
L'[[arabi]] es parlat per una partida importanta de la populacion, principalament coma lenga segonda, en causa dei liames istorics importants entre Somalia e lei país arabis. Es fòrça utilizat per lei medias ò dins lei mitans religiós. Dins aquò, l'abséncia de recensament permet pas d'estimar d'un biais precís lo nombre de locutors. L'[[anglés]] a ges d'estatut mai es pereu fòrça utilizat per la populacion, magerament per lei cambis economics. En revènge, l'[[italian]] dispareissèt après la colonizacion.
Divèrsei lengas minoritàrias son identificadas sus lo territòri somalian. An ges d'estatut particular. Lei pus importantas son d'origina bantó e son parladas per lei descendents deis esclaus importats dins la peninsula per leis Arabis ò leis Europèus. Si troban principalament dins lo sud dau país.
=== Religions ===
Somalia es un país que la quasi totalitat de sa populacion es [[islam|musulmana]] (probablament a 99,8%). L'islam li es considerat coma [[religion d'Estat]] e la lèi islamica es la basa dau sistèma judiciari. Leis autrei religions son donc fòrça raras (0,1% per lo [[catolicisme]] e 0,1% per l'[[animisme]]). La libertat religiosa es pas assegurada, compres per lo govèrn provisòri qu'an per exemple enebit de celebracions crestianas en 2013.
== Istòria ==
=== La migracion somali ===
L'origina dau poblament dau territòri somalian actuau es mau coneguda en causa de la manca de documents escrichs ò de vestigis. Segon l'ipotèsi pus frequenta, lei Somali serián originaris de la riba sud dau Golf d'Aden. Sa migracion vèrs la Somalia actuala auriá començada vèrs la fin dau milleni I ap. JC. D'aqueu temps, lo mòde de vida dei Somali èra aqueu de norriguiers nomadas. Au sègle XIII, agantèron la region de [[Mogadiscio]]. Èran devesits entre cinc grops principaus. Lei Dir s'installèron dins la region de Zeila, leis Issak dins aquela de Berbera, lei Darod en [[Ogaden]] e fins au riu [[Djouba]], lei Hawiye e lei Sab entre [[Ogaden]] e l'[[Ocean Indian]]. Dins lei regions de Chebeli e de Djouba, lei Somalis trobèron de populacions bantós probablament installadas dempuei la fin dau milleni I ap. JC. D'afrontements s'acabèron per la desfacha dei Bantós que foguèron somes per lei senhors somalis.
=== L'islamizacion dei Somalis ===
L'[[islam]] èra veïculat dins lei regions occidentalas de l'[[Ocean Indian]] dempuei lo sègle VIII per lei marchands arabis que dominavan lo comèrci regionau. Lei pòrts de Zeila e de Berbara, escalas importantas au sud de la [[Mar Roja]], èran ansin venguts de centres comerciaus importants e de relèus majors de la difusion de l'[[islam]] en [[Africa]] Orientala. Lei Dir e leis Issak foguèron donc lei premiers Somalis que venguèron musulmans. Puei, foguèron imitats per lei Darod dins lo corrent dei sègles XV e XVI. L'islamizacion dei Sab e dei Hawiye foguèt pus lònga. Si debanèt a partir dei pòrts dau sud e s'acabèt solament au sègle XIX.
=== L'integracion dei Somalis au comèrci d'Africa Orientala ===
Senhors de pòrts importants, lei Somalis intrèron en contacte ambé lei marchands arabis e bantós que circulavan lòng dau [[litorau]]. Coma dins la region swahili, leis Arabis si mestissèron pauc a pauc ambé lei populacions bantós e somalis. Pasmens, en causa de son importància numerica, lei Somalis predominèron e sa lenga finiguèt de venir la lenga de la region. Formèron de ciutats-estats marchandas que venguèron generalament l'enjòc de conflictes entre lei poissanças principalas dau litorau (subretot [[Oman]] e [[Portugal]]). Au començament dau sègle XVI, d'atacas [[Portugal|portuguesas]] còntra [[Mogadiscio]] mau capitèron e lei vilas marchandas de Somalia demorèron sota lo contraròtle de senhors locaus fins au sègle XIX. Vèrs [[1840]], foguèron obligidas de reconeisser la senhoriá dau [[Sultanat de Zanzibar|sultan omanés de Zanzibar]]. Pasmens, aquela tutèla demorèt febla en causa dau declin progressiu deis [[Oman|Omanés]].
=== La colonizacion ===
Somalia foguèt colonizada per lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e per [[Itàlia]] qu'aprofichèron lo declin dau [[Sultanat de Zanzibar]] a la fin dau sègle XIX. Interessats per la region dau [[Golf Persic]] e per lo sud de la [[Peninsula Aràbia]] en causa de sa posicion sus la rota d'[[Índia]], lei Britanics ocupèron [[Zeila]] e [[Berbera]] en 1884. Puei, establiguèron son [[protectorat]] dins lei regions interioras en 1887. De negociacions amb [[Itàlia]] e [[Etiopia]] permetèron de fixar lo traçat dei frontieras respectivas en 1894 e 1897.
