Itàlia : Diferéncia entre lei versions

En fòra de l'emergéncia dei republicas marchandas, dos autrei poissanças apareguèron en Itàlia dins lo corrent dau periòde : lo [[Reiaume de Sicília]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 28-32.</ref> e la vila de [[Florença]]. D'efècte, a partir dau sègle XI, [[Sicília]] e lo sud de la [[peninsula]] venguèt la buta d'aventuriers normands qu'acomencèron sa conquista, encoratjats a partir de [[1059]] per lo papa en conflicte ambé l'[[Empèri Bizantin]] après l'esquisme de [[1055]]. En [[1091]], [[Sicília]] èra fondat e lo [[Reiaume de Sicília]] foguèt unificat en [[1127]]. En [[1156]], la màger part de la mitat sud d'Itàlia èra plaçada sota son autoritat. De son caire, [[Florença]] capitèt d'obtenir un ròtle economic e culturau major illustrat per l'emission d'una [[moneda]] d'[[aur]] tre [[1252]], l'influéncia de sei bancas sus lo [[continent]] [[Euròpa|europèu]] e sa plaça centrala dins lei cambis intellectuaus de l'epòca<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 45 e 51-58.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 105-109.</ref>.

Enfin, lo periòde dei sègles XI e XII foguèt pereu marcat per lo conflicte lòng entre l'emperaire e lo papa que sostenguèt leilpei demandas d'autonòmias dei comunas dau nòrd d'Itàlia. Regardant leis afaires religiós, la [[Querèla deis Investiduras]] ([[1075]]-[[1122]]) foguèt una victòria clara de la papautat que restaurèt son independéncia espirituala a respèct de l'emperaire. Puei, en [[1167]], la formacion d'una Liga dei ciutats lombardas e la [[Batalha de Legnano|desfacha imperiala de Legnano]] en [[1176]] confirmèt l'autonòmia quasi totala dei comunas italianas<ref name="Procacci 32">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 32.</ref>. Enfin, au sège XIII, se debanèt la darriera fasa. Leis elèits italianas se devesiguèron entre partisans dau papa (Guelfs) e partisans de l'emperaire (Gibelins) e la lucha se centrèt sus lei conflictes entre lei comunas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 32-36.</ref> e sus lo contraròtle dau Reiaume de Sicília que sa dinastia dispareguèt a la fin dau sègle XII. Après doas temptativas deis emperaires per venir rèi de Sicília, la papautat donèt lo reiaume a l'Ostau d'Anjau que lo conquistèt en [[1266]]. Pasmens, aquela dominacion foguèt mau acceptada e en [[1282]], una revòuta donèt lo reiaume au [[Reiaume d'Aragon|rèi d'Aragon]]<ref name="Procacci 37">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 37.</ref>. Aquò entraïnèt una intervencion francesa e lo partiment dau reiaume entre Anjau (region continentala) e Aragon (Sicília).

A partir dau sègle XIV, Itàlia foguèt quasi independenta dau [[Sant Empèri Roman Germanic]] que gardèt solament un ròtle limitat dins leis afaires de la [[peninsula]]. Lei comunas i ocupèron la premiera plaça, situacion renfòrçada per l'alunchament de la [[papa]]utat en [[Avinhon]] de [[1309]] a [[1423]]. Ansin, lei guèrras entre comunas evolucionèron a l'avantatge dei vilas pus ricas e pobladas entraïnant l'emergéncia d'unei poders regionaus coma [[Milan]] e lo renfòrçament deis ancians coma Venècia, Gènoa ò Florença<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 72.</ref>. Lo periòde de la fin de l'[[Edat Mejana]] foguèt donc relativament agitat. A partir de la Pèsta de [[1348]], foguèt tanben marcat per una tièra d'epidemias grèvas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 61-62.</ref> que van favorizar de transformacions socialas, especialament au sen de l'[[aristocracia]] urbana<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 63-64.</ref>.

