Islàndia : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
cartas geo |
Cap resum de modificació |
||
Linha 48 :
| ISO 3166 =IS
}}
'''Islàndia''' (nom complèt : '''Republica d'Islàndia''') es un [[estat]] insulari de l'[[Ocean Atlantic|Ocean Atlantic Nòrd]] situat entre [[Groenlàndia]], [[Norvègia]] e [[Escòcia]]. Sa geografia es marcada per sa localizacion lòng de la Dorsala Medioatlantica e dau Ceucle Polar Artic. Aquò es a l'origina d'una activitat [[volcan|volcanica]] importanta e d'un [[clima]] fòrça freg, especialament dins lei regions interioras de l'illa. La populacion es febla amb aperaquí {{formatnum:320000}} abitants e, en causa de son territòri relativament important ({{formatnum:103000}} km²), la màger part dau país es vueja d'abitants. La [[capitala]] [[Reykjavik]], situada sus lo [[litorau]] sud-oèst, n'es la vila principala e concentra lei dos tèrç de la populacion.
Lo poblament de l'illa foguèt tardiu e comencèt dins lo corrent de l'[[Edat Mejana]] ambé l'installacion de colons [[viking|vikings]]. Fòrça isolats e autonòms, creèron pas d'estats vertadiers avans l'instauracion de la sobeiranetat [[Norvègia|norvegiana]] au sègle XIII. Après lo declin de la corona norvegiana, [[Danemarc]] prenguèt son ròtle. Fins au sègle XIX, Islàndia demorèt isolada. Lo desvolopament de l'illa comencèt ambé lo melhorament dei transpòrts maritims e entraïnèt l'aparicion de movements nacionalistas locaus. [[Danemarc]] acceptèt de laissar a cha mauc mai d'autonòmia ais abitants que formèron lo sieu reiaume quasi independent en 1918. Puei, après l'invasion de [[Danemarc]] per [[Alemanha]] en 1940, l'illa rompèt lei darrierei liames ambé [[Copenaga]]. Venguèt oficialament independent en 1944. Pasmens, en causa de sa posicion estrategica e de sa feblessa demografica, Islàndia si raprochèt rapidament deis [[USA|Estats Units d'America]] que son lo protector militar dau país dempuei 1951. Islàndia aguèt ansin un ròtle diplomatic de remarca dins lo corrent de la [[Guèrra Freja]] e assaièt de favorizar lo raprochament entre lei dos blòts. Lo país conoissèt tanben un desvolopament economic fòrça important a fa uei partida dei país pus desvolopats de la planeta maugrat una crisi economica grèva en 2008.
== Geografia ==
=== Topografia ===
Situada sus la [[Dorsala (geologia)|dorsala]] medio-atlantic, Islàndia es una illa [[volcan|volcanica]] d'aperaquí {{formatnum:103000}} km². La dorsala la traversa dau sud-oèst au nòrd-èst e es a l'origina d'una activitat volcanica importanta amb environ 130 volcans actius. Tradicionalament, la geografia islandesa devesisse l'illa entre Tèrras Bassas que cuerbon lo [[litorau]] e Tèrras Autas situadas dins l'interior e definidas per una altitud superiora a 500 m. Pasmens, presentan una gròssa varietat de relèus que pòdon de còps agantar mai de {{formatnum:2000}} m e que forman de massís montanhós diferents. Lei pus importants son situats lòng dau litorau sud-èst onte si situa la cima pus auta dau país ([[Hvannadalshnjúkur]], {{formatnum:2109}} m), au nòrd a l'entorn d'Akureyri e dins lei regions centralas. Son cubèrts per de [[glacièr|glacièrs]] fòrça estenduts ([[Vatnajökull]], [[Hofsjökull]], [[Langjökull]] e [[Mýrdalsjökull]]) que son a l'origina de [[riu|rius]] glaciers caracterizats per un debit important (mai irregular) a respèct de la longor febla dei jaç. Lei dos pus importants son [[Thjórsá]] (230 km e 370 m<sup>3</sup>/s) e [[Jökulsá á Fjöllum]] (206 km e 180 m<sup>3</sup>/s).
