Belize : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
m Wikipedia python library |
Cap resum de modificació |
||
Linha 58 :
|}
Lo gentilici es '''belizian -a'''.
== Geografia ==
=== Geografia fisica ===
La màger part dau territòri belizian es format de plans palunós costiers. Lo sud es ocupat per de [[montanha|montanhas]] bassas onte si situa lo [[Doyle's Delight]] qu'es la cima pus auta dau país amb una [[altitud]] de {{formatnum:1124}} m. Regardant l'idrografia, li a quatre [[riu|fluvis]] de remarca que son caracterizats per de longors limitadas mai de debits que pòdon venir importants durant la sason umida :
* au nòrd, si troba lo [[Rio Honda]] (209 km) que marca la [[frontiera]] entre [[Mexic]] e Belize e qu'es lo riu pus gròs de Yucantan e un axe d'intrada important en direccion d'aquela region.
* au nòrd e au centre, si troba la [[New River]] (132 km).
* au centre, si troba lo [[Rio Belize]] (250 km) qu'es navigable fins a la [[frontiera]] ambé [[Guatemala]]. Sa vau es un axe de comunicacion important per lo país.
* au sud, [[Sarstoon]] (111 km) que marca una partida de la [[frontiera]] ambé [[Guatemala]].
=== Clima ===
Belize a un [[clima]] [[clima subtropicau|subtropicau]] ambé de sasons secas e umidas marcadas<ref name="The Seaward Margin... pp. 2-3">N. P. James e R. N. Ginsburg, ''The Seaward Margin of the Belize Barrier and Atoll Reefs: Special Publication 3 of the IAS'', John Wiley & Sons, 2009, pp. 2-3.</ref>. La [[temperatura]] mejana li es auta tota l'annada e varia entre 24°C (genier) e 27°C (julhet) dins lei zònas litoralas<ref name="The Seaward Margin... pp. 2-3"/>. Dins lo sud dau país, demenisse ambé l'[[altitud]] e dins lo nòrd, aumenta leugierament ambé la distància a respèct de la [[mar]]. Lei precipitacions anualas son importantas sus lo territòri mai presentan de variacions de remarca entre lo sud, onte pòdon agantar mai de {{formatnum:4500}} mm, e lei regions dau nòrd e de l'oèst onte lo nivèu mejan es de {{formatnum:1350}} mm. La màger part a luec pendent la sason umida que va de genier a mai dins lo nòrd e de febrier a abriu dins lo sud. De còps, li a pereu un segond periòde umid (dicha pichona sason umida) vers julhet-aost.
Lo territòri belizian es regardat per lo risc de [[ciclon tropical|ciclòn tropicau]]. Pòdon causar de destruccions fòrça importantas en causa de sa natura plana e umida que favoriza leis inondacions. Per exemple, en 1931, un ciclòn entrainèt la destruccion de dos tèrç de [[Belize City]] e la mòrt d'un milièr d'abitants. En 1961, la vila foguèt tornarmai destrucha per un ciclòn (275 morts) e leis autoritats desplacèron la [[capitala]] a [[Belmopán]] en 1970.
=== Demografia e vilas principalas ===
La populacion de Belize es en aumentacion rapida en despiech d'una emigracion fòrça importanta. D'efècte, de 2000 a 2010, la populacion passèt per exemple de {{formatnum:231000}} abitants a mai de {{formatnum:314000}}. Totjorn en 2012, lo nombre de Belizians vivent ais Estats Units èra estimat a {{formatnum:180000}} (solament {{formatnum:70000}} li èran en situacion regulara). Aquela creissença es sostenguda per un taus de fertilitat important (3,6), una populacion fòrça jova (environ 96,5% aviá un temps entre 0 e 64 ans en 2010) e una esperança de vida auta (aperaquí 75 ans).