De'n premier, [[Sardenha]] foguèt lo teatre d'una conquista malaisada de part deis [[Reiaume d'Aragon|Aragonés]], politicament sostengut per lo papa, a partir deis annadas 1320. Capitèron d'eliminar lei preséncias genoesa e pisana dins l'illa mai se turtèron a la resisténcia opiniastra dei populacions indigènas ([[1391]]-[[1409]]). Après aquelei dificultats, leis Aragonés ataquèron pas [[Corsega]] que passèt sota lo contraròtle de la [[Republica de Gènoa]]. En [[Sicília]], una revòuta de l'[[aristocracia]] en [[1377]] entraïnèt la quasi disparicion dau poder centrau que foguèt conquistat per leis Aragonés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 83.</ref>. Après lei conquistas de [[Sardenha]] e de [[Sicília]], Aragon s'interressèt au reiaume de Nàpols que foguèt ocupat en [[1442]] permetent a la corona d'Aragon puei a [[Espanha]] après lo maridatge dei Rèis Catolics de venir una poissança importanta en Itàlia. Pasmens, per assegurar sa posicion, lo rèi aragonés [[Anfós V d'Aragon|Anfós V]] deguèt reconóisser toteis leis usurpacions feodalas realizadas dins lo corrent dau periòde d'anarquia de la fin dau sègle XIV<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 84.</ref>. Aquò venguèt una basa de la poissança feodala dins lo sud de la peninsula.

Dins lo nòrd de la [[peninsula]], lo periòde foguèt marcat per l'emergéncia de Milan<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 43-45.</ref> dirigida per lei Visconti. Formèron au sègle XIV un estat poderós que se turtèt rapidament a l'ostilitat de [[Florença]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 73.</ref> e de [[Republica de Venècia|Venècia]]. Au sègle XV, Venècia adoptèt una politica d'expansion dins la vau de Pò qu'entraïnèt una tièra de guèrras. I annexèt unei vilas coma [[Pàdoa]], [[Verona]] ò [[Breissa]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 68-69.</ref>. La patz de Lodi en [[1454]] sancionèt aquelei progrès e establiguèt un equilibri important fins ais intervencions francoespanhòlas dau sègle seguent. De son caire, Florença capitèt de se renfòrçar en [[Toscana]] après lei conquistas d'[[Arezzo]] ([[1384]]) e de [[Pisa]] ([[1406]]).

Lo conflicte centrau dau periòde acomencèt en [[1494]] quand [[Carles VIII de França|Carles VIII]] ([[1483]]-[[1498]]) ocupèt [[Nàpols]] amb una armada e s'i faguèt coronar rèi de Nàpols. Una coalicion gropant [[Espanha]], lei Habsborg, la papautat, [[Republica de Venècia|Venècia]] e [[Ducat de Milan|Milan]] l'obligiguèt de se retirar mai son successor [[Loís XII de França|Loís XII]] ([[1498]]-[[1515]]) contunièt de revendicar Nàpols. Eiretier dei Visconti, apondiguèt tanben [[Ducat de Milan|Milan]] ais ambicions [[França|francesas]]. Capitèt d'ocupar Milan e Nàpols entre [[1499]] e [[1501]] mai leis Espanhòus, sostenguts per la màger part deis estats italians, capitèron de lei reconquistar de [[1504]] a [[1513]] après divèrsei cambiaments d'alianças. Après sa revirada, son successor [[Francés Ièr de França|Francés I{{èr}}]] ([[1515]]-[[1547]]) assaièt a son torn de conquistar l'eiretatge d'Anjau e dei Visconti<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 114.</ref>. En [[1515]], sa [[batalha de Marignan|victòria de Marignan]] li donèt [[Milan]] mai sa [[batalha de Pavia|desfacha de Pavia]] permetèt a [[Carles Quint]] ([[1516]]-[[1555]]) de gardar Nàpols e d'annexar Milan au sieu domeni<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 125.</ref>. Après Pavia, d'autrei guèrras d'Itàlia se debanèron entre Francés e Espanhòus<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 126-134.</ref> mai l'importància de la region dins l'encastre de la confrontacion entre lei rèis de França e lei Habsborg demeniguèt. En [[1559]], lei Francés èran finalament demoratslaissats en fòra d'Itàlia e Espanha i assegurava son egemònia gràcias a la possession de [[Sardenha]], de [[Sicília]], de [[Nàpols]], de [[Milan]] (demenit de [[Parma]] venguda independenta e de territòris aupencs ocupat per [[Soïssa]]) e de quauquei zònas maritimas de [[Toscana]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 130-137.</ref>. De revòutas còntra la [[Feudalitat|feodalitat]] fòrça pesanta de [[Sardenha]], de [[Sicília]] e de [[Nàpols]] aguèron luòc mai foguèron esquichadas dins lo corrent dau sègle XVI confirmant l'òrdre de l'[[aristocracia]] de la region. En revènge, Milan conoguèt un desvolopament economic rapide.