=== Clima ===
Situat just au sud dau ceucle polar artic, Islàndia a un clima freg temperat per leis efècts d'un sota-corrent dau Gulf Steam dich [[corrent d'Irminger]] qu'adocissan lei temperaturas. Leis autrei factors climatics principaus son l'importància dei vents d'oèst (lei vents d'èst son fòrça rars) e la posicion d'una zòna permanenta de pression bassa situada entre Islàndia e [[Groenlàndia]] que fa partida de l'Oscillacion Nòrd-Atlantic. La region d'Akureyri, situada au nòrd, presenta un element suplementari ambé l'existéncia d'un ret de montanhas autas que protegisson l'endrech dei vents pus fregs de l'oèst. Pasmens, maugrat aquelei factors, un aspèct important dau clima islandés es son instabilitat que pòu entraïnar de cambiaments fòrça rapides, compres dins de regions d'altitud febla.
Islàndia es devesida entre tres zònas [[clima|climaticas]] principalas. Lo litorau sud-èst e la màger part dei regions centralas an un clima continentau freg e umide. La region d'Akureyri a un clima continentau freg amb un estiu sec. Enfin, lo rèsta de l'illa, a un clima de [[tondra]] caracterizat per de temperaturas quasi polaras. Pasmens, leis ivèrns islandés son generalament clements en comparason de çò qu'es observat a de latituds similaras. D'efècte, si la temperatura pòu demenir fins a -25°C ò -30°C au nòrd, la temperatura ivernenca mejana es de 0°C dins lei plans dau sud. Leis estius son brèus amb una temperatura mejana entre 10 e 13°C au sud.
Lei precipitacions evolucionan de {{formatnum:2000}} mm dins lei regions litoralas somesas a l'influéncia dei massas d'èr oceanicas umidas a mens de {{formatnum:500}} mm au nòrd somes ais efècts inibitòris de plueias dei corrents atmosferics polars. Una partida importanta, sovent la majoritat, d'aquelei precipitacions es fach de nèu.
=== Demografia ===
La populacion islandesa èra d'aperaquí {{formatnum:320000}} abitants en 2012 siá 3,1 ab/km². Presenta lei caracteristicas dei país europèus desvolopats amb una aumentacion progressiva de la proporcion d'ancians e una esperança de vida auta (81 ans en 2012). Lo taus de feconditat (1,89 enfants per frema en 2012) es en revènge important a respèct dau rèsta dau continent europèu. La demografia islandesa aumenta ansin pauc a pauc car èra encara de solament {{formatnum:180000}} abitants en 1961.
La màger part deis Islandés vivon a [[Reykjavik]] ò dins son aglomeracion (environ {{formatnum:200000}} abitants) que gropa lei dos tèrç de la populacion au sud-oèst de l'illa. Lo rèsta es principalament installat lòng dau [[litorau]] sud onte lo clima es lo mens ostil, magerament dins lo sud-oèst. L'excepcion unica es la vila d'Akureyri situada au nòrd mai que tèn un microclima relativament clement. Lei regions interioras son quasi pas pobladas e en defòra de la capitala e de sa banlèga, solament doas vilas an mai de {{formatnum:10000}} abitants (Akureyri e Reykjanesbær). La consequéncia es una densitat de populacion inferiora a mens d'un abitant per quilomètre carrat sus la màger part dau territòri e l'existéncia de regions inabitadas fòrça vastas.
=== Lengas ===
L'[[islandés]] es la lenga oficiala de l'illa dempuei 2011 e la lenga mairala de la populacion autoctòna. Es una [[lenga germanica]] eissida dau [[noroèc]] parlat en [[Escandinàvia]] dins lo corrent de l'[[Edat Mejana]]. L'isolament d'Islàndia e l'importància de sa cultura escricha an favorizat una conservacion granda de la lenga originala. En particular, leis Islandés pòdon aisament comunicar ambé leis abitants deis [[Illas Feroe]] e dau nòrd de [[Norvègia]] que parlan tanben de lengas pròcha dau [[noroèc]].
L'[[anglés]] e lo [[danés]] an tanben un ròtle important dins l'illa e son sovent utilizats au sen de l'administracion. Aquelei lengas son respectivament parladas per 85% e 75% de la populacion e son l'objècte de programas d'ensenhament importants a l'escòla. Lo [[francés]] e l'[[alemand]] li son de còps ensenhats. D'autra part, dempuei lo començament dau sègle XXI, la formacion de comunautats de trabalhaires imigrats, magerament dins lei pòrts de pesca, a entraïnat l'aparicion de lengas novèlas dins l'illa coma lo [[polonés]] (2,6% de la populacion en 2011) e lo [[lituanian]].