La densitat de populacion es relativament febla (14,5 ab/km2) e son taus d'urbanizacion de 44%. La vila pus importanta es [[Belize City]], la [[capitala]] anciana, ambé {{formatnum:68000}} abitants en 2012. Leis autrei vilas de remarca avián una populacion entre {{formatnum:10000}} e {{formatnum:20000}} abitants coma [[Belmopán]] (environ {{formatnum:20000}}), [[San Ignacio (Belize)|San Ignacio]] (environ {{formatnum:17000}}) ò [[Orange Walk Town]] (environ {{formatnum:13000}}). Leis autrei ciutats an mens de {{formatnum:10000}} abitants.
En causa de la disparicion d'una partida importanta dei [[Civilizacion maia|pobles maias]] autoctons apres l'arribada dei premiers Europeus e de l'arribada d'unei populacions diferentas dins lo corrent dau [[Colonialisme|periode coloniau]], la populacion dau Belize actuau es fòrça mestissada<ref>Michael D. Phillips, ''Belize: Selected Proceedings from the Second Interdisciplinary Conference'', University Press of America, 1996, pp. 175-177.</ref> :
* aperaquí la mitat de la populacion èra d'ascendéncia maia e [[Euròpa|europèa]] (principalament [[Espanha|espanhòla]]).
* aperaquí lo quart de la populacion èra originari de mestissatges entre populacions [[Africa|africanas]] e euròpeas (totjorn principalament espanhola).
* aperaquí 10% era d'ascendéncia maia.
* aperaquí 6% era originari de mestissatges entre diferentei populacions africanas e autoctònas. Aqueleis abitants son dichs Garifunas.
Lo rèsta deis abitants de Belize èra compausat de migrants recents ò de despatriats que presentan divèrseis originas ([[Republica Populara de China|China]], [[Índia]], [[Europa]]...).
=== Lengas ===
L'[[anglés]] es la [[lenga oficiala]] de Belize. Pasmens, es la lenga premiera de mens de 5% de la populacion. Dins la vida vidanta, lei doas lengas pus frequentas son l'[[espanhòu]] (43% en 2000), lo kriol (un creòle de l'anglés parlat per 37% deis abitants en 2000<ref>L'estimacion dau nombre de locutors de l'anglés e dau kriol es malaisada car lei locutors dau creòle an tendància de si descriure coma anglofòns.</ref>) e divèrsei lengas maias (7,8% en 2010). Enfin, si pòu trobar de minoritats que parlan lo garifuni ò l'[[alemand]]. La màger part de la populacion èra au mens bilingüa<ref>Abdulmajeed Nunez, ''History of the Muslims in Belize'', AuthorHouse, 2010, pp. 26-29.</ref>.
=== Religions ===
La libertat [[religion|religiosa]] es assegurada sus lo territòri belizian. En [[2010]], la màger part de la populacion èra [[cristianisme|crestiana]] e si devesissiá magerament entre la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa Catolica]] (40,0%). Lo [[catolicisme]] èra a temps passat la [[religion]] de mai de la mitat de la populacion. Pasmens, coma dins leis autrei país d'[[America Centrala]], son assisa deguèt faciar la concuréncia de divèrsei glèisas [[Reforma|protestantas]] fòrça dinamicas (31,7%)<ref>J. Gordon Melton e Martin Baumann, ''Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices'', ABC-CLIO, 2010, pp. 328-330.</ref>. Puei, 11,9% deis abitants compausavan diferentei minoritats religiosas fòrça variadas ([[testimònis de Jehova]], religion [[Civilizacion maia|maia]], [[indoisme|, [[islam]]... etc.)<ref>J. Gordon Melton e Martin Baumann, ''Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices'', ABC-CLIO, 2010, pp. 331-332.</ref>. Enfin, 15,6% de la populacion s'èran declarat sensa [[religion]].