Leis Italians arribèron dins la region entre 1887 e 1889 quand establiguèron un protectorat sus lo [[Sultanat d'Obbia]] e sus la vila de Hafun. En 1892, negocièron ambé lo [[Sultanat de Zanzibar]] la cession dei vilas de Brava, de Merca e de [[Mogadiscio]]. Puei, establiguèron pauc a pauc de protectorats dins lei regions continentalas. En 1897, un acòrdi amb [[Etiopia]] permetèt de defenir lo limit de la Somalia Italiana que venguèt oficialament una [[colonialisme|colonia]] en 1905. Dins aquò, la preséncia italiana foguèt pus malaisada d'impausar d'aquela dei Britanics. D'efèct, de 1900 a 1920, lo cap somali Sayyid Muhammed menèt un movement de resisténcia ([[Revòuta dei Derviches]]) que s'acabèt solament ambé sa mòrt.
En 1924, de negociacions novèlas entre Italians e Britanics entraïnèron la cession de la riba drecha de Djouba a Itàlia. En 1935-1936, la Somalia Italiana foguèt utilizada per l'invasion d'[[Etiopia]]. Puei, en 1941, la colonia foguèt conquistada per leis Aliats (principalament representats per de fòrças britanicas). [[Londres]] assaièt d'annexar una partida d'[[Etiopia]] ([[Ogaden]]) mai lo projècte mau capitèt. Puei, au contrari d'[[Eritrèa]], la [[Somalia Italiana]] foguèt restituida a [[Roma]].
=== De l'independéncia a la dislocacion ===
En 1956, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] creèt un [[govèrn]] autonòm en [[Somalia Britanica]]. Puei, en 1960, quand la [[Somalia Italiana]] venguèt independenta, lei doas Somalia foguèron unificadas per formar un estat unic. Lo partit [[Somali Youth League]] (SYL) prenguèt lo poder sota la presidéncia d'[[Aden Abdullah Osman]] (1960-1967) e [[Abdirachid Ali Shermarke]] (1967-1969). Tre l'independéncia, de tensions vivas apareissèron amb [[Etiopia]] a prepaus d'[[Ogaden]], region poblada per de populacions d'origina somaliana e donc revendicada per [[Mogadiscio]]. En 1964, lo govèrn somalian comencèt de sostenir de guerilhas antietiopianas en [[Ogaden]].
En 1969, lo president Shermarke foguèt [[assassinat]] entraïnant la presa dau poder per una junta militara dirigida per lo generau [[Siyyad Barré]]. Pròche deis idèas [[comunisme|socialistas]], Barré adoptèt oficialament un programa de "socialisme scientifica" en 1971 e si raprochèt de l'[[URSS]]. Una tiera d'acòrdis de cooperacion foguèron signats entre lei dos país e, en particular, la flòta sovietica obtenèt de facilitats navalas en Berbera e en Kismayo. Pasmens, aquelei relecions durèron gaire car foguèron rompudas quand Somalia ataquèt [[Etiopia]], autre aliat de [[Moscòu]], en 1977 per conquistar [[Ogaden]]. Gràcias au sostèn dau blòt sovietic, l'armada etiopiana capitèt de rebutar l'ofensiva somaliana en 1978. Afeblit per aquela desfacha, Barré decidèt alora de si raprochar deis [[Estats Units d'America]]. Deguèt pereu luchar còntra de guerilhas sostengudas per leis Etiopians.
L'insureccion pus importanta foguèt aquela dau Movement nacionau somalian (MNS) basat dins la region d'Ogaden e sostengut per [[Etiopia]]. Fins a 1988 e la signatura d'un acòrdi de patz ambé lo govèrn de Mengistu, demorèt una menaça importanta. Après la pèrda de l'ajuda d'[[Abbis-Abeba]], lo MNS assaièt d'organizar una ofensiva generala còntra lo regime de Siyyad Baré. L'operacion s'acabèt per una revirada e per la destruccion de la vila de Hargeisa bombardada per l'armada. Pasmens, la victòria dau regime foguèt brèva. Tre 1990, una guerilha novèla, dicha Congrès de la Somalia unida (CSU), si formèt dins lo sud dau país. En genier de 1991, capitèt de conquistar [[Mogadiscio]] entraïnant l'exili de [[Siyyad Barré]] e l'afondrament totau de l'Estat.
=== Somalia dempuei 1991 ===
Après la partença de [[Siyyad Barré]], lei venceires si devesiguèron entre elei e ges d'autoritat novèla posquèt si formar per dirigir lo país. En [[Mogadiscio]], divèrsei clans luchèron entre elei per lo poder sensa trobar una solucion militara au conflicte. Dins lo nòrd, lo MNS proclamèt l'independéncia de [[Somaliland]]. Enfin, lei fòrças armadas si desintegrèron en foncion dei solidaritats etnicas ò clanicas dei diferenteis unitats. Entre 1992 e 1994, una mission internacionala de l'[[ONU]] dirigida per leis [[Estats Units d'America|Estats Units]] assaièt de restablir l'òrdre dins la [[capitala]]. Pasmens, leis Estatsunidencs subiguèron de pèrdas importantas e si retirèron entraïnada la revirada de tota la mission. En 1998, la region de Puntland proclamèt a son torn la formacion dau sieu estat autonòm.