===
Islàndia es un país [[cristianisme|crestian]] amb una glèisa d'Estat qu'es la [[Glèisa d'Islàndia]] que son nom complèt es Glèisa evangelica-luteriana d'Islàndia. Pasmens, la libertat religiosa es assegurada per lo govèrn e respectada. L'Estat organiza lo recensament regular de l'afilhacion religiós dei ciutadans islandés. En 2005, 82,1% si revendicavan de la Glèisa d'Islàndia, 4,7% dei Glèisas liuras de Reykjavik e de Hafnarfjörður, 2,4% de la [[Catolicisme|Glèisa Catolica]] e 2,7% d'autrei glèisas crestianas. En mai d'aquò, 5,5% avián donat una apartenància a un grop non reconoissut coma organizacion religiosa e 1% fasián partida de religions fòrça minoritàrias disn l'illa coma l'[[islam]]. Lo nombre de ciutadans [[ateïsme|atèus]] ò [[agnosticisme|agnostics]] èra tanben fòrça feble (2,6%).
== Istòria ==
=== Lo poblament e la cristianizacion de l'illa ===
Situada dins lei regions frejas dau nòrd de l'[[Ocean Atlantic]], Islàndia foguèt pas poblada per d'èssers umans avans lo sègle VIII. Sa descubèrta sembla èsser l'òbra de monges [[Irlandia|irlandés]] que cercavan d'endrechs isolats onte si retirar. Au sègle seguent, dins lo corrent deis annadas 860, de navigators [[viking]]s agantèron l'illa e comencèron son exploracion. Lo luòc atirèt lèu de colons que venguèron s'installar ambé sa familha e seis [[esclavatge|esclaus]] (generalament d'origina cèlta). Adoptèron un mòde de vida individualista centrada sus la subrevida sieuna dins d'[[ostal|ostaus]] fòrça isolats. Aquela dispersion extrèma empachèt l'emergéncia d'un poder centrau. En plaça, apareissèt pauc a pauc un sistèma de clans. L'institucion unica de l'illa èra una assemblada d'òmes liures dicha ''Althing'' fondada sus lo modèl viking vèrs 930. Si reünissiá cada annada per reglar lei desacòrdis entre lei diferentei familhas.
Vèrs 980, sota la pression dau rèi de [[Norvègia]], l'''Althing'' adoptèt oficialament lo [[cristianisme]] coma [[religion]]. Dos evescats foguèron fondats dins l'illa e plaçats sota la dependéncia de l'arquevesque de [[Trondheim]]. Aquò favorizèt l'introduccion de l'[[escritura]] entre leis abitants. Foguèt a l'origina d'una literatura rica que si desvolopèt fòrça rapidament.
===
Dins lo corrent dau sègle XIII, l'''Althing'' perdèt son eficacitat per resòuvre lei conflictes entraïnant de guèrras clanicas saunosas e lòngas. Au començament deis annadas 1260, [[Norvègia]], sostenguda per la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], decidèt d'intervenir per restablir l'òrdre. En 1264, foguèt conclut un pacte que placèt Islàndia sota la senhoriá dau rèi de [[Norvègia]]. Li foguèt installat un govèrn norvegian que teniá lo contraròle dau comèrci exterior. Leis abitants gardèron una autonòmia importanta regardant seis afaires intèrnes e l'''Althing'' foguèt conservat. Pasmens, la pèrda de la gestion de son comèrci XXX leis abitants.
En 1536, l'illa passèt sota la senhoriá de [[Danemarc]]. Li impausèt lo [[luterianisme]] coma religion en despiech de la resisténcia de la populacion (execucion d'un evesque catolic). Pasmens, après l'amaisament de la question religiosa, lo subjècte principau de la politica de l'illa demorèt lo comèrci exterior e la rivalitat entre marchands germanics e danés. Lei Danés obtenèron lo monopòli dau comèrci amb Islàndia en 1602 e lo gardèron fins a 1787. Per leis Islandés, lei consequéncias foguèron marridas car lei marchands danés foguèron desenant liures d'impausar sei prètz. De mai, au sègle XVIII, lo desvolopament de l'absolutisme reiau en [[Danemarc]] aguèt de repercucions dins l'illa. En particular, l'''Althing'' foguèt transformat en tribunau dins lo corrent dau sègle avans d'èsser suprimit en 1800.