== Istòria ==
== Govèrn e politica ==
=== Forma de l’estat e organizacion dau poder ===
Belize es una [[monarquia]] [[constitucion]]ala [[Parlament|parlamentària]] pluralista que fa partida dau [[Commonwealth]] e qu'aplica lo principi de la separacion dei tres poders. Lo cap d'estat formau es lo sobeiran dau Commonwealth representat per un governador generau que son ròtle es simbòlic. Lo [[poder executiu]] es tengut per lo cap dau [[govèrn]] e lo poder legislatiu es tengut per un [[parlament]] [[bicamerisme|bicamerau]]. Lo poder judiciari es independent de l'executiu e dau legislatiu. Es tengut per divèrsei corts superioras especializadas.
=== Poder executiu ===
Lo [[poder executiu]] es oficialament tengut per lo sobeiran dau Commonwealhth qu'es representat localament per un governador generau. Pasmens, son ròtle es principalament simbòlic e lo cap vertadier de l'executiu es lo cap dau [[govèrn]] designat per la majoritat parlamentària. Lei membres dau govèrn son generalament chausits entre lei deputats de la majoritat de l'Assemblada mai aquò es pas una obligacion constitucionala.
=== Poder legislatiu ===
Lo [[poder legislatiu]] es tengut per un parlament [[bicamerisme|bicamerau]] dich Assemblada Nacionala. Sa chambra bassa, dicha Chambra dei Representants, es formada de 31 deputats elegit au sufragi universau dirèct per lei ciutadans de mai de 18 ans. Lei deputats son elegits amb un escrutinh uninominau majoritari a un torn. Lo mandat dura cinc annadas.
Sa chambra auta, dicha Senat, es formada de 12 senators e d'un president. Lei senators son designats per lo governador generau representant la corona après prepausicion de la majoritat parlamentària (6 senators), de l'oposicion (3 senators), dau Conseu dei Glèisas (1 senator), dau Conseu dei sindicats (1 senator) e dei representants dau sector privat (1 senator). Dins lei fachs, lo ròtle vertadier dau governador generau si limita a l'acceptacion dei prepausicions que li son somesas<ref name="Senat">Site dau Sénat francés, ''Belize : le Sénat'', [http://www.senat.fr/senatsdumonde/belize.html].</ref>. Pasmens, lei personas prepausats coma senators pòdon pas faire partida de la Chambra dei Representants, dei fòrças armadas ò de la polícia ni trabalhar per lo [[govèrn]]. Un temps minimom de 21 e la nacionalitat beliziana son tanben demandadas. La durada dau mandat es de cinc annadas. Puei, lo president dau Senat es chausit per lei senators. Sa votz es preponderanta dins lo cas d'una egalitat entre lei 12 senators. Pòu faire partida ò non dau Senat. Dins lo cas que lo president sigue pas senator, a pas lo drech de vòte mai franc dei situacions onte lei 12 senators pòdon pas formar una majoritat.
Lei doas chambras pòdon prepausar de projèctes de [[lei|lèi]] mai l'acòrd dau govèrn es necessari regardant lei projèctes susceptibles de modificar lei recèptas de l'Estat. Per intrar en aplicacion, una lèi dèu èstre votada per lei doas chambras. Dins lo cas d'un desacòrd entre lei doas chambras, la votz de la Chambra dei Representants es preponderanta car lo Senat pòu refusar solament dos còps una lèi votada per lei deputats.
=== Poder judiciari ===
Lo poder judiciari es inspirat per la [[lei|lèi]] [[Reialme Unit|britanica]] (''Common law'') e es dirigit per unei corts especializadas. Lei dos pus importants son la Cort Suprèma (cargada deis afaires pus importants) e la Cort d'Apèu. Dins certanei cas, lo [[Comitat judiciari dau Conseu privat]] dau sobeiran dau [[Commonwealth]] pòu estudiar un apèu coma institucion superiora dau país. Lei jutges deis institucions principalas son nomats per lo governador generau (après prepausicion dau cap dau [[govèrn]]).