En 2004, una temptativa novèla foguèt organizada per assaiar de resòuvre la crisi. Un govèrn de reconcialicion nacionala foguèt creada e assaièt de s'installar en Mogadiscio en 2005. Pasmens, la resisténcia dei senhors de guèrra locaus l'obligiguèt de renonciar a aqueu projècte. Puei, en 2006, la situacion s'agravèt ambé l'aparicion d'un movement [[islamisme|islamista]] dich [[Union dei tribunaus islamics]]. Fòrça dinamic e ben equipat, aqueu movement conquistèt la màger part de la capitala entraïnant una intervencion militara de l'armada etioiana sostenguda per leis Estats Units. Après de combats saunós, leis Etiopians capitèron d'ocupar [[Mogadisho]] e [[Kismayo]]. Pasmens, l'Union demora poderosa dins lei zònas ruralas, lo govèrn somalian format en 2004 mau capitèt de s'impausar e de tensions son apareissudas entre leis armadas estrangieras ([[Etiopia]], [[Tanzania]], [[Kenya]]... etc.) e la populacion. A l'ora d'ara, la guèrra contunia e si pòu destriar tres zònas principalas :
* au nòrd, [[Somaliland]] es vengut un estat [[democracia|democratic]] relativament estable e ''de facto'' independent. Assaia d'obtenir la reconeissença de son independéncia per la comunautat internacionala.
* au nòrd-èst, Puntland revendica un estatut d'autonòmia larga au sen d'una federacion. L'autoritat centrala li es fòrça febla e lo territòri es en realitat tengut per de senhors de guèrra que certanei practivan la [[piratariá]]. En 2007, la region de Maakhir a proclamat sa volontat de formar lo sieu estat autonòm.
* dins lo centre e lo sud, lo territòri es tengut per leis armadas estrangieras que sostènon lo govèrn de reconcialicion nacionala, leis islamistas de l'[[Union dei tribunaus islamics]] e de senhors de guèrra que cambian regularament d'alianças. Es 2006, la region de Galmudug li a proclamat la formacion d'un estat autonòm.
== Cultura ==
=== Arquitectura ===
[[File:Gondereshe2008.jpg|thumb|right|Fotografia de la fortalesa de Gondereshe (2008).]]
Somalia a un patrimòni arquitecturau de remarca datant principalament dei periòdes [[Edat Mejana|medievau]] e modèrne. D'efèct, una arquitectura de pèira si desvolopèt rapidament — benlèu gràcias a de contactes amb [[Egipte]] — e foguèt a l'origina de la bastida de construccions megaliticas e de [[fortificacion|fortificacions]]. Aquò sembla liat a l'aparicion d'un ret urban e d'una societat agricòla. Entre lei construccions d'aqueu periòde, si fau nòtar l'existéncia de monuments funeraris piramidaus dichs ''taalos''. Ambé l'emergéncia de ciutats-estats marchandas e l'islamizacion de la region, l'arquitectura somaliana si diversiquèt ambé l'aparicion de bastiments novèus coma de [[mosqueta|mosquetas]] ò de fortificacions pus complèxas, de materiaus novèus (corau...) e l'adopcion d'estiles arabis e iranians.
=== Musica ===
La musisa somaliana tradicionala es caracterizada per l'utilizacion d'una gamma pentatonica — coma leis autrei musicas de la region — e d'instruments pròpris coma lo [[batar]] (un [[tambor]]) e lo [[kaban]] (un [[laüt]]). Dins lo corrent dau sègle XX, son apareissudas de formas musicalas pus modèrnas a partir dei país estrangiers (rock, jazz, bassa nova... etc.) que foguèron fusionadas amb aquela musica ([[Ahmed Cali Cigal]], [[Maryam Mursal]]).
=== Literatura ===
La literatura somaliana es apareissuda ambé l'islamizacion de la region gràcias a la difusion de la literatura aràbia e pèrsa. Aquò foguèt a l'origina de l'adopcion d'estiles variats (de la poesia au hadith) e demorèt la fònt d'inspiracion principala deis escribans somalians fins a la segonda mitat dau sègle XX. En 1972, l'adopcion de l'alfabet latin favorizèt l'introduccion de corrents e formas literaris modèrnes coma lo roman ò la novèla. Aquela literatura conoissèt un succès internacionau de remarca ambé d'autors coma [[Nuruddin Farah]], [[Farah Mohamed Jama Awl]] e [[Mohamed Ibrahim Warsame]] que seis òbras son sovent marcadas per una mescla entre tradicion somaliana (dervís... etc.) e modernitat.
== Liames intèrnes ==
== Bibliografia ==
== Nòtas e referéncias ==
<references/>
{{Liga Aràbia}}
{{Païses d'Africa}}
[[Categoria:Somalia|*]]
| |||