=== De l'autonòmia a l'independéncia ===
Au sègle XIX, la liberalizacion progressiva de la monarquia danesa permetèt tanben de liberalizar pauc a pauc Islàndia. L'''Althing'' foguèt restablit en 1845 e foguèt dotat de poders legislatius en 1874. De mai, la dubertura de l'illa ai marchands estrangiers entraïnèt una demenicion dei prètz. En 1904, l'autonòmia de l'illa aumentèt ambé la creacion d'un regime parlamentari. Puei, en 1918, un referendum li donèt una quasi independéncia. Islàndia e Danemarc venguèron dos reiaumes diferents dirigits per lo rèi danés segon un sistèma d'[[union personala]]. [[Copenaga]] gardèt solament lo contraròtle dei finanças e de la diplomacia.
Dins aquò, en 1940, l'invasion de [[Danemarc]] e la captura dau rèi per l'[[Alemanha]] [[Nazisme|Nazia]] creèt una situacion fòrça malaisada per l'illa. Un [[regéncia|regent]] foguèt elegit e leis autoritats islandesas si raprochèron deis Aliats. Lei [[Reialme Unit|Britanics]] li desbarquèron en mai de 1940 e leis [[USA|Estatsunidencs]] en julhet de 1941. Utilizèron son territòri coma basa per luchar còntra lei [[sosmarin]]s alemands e favorizèron l'independéncia islandesa votada per l'''Althing'' en mai de 1942. Un referendum confirmèt aquela decision dos ans pus tard e Islàndia proclamèt oficialament son independéncia lo 17 de junh de 1944.
=== L'Islàndia independenta ===
Dempuei son independéncia, Islàndia a conoissut un desvolopament economic important e assaia de tenir un ròtle diplomatic de mediator per resòuvre lei problemas internacionaus. D'efèct, en 1949, lo país venguèt membre de l'[[OTAN]] avans de signar un acòrdi de defensa ambé leis [[USA|Estats Units d'America]] en 1951 que fisèt la proteccion militara de l'illa a Washington. [[Reykjavik]] posquèt donc si concentrar sus son desvolopament economic e la defensa deis interès de sei pescaires. Dins lo corrent deis annadas 1970, aquò entraïnèt divèrsei crisis diplomaticas ambé d'autrei país europèus, especialament lo [[Reialme Unit|Reiaume unit]]. Islàndia assaièt tanben de raprochar lei dos blòts e organizèt en 1986 la conferéncia de Reykjavik entre [[Ronald Reagan]] e [[Mikhaïl Gorbatchev]] que permetèt de destendre d'un biais decisiu lei relacions entre Estatsunidencs e Sovietics. Pasmens, dempuei la fin de la [[Guèrra Freja]], Islàndia prepausa son ajuda per facilitar lo reglament de crisis umanitàrias mai son influéncia dins lei grandei questions internacionalas a demenit. Enfin, en 2008, lo país foguèt grèvament tocat per la crisi dei ''subprimes'' qu'entraïnèt l'afondrament de son sector bancari e una recession de 15% dau PIB. Si la situacion si normaliza pauc a pauc, la question dau deute islandés es venguda l'objècte de tensions ambé lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e lei [[Païses Basses|País Bas]].
== Organizacions politica e territòriala ==
=== Organizacion politica ===
Islàndia es una [[republica]] parlamentària que seis institucions son regidas per una [[constitucion]] adoptada en 1944. Lo principi de separacion dei poders es respectat. Lo cap de l'Estat es lo president de la Republica que tèn principalament un ròtle onorific e valida lei chausidas e lei nominacions dei partits majoritaris au parlament<ref>Lei poders dau president son l'objècte de discussions entre lei juristas islandés car son definits d'un biais contradictòri dins la [[constitucion]]. D'un caire, certaneis articles li donan dei prerrogativas fòrça importantas e d'un autre caire, d'autrei partidas dau tèxte adoptan una orientacion contrària e limitan sei poders.</ref>. Lo president es elegit per un mandat de quatre ans au sufragi universau dirècte.