=== Organizacion territòriala ===
L'organizacion territòriala de Belize presenta dos nivèus principaus que son, de la pus granda a la pus pichona, lei districts e lei municipalitats (vilas e vilatges). Lei districts son dirigits per de foncionaris de l'administracion e per un conseu elegit per la populacion. Lei municipalitats son dirigits per de conseus elegits dichs conseu de vilas ò conseu de vilatges segon la talha de l'entitat.
=== Simbòls nacionaus ===
<gallery>
</gallery>
== Afaires estrangiers e defensa ==
=== Afaires estrangiers ===
Belize fa partida dei principaleis organizacions internacionalas e regionalas coma l'[[ONU|Organizacion dei Nacions Unidas]], l'[[OMC|Organizacion Mondiala dau Comerci]] l'[[Organizacion deis Estats Americans]], lo [[Commonwealth]], la [[Comunautat Cariba]] e son mercat comun, l'[[Associacion deis Estats Caribas]] e la [[Cort de Justícia dei Caribas]]. En causa de sa [[colonialisme|colonizacion]] per lei [[Reialme Unit|Britanics]] e de son independéncia recenta, sa [[diplomacia]] presenta de particularitats a respèct deis autreis [[estat]]s d'[[America Centrala]] car l'influéncia [[USA|estatsunidenca]] li es pus febla. Per exemple, Belize signèt un acord toristic ambé [[Cuba]] en 2002 ò, en 2011, reconeissèt oficialament [[Palestina]] dins sei frontieras d'avans 1967.
Dempuei leis annadas 1990 e la reconóissença de la soberaneitat beliziana per [[Guatemala]] e la retirada consecutiva de la [[garnison]] [[Reialme Unit|britanica]], tres axes principaus dominan lei relacions exterioras de Belize :
* la relacion ambé leis [[USA|Estats Units]] es venguda primordiala car lo [[govèrn]] estatsunidenc e son ajuda financiera son una fònt de revenguts importanta per lo país. Gràcias a l'abséncia d'ocupacion de Belize per l'armada estatsunidenca dins lo corrent dau sègle XX, lei relacions entre [[Belmopán]] e [[Washington]] son tradicionalament bònas, lei dos [[estat|estats]] collaboran per assaiar de demenir la criminalitat regionala e l'armada estatsunidenca participa a divèrsei projèctes de desvolopament sus lo territòri belizian.
* la relacion ambé lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] foguèt majora fins ais annadas 1990 en causa dau mantenement d'una garnison britanica per defendre lo territori belizian<ref name="The Quest for Security... pp. 69-70">Ivelaw L. Griffith, ''The Quest for Security in the Caribbean: Problems and Promises in Subordinate States'', M.E. Sharpe, 1993, pp. 69-70</ref> mai son importància declina pauc a pauc car la metropòli e son anciana colonia an d'interès mai e mai diferents. Pasmens, lei Britanics gardan una installacion militara destinada a l'entraïnament sus lo territòri belizian.
* la relacion ambé [[Guatemala]] demora lo problema principau deis afaires estrangiers de Belize car la [[frontiera]] comuna es totjorn pas reconeguda per [[Ciutat de Guatemala|Guatemala]]. {{formatnum:12272}} km<sup>2</sup> de territòri belizian es ansin revendicat per son vesin e d'escaramochas si debanèron en 2000 lòng de la [[frontiera]] actuala.
=== Fòrças armadas ===
Lei fòrças armadas de Belize foguèron creadas a partir d'unitats colonialas que son origina data de 1817. Pasmens, en causa dau mantenement d'una garnison britanica importanta ({{formatnum:1500}} omes) fins a [[1994]] per dissuadir una invasion [[Guatemala|guatemalenca]]<ref name="The Quest for Security... pp. 69-70"/>, lei fòrças belizianas demorèron limitadas. En 2012, èran compausadas de {{formatnum:1050}} professionaus<ref>La [[conscripcion]] es autorizada dins lo cas que lo nombre de volontaris sigue pas sufisent per completar leis efectius (CIA World Factbook : Belize).</ref> e de 700 reservistas leugierament equipats. Son devesits entre una fòrça terrèstra, una pichona fòrça aeriana destinada au transpòrt e d'unitats de gardàcostas. Son budget èra relativament feble representant solament 1,08% dau [[PIB]]<ref name="CIA">CIA World Factbook : Belize.</ref>.