Dins lei fachs, lo poder executiu es tengut per lo cap dau govèrn e sei ministres. Lo poder legislatiu es assegurat per un parlament monocamerau dich ''Althing''. Fondat vèrs 930, es l'assemblada pus vièlha d'[[Euròpa]]. Es formada de 63 deputats elegits au sufragi universau dirècte e proporcionau temperat per un escrutinh organizat dins sièis (ò de còps sèt) circonscripcions e un lindau electorau de 5%. Aqueu sistèma empacha generalament la formacion d'una majoritat absoluda e necessita la formacion de coalicions politicas per dirigir lo país. Lo poder judiciari es dirigida per una cort suprèm qu'a lei foncions de cort d'apèu e de cort constitucionala. En causa de la populacion pichona, lei tribunaus ordinaris son competents per la màger part deis afaires franc dei cas regardant leis afaires comerciaus e maritims que son l'objècte d'una juridiccion especiala.
=== Organizacion territòriala ===
Islàndia es devesida en regions, en circonscripcions, en comtats e en comunas qu'an de ròtles fòrça diferents. Lei 8 regions correspondon a una division anciana qu'es gardada per establir d'estatisticas per lo govèrn. Lei 6 circonscripcions son d'entitats electoralas utilizadas per leis eleccions legislativas. Lei comtats correspondon globalament ai comtats istorics de l'illa. Son principalament cargadas de la gestion de la polícia (en defòra de Reykjavik) e de la collècta deis impòsts. Enfin, li a 79 comunas de talhas e de superficias fòrça inegalas que s'ocupan de l'administracion locala (transpòrt, escòla... etc.).
=== Simbòls nacionaus ===
Islàndia a un drapèu, d'armas, una devisa e un imne nacionau coma simbòls nacionaus :
* son drapèu foguèt adoptat lo 19 de junh de 1913 e oficialament gardat per lo regime republican lo 17 de junh de 1944. Es inspirat per la bandiera [[Danemarc|danesa]]. De versions especialas existisson per lo president e per lei doanas.
* seis armas foguèron adoptadas lo 1{{èr}} de julhet de 1944. Son formadas dei quatre figuras miticas protectritz dau país e d'un blason representant lo drapèu islandés. Lei quatre figuras (dichas « landvættir ») son un buou (dich « Griðungur ») protector dau sud-oèst de l'illa, un agla (« Gammur ») gardian dau nòrd-oèst, un [[drac]] (« Dreki ») que susvelha lo nòrd-èst e un gigant rocassós (« Bergrisi ») que protegisse lo sud-èst.
* sa devisa es ''Með lögum skal land byggja'' (« La Nacion es bastida sus la lèi » en [[occitan]]).
* son imne nacionau es dich ''Lofsöngur'' (« Imne » en occitan) ò ''Ó Guð vors lands'' (« O Dieu dei Nòstrei Tèrras » en [[occitan|lenga nòstra]]). Adoptat en 1944, son tèxte es l'òbra de [[Matthías Jochumsson]] e sa musica de [[Sveinbjörn Sveinbjörnsson]].
Lo faucon girfalc es utilizat coma emblèm animau nacionau.
<gallery>
File:Flag of Iceland.svg|Drapèu actuau adoptat en 1913.
File:Icelandic Presidential.svg|Drapèu utilizat per lo president.
File:Customs Flag and Ensign of Iceland.svg|Drapèu utilizat per lei doanas.
File:Coat_of_arms_of_Iceland.svg|Armas actualas adoptadas en 1944.
</gallery>
== Afaires estrangiers e defensa ==
=== Afaires estrangiers ===
Islàndia fa partida de mai d'una organizacion internacionala e regionala importanta coma l'[[ONU]] ò l'[[OTAN]]. Pasmens, país sensa fòrças armadas, plaçat sota la proteccion militara deis Estats Units e amb un pes economic feble, l'illa es un actor diplomatic segondari amb una politica estrangiera principalament orientada sus lei relacions ambé lei país nordics e sus lo futur dei regions articas. D'efèct, la cooperacion ambé leis estats escandinèus es la preocupacion principala dau [[govèrn]] islandés quasiment dempuei son [[independéncia]]. Fa ansin partida dau Conseu Nordic que favoriza la cooperacion regionala entre lei cinc [[estat|estats]] [[Escandinàvia|escandinèus]] e sei dependéncias. L'Artic es lo segond axe principau de la diplomacia islandesa. [[Reykjavik]] li promòu una politica de cooperacion regardant l'esplecha de la region (pesca e benlèu idrocarburs dins leis annadas venentas) e lo cambiament climatic (migracions dei peis vèrs lo nòrd). Dins aquel encastre, Islàndia assaia tanben de tenir un ròtle de mediator entre leis [[Estats Units d'America]] e [[Russia]] d'un biais similar a son accion deis annadas 1980 entre leis Estatsunidencs e lei [[URSS|Sovietics]].
=== Fòrças armadas ===
Lei fòrças armadas islandesas son fòrça limitadas e compausadas d'un còrs de gardàcostas de 200 marins, 4 vedetas e 4 [[Aeronau|aeronaus]] e d'un sistèma de radars de defensa antiaeriana (subretot
utilizat per l'[[OTAN]]). La defensa de l'illa es en realitat principalament assegurada per leis [[Estats Units d'America]] dempuei 1951 e la signatura d'un acòrdi militar entre [[Washington]] e [[Reykjavik]]. D'autreis acòrdis de defensa existisson tanben ambé d'autrei país de l'OTAN (especialament [[Danemarc]] e [[Norvègia]]) dins lo cas de trèbols intèrnes grèus. Leis Estats Units an ansin mantengut una [[garnison]] dins la basa de Keflavík fins a 2006 e son retirament en causa de la disparicion d'una menaça dins lo nòrd de l'Ocean Atlantic dempuei la disparicion de l'URSS<ref>En revènge, dins lo corrent de la [[Guèrra Freja]], la basa de Keflavík èra un element important dau dispositiu estatsunidenc dins lo nòrd de l'Ocean Atlantic. En 1990, 37 avions [[F-15]] e {{formatnum:1900}} òmes li èran posicionats. Après la disparicion de l'URSS, aqueu nombre demenèt rapidament e en 2006, li avián plus que 4 avions de combat.</ref>. Dempuei 2008, aquela basa es utilizada per aculhir de contingents de l'OTAN cargats d'assegurar la polícia dau cèu dins l'espaci aerian islandés.
== Economia ==
Islàndia es un país fòrça desvolopat amb un PIB per abitant de mai de {{formatnum:46000}} $/ab. Pasmens, en causa de sa demografia limitada, son importància economica au sen dau [[continent]] europèu es febla amb un [[PIB]] de 14,59 miliards de dolars en 2014. Lo sector primari ne representava 7,1%, lo sector industriau 25,3% e lei servicis 67,9%. Lei liames economics principaus de l'illa èran subretot establits ambé d'estats de la mitat nòrd de l'Ocean Atlantic coma lei [[Païses Basses|País Bas]], [[Alemanha]], lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], [[Norvègia]], [[Danemarc]], leis [[USA|Estats Units]] ò [[França]].
L'economia islandesa es estada tocada per una crisi grèva en 2008 en causa de l'afondrament de son sistèma bancari a la seguida de la crisi dei ''subprimes''. Aquò entraïnèt una demenicion dau PIB de 15%. Entraïnèt tanben de crisis politicas ambé lei [[Païses Basses|País Bas]] e lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] car [[Reykjavík]] considera qu'una partida dau deute liat a aqueleis eveniments es illegitim e refusa de remborsar certanei bancas originàrias d'aquelei país.
Lo sector primari èra dominat per la [[pesca]] qu'èra a l'origina de 45% deis exportacions nacionalas. En particular, lei pescaires islandés an lo drech de capturar 300 cetacèus cada annada que son una fònt importanta d'exportacions. L'autre domeni important es l'industria de l'[[alumini]] que representava aperaquí 35% deis exportacions. D'efèct, la produccion d'energia excedentària de l'illa li a favorizat lo desvolopament d'aquela industria que necessita de quantitats importantas d'[[electricitat]].
== Cultura ==
=== Arquitectura ===
L'arquitectura islandesa es d'origina [[Escandinàvia|escandinava]]. Es estada fòrça influenciada per la manca de [[fusta]] dins l'illa e per la necessitat de s'aparar còntra lo freg ambé d'estructuras bassas. Ansin, l'arquitectura tradicionala es caracterizada per l'utilizacion de muralhas de [[tepa]] que permèton d'assegurar l'isolacion còntra lo freg. A l'origina, aqueleis ostaus èran construchas sus lo modèl [[viking]] e èran relativament lòngas. Aquò evolucionèt a partir dau sègle XIV vèrs un modèl d'ostaus pus pichons. La fusta demorèt fòrça utilizada per lei bastiments pus importants ([[glèisa|glèisas]]... etc.) fins au sègle XVIII e l'introduccion de la pèira.