== Economia ==
Belize es un país en desvolopament pauc industrializat que son economia despend magerament de l'agricultura e dei servicis, especialament dau [[torisme]]. La criminalitat organizada, especialament lo trafeg de dròga, li a tanben una plaça importanta coma dins leis autreis estats de la region. En 2012, lo [[PIB]] èra de 1,637 milions de dolars estatsunidencs. Lo país exportava de matèrias premieras agricòlas e de [[petròli]] e importava de produchs manufacturats (maquina otís, produchs quimics, medicaments...). Sei partenaris economics principaus èran leis Estats Units, Alemanha, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], [[Cuba]] e [[Mexic]]. Lei revenguts deis expatriats an pereu una plaça importanta au sen de l'economia nacionala e son una fònt important de sòus per la màger part dei familhas belizianas.
Lo sector primar representava 13% dau PIB e 10,2% de la populacion activa. Es dominat per la produccion de [[sucre]], d'agrums e de [[banana|bananas]] que formavan la mitat deis exportacions belizianas. Dins lei regions litoralas, la pesca es pereu una activitat importanta (exportacion de cambaròts). Dempuei 2005-2006, si desvolopa l'esplecha de jaciments de [[petròli]] que representava 29% deis exportacions. La produccion de [[fusta]], sector centrala de l'economia dau país, conoisse una crisi importanta dempuei leis annadas 1990 a declinat per venir un sector quasi segondari de l'economia (mens de 1% deis exportacions). Lo sector industriau representava 23% dau PIB e 18,1% deis emplecs. Es centrat sus la transformacion de produchs agricòlas e sus la produccion leugiera. La màger part dei produchs manufacturats pesucs son importats. Enfin, lo sector dei servicis representava 64% dau PIB e 71,4% de la man d'òbra activa. Es dominat per lo [[torisme]] e per d'activitats financieras (lo país es un paradís fiscau)<ref>Belize es tanben un [[pavalhon de complasença]].</ref>.
== Cultura ==
=== Arquitectura ===
[[File:Caracol-Temple.jpg|thumb|Vestigis d'un temple maia dins la ciutat anciana de Caracol.]]
Lo patrimòni arquitecturau de Belize es marcat per lei periòdes maia e coloniau. D'efèct, maugrat sa posicion un pauc descentrada a respèct dau centre de la [[civilizacion maia]], lo territòri belizian assosta lei vestigis de doas vilas importantas ([[Caracol]] e Xunantunich) e de divèrsei colonias mens importantas. La màger part data de l'epòca classica d'aquela [[civilizacion]]. L'arquitectura coloniala es magerament concentrada dins la vila de Belize City qu'èra lo centre de la preséncia britanica. Pasmens, pauc de bastiments subrevisquèron ai destruccions de la ciutat per lei ciclòns. Lei vestigis dau periòde coloniau son donc rars e lo pus famós es la catedrala St John's.
===
Gràcias a sa posicion dins la region cariba e a l'origina variada de sa populacion, la musica beliziana es fòrça rica. En particular, unei tipes de musica si difusèron dempuei [[Jamaïca]] coma lo reggae, lo dancehall e la soca ò dempuei leis Estats Units coma lo rap, lo hip-hop, lo metal e lo rock. An una influéncia sus leis estiles musicaus locaus que son lo punta eissit de la cultura garifuna ò lo parenda eissit dei populacions espanhòlas e africanas d'America.
=== Referéncias ===
<references/>
=== Ligams extèrnes ===
| |||