Dins lo corrent dau sègle XIX, lo desvolopament dau comèrci permetèt d'importar de materiaus de construccion, especialament la [[fusta]]. L'estile de l'aberg soís venguèt dominant mai entraïnèt d'[[incendi|incendis]] grèus. Au començament dau sègle XX, l'utilizacion de [[fusta]] comencèt d'èsser limitat ò enebit dins certanei vilas. Conjugat ambé l'exòdi rurau, aquò favorizèt l'emergéncia d'un urbanisme vertadier que s'inspirèt de l'arquitectura danesa e adoptèt de materiaus novèus dins l'illa coma lo betum. A partir d'aqueu periòde, leis arquitectas islandés comencèron de s'integrar au sen dei corrents arquitecturaus internacionaus (Art Nouveau, foncionalisme, modernisme... etc.) que foguèron cada còps pauc a pauc importats dins l'illa.
<gallery>
File:Glaumbaer9.JPG|[[Ostal|Ostau]] tradicionala cubèrta de [[tepa]].
File:Holakirkja.jpg|Glèisa de pèira de Hólakirkja.
File:Reykjavik's-church.jpg|Glèisa de pèira de Reykjavik (1945).
</gallery>
=== Escultura e pintura ===
L'escultura e la [[pintura]] son d'arts relativament menors en Islàndia. L'escultura islandesa es principalament centrada sus l'òbra d'[[Ásmundur Sveinsson]] (1893-1982). Es famós per seis estatuas abstrachas. La pintura islandesa fèt son aparicion dins lo corrent dau sègle XIX. Lei païsatges de l'illa foguèron la premiera fònt d'inspiracion, especialament per [[Jóhannes Sveinsson Kjarval]] (1885-1972) que venguèt famós gràcias a sei tablèus representant la vida dei vilatges e son exploracion de corrents artistics fòrça diferents ([[impressionisme]], [[expressionisme]], [[cubisme]]... etc.). [[Einar Hákonarson]] (nascut en 1945) es la segonda figura majora de la pintura islandesa famós per son trabalh pionier pertocant divèrsei corrents modèrnes e son trabalh de promoccion de la pintura dins l'illa.
=== Musica ===
La [[musica]] islandesa fèt son aparicion au sègle XIII a partir de la musica tradicionala d'[[Escandinàvia]]. En causa de l'isolament de l'illa, a gardat de fònts d'inspiracion eissidas de la mitologia nòrdica ò dau [[cristianisme]] [[Catolicisme|catolic]] e [[Protestantisme|protestant]] fins au sègle XIX. Entre leis estiles principaus, si fau nòtar lei [[ríma|rímurs]] que son de cants epics liats a a [[poesia eddica]] ([[Hannes Bjarnason]], [[Jón Sigurðsson]] ò [[Sigurður Breiðfjörð]]), divèrseis imnes religiós generalament d'origina protestanta ([[Hallgrímur Pétursson]]) e de cants ò danças popularas aparegudas dins lo corrent dau sègle XIX a partir de la musica nòrdica primitiva modernizada ambé l'arribada d'instruments modèrnes coma l'òrgue ([[Jonas Helgason]]).
Vèrs la fin dau sègle XIX, l'introduccion de la musica europèa, principalament [[Danemarc|danesa]], entraïnèt lo desvolopament de corrents novèus au sen de la musica islandesa. En particular, si desvolopèt una musica classica locala ([[Sveinbjörn Sveinbjörnsson]] au sègle XIX, [[Pall Isolfsson]] e [[Jón Leifs]] au sègle XX) marcada per d'inspiracions germanicas e nòrdicas. Pasmens, l'evolucion pus importanta dau sègle XX foguèt lo desvolopament au sen de la populacion dei tendàncias pus modèrnas de la musica (pop, rock, metal, musica electronica... etc.) e l'aparicion de mai d'una vedeta internacionala ([[Björk]] e [[The Sugarcubes]], [[Megas]], [[Emiliana Torrini]], [[Páll Óskar]], [[Yohanna]], [[Selma Björnsdóttir]], [[Tappi Tíkarrass]], [[GusGus]], [[Bang Gang]], [[Monsters and Men]]... etc.).
=== Literatura ===
La literatura es un art major d'Islàndia qu'es aparegut a l'[[Edat Mejana|epòca medievala]] dins l'encastre de la literatura nòrdica. Son istòria pòu si devesir entre tres periòdes principaus que son lo periòde medievau, lo periòde centrau (sègles XV-XIX) e lo periòde contemporanèu.
Dins lo corrent de l'[[Edat Mejana]], tres corrents dominèron la literatura insulària que son la [[poesia eddica]], la [[poesia escaldica]] e lei [[saga|sagas]] :
* la [[poesia eddica]] gropa una tiera de poemas ancians escrichs en [[noroèc]] que sa redaccion comencèt probablament a la fin dau sègle X en [[Escandinàvia]] [[continent|continentala]]. Au sègle XIII, foguèron gropats en Islàndia dins un obratge unic dich ''[[Codex Regius]]''. Tractan de racòntes mitologics e epics regardant lei dieus, leis eròis e lei senhors escandinaus. Seis autors son desconeguts ò son d'ara endavant considerats coma de figuras legendàrias.
* la [[poesia escaldica]] es l'òbra de poetas que son sovent clarament identificats. Aqueleis autors èran generalament au servici d'una [[aristocracia]] appassionada de poesia e sei racòntes son principalament centradas sus leis eveniments istorics.
* lei sagas son de racòntas en pròsi escrichs en [[noroèc]] que parlan generalament deis eveniments istorics dei regions germanicas e escandinavas, magerament lei migracions e lei viatges dei Vikings. Pus rarament, depintan d'eveniments mitologics ò legendaris (vida d'un sant... etc.).
Entre lei sègles XV e XIX, la literatura islandesa conoissèt un declin — relatiu car demorèt l'art principau de l'illa — amb una produccion mens importanta. Durant aqueu periòde, apareissèt l'utilizacion de formas novèlas de versificacion, lei traduccions ([[Bíblia]] e poetas estrangiers) si desvolopèron e lei racòntas autobiografics ò lei poemas religiós venguèron relativament populars. Doas figuras principalas marcan aquelei sègles. La premiera es [[Hallgrímur Pétursson]] (1614-1674) qu'es l'autor d'un ensems de 50 poemas dich ''[[Passíusálmar]]'' sus la Passion dau [[Jèsus Crist|Crist]]. La segonda es [[Eggert Ólafsson]] (1726-1768) que foguèt un poeta major dau sègle XVIII.
Au començament dau sègle XIX, apareissèt un movement important de renaissença culturala e lingüistica important dins l'illa que donèt una impulsion novèla a la literatura islandesa. La poesia li demorèt fòrça importanta ([[Bjarni Thorarensen]] e [[Jónas Hallgrímsson]]) mai d'estiles novèus coma lei novèlas fèron son aparicion. Considerat coma lo paire de la literatura islanesa modèrna, [[Jón Thoroddsen]] es ansin l'autor dau premier roman islandés. Son òbra foguèt completada per [[Grímur Thomsen]] ò [[Jón Thoroddsen]] que gardèron lei tematicas eròicas tradicionalas mai introguèron tanben de genres novèus coma lo teatre dramatic.
Après aqueu periòde, s'impausèron lo realisme e lo naturalisme ambé d'escribans coma [[Gestur Pálsson]] ò de poètas coma [[Stephan Stephansson]]. Si pòu pereu citar [[Einar Benediktsson]] que foguèt una figura importanta dau corrent neoromantic. Au començament dau sègle XX, mai d'un autor islandés adoptèt lo [[danés]] coma lenga d'escritura. Entre lei pus famós, si pòu citar [[Jóhann Sigurjónsson]], [[Gunnar Gunnarsson]] e [Halldór Laxness]] que ganhèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1955. Enfin, après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], apareissèt un movement assaiant de mesclar tematicas classicas de la literatura islandesa ambé d'estiles literaris modèrnes.
<gallery>
File:Skírnismál-748-2v.jpg|Una pagina deis Edda.
File:Möðruvallabók f13r.jpg|Pagina de la saga de Brennu-Njáls.
File:Gudbrandsbiblia.jpg|Bíblia islandesa de 1584.
File:HallgrimurPetursson.jpg|[[Hallgrímur Pétursson]] (1614-1674)
</gallery>
== Liames intèrnes ==
== Bibliografia ==
== Nòtas e referéncias ==
<references/>
[[Categoria:Islàndia|*]]
| |||