En [[Toscana]], lei Medicis capitèron d'utilizar leis alianças francesa e espanhòla a son profiech per fondar en [[1532]] un Ducat de Toscana dirigit per la [[dinastia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 127-128.</ref>. De mai, en [[1555]], obtenguèron una ajuda militara espanhòla per conquistar Siena. Pasmens, dins lo procès, la classa dirigenta de [[Florença]] perdiguèt son influéncia dins leis afaires financiers d'[[Euròpa]] e se concentrèt magerament sus l'esplecha agricòla de Toscana<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 147-151.</ref>. En [[Savòia]], lei ducs conoguèron unei periòdes d'ocupacion mai aprofichèron finalament lei Guèrras d'Itàlia per s'estendre en direccion de [[Pò]]. Entre [[1588]] e [[1601]], una tièra de conflictes e d'acòrds ambé [[França]] renforcèt lei posicions italianas dau ducat mai cedèt divèrsei fèus occidentaus ai Francés. Lo Ducat venguèt donc pauc a pauc un estat mai e mai italian mai la cultura francesa i gardèt de posicions importantas. Enfin, entre [[Toscana]], [[Milan]] e [[Gènoa]], divèrsei estats pichons capitèron de demorar ò de venir independents. Poguèron venir de còps la causa de conflictes d'amplor coma la [[Guèrra de succession de Mantòa]] ([[1628]]-[[1631]]).

Regardant leis afaires de [[Republica de Venècia|Venècia]] e de [[Republica de Gènoa|Gènoa]], leis annadas seguents la disparicion de l'[[Empèri Bizantin]] foguèron jalonadas de reculaments còntra l'[[Empèri Otoman]] en [[Mediterranèa]] Occidentala e en [[Mar Negra]] mentre que lei Portugués acomencèron de lei concurrenciar gràcias ai rotas comercialas passant au sud d'[[Africa]]. Lei doas ciutats conoguèron tanben d'annadas malaisadas dins lo corrent dei Guèrras d'Itàlia. Pasmens, aqueu declin foguèt lòng e progressiu car tant [[Republica de Venècia|Venècia]] que [[Republica de Gènoa|Gènoa]] avián encara d'arguments d'opausar ais Otomans. De mai, lo comèrci d'espècias portugués lòng d'[[Africa]] èra perilhós e representèt lòngtemps una fraccion febla a respèct deis importacions europèas passant per Itàlia<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 138-139.</ref>. [[Republica de Venècia|Venècia]] opausèt ansin una resisténcia acarnada ais atacas otomanas e lei Turcs deguèron sostenir de guèrras lòngas e saunosas ([[batalha de Lepanta]] en [[1571]]) per conquistar pauc a pauc lei comptadors e territòris venecians d'Orient. De son caire, Gènoa se reconvertiguèt amb succès dins leis afaires financiers gràcias a sei bancas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 138.</ref>. Pasmens, dins lei fachs, lei bancas prenguèron lo contraròtle de l'estat<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 69-72.</ref>.

Après l'afondrament de l'[[Empèri Roman]] e lo periòde de declin relatiu dei premiers sègles de l'[[Empèri Roman]], la literatura en lenga italiana apareguèt a partir dau sègle XIII. Lei premiers autors faguèron partida de l'elèit [[religion|religiosa]] ([[Francés d'Assís]]) ò de la Cort reiala de [[Sicília]] ([[Giacomo da Lentini]]) que foguèt influenciat per la literatura [[Provença|provençala]]. Puei, aquelei corrents desvolopèron una dimension pus [[poesia|poetica]] ambé d'autors coma [[Guido Guinizelli]], [[Dante Alighieri]] (autor de la [[Divina Comèdia]]), [[Francesco Petrarca|Petrarca]] ò [[Giovanni Boccaccio]] e dominèron la fin de l'[[Edat Mejana]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 88-91.</ref>.

Dins lo corrent de la [[Renaissença]], lo desvolopament intellectuau consecutiu a l'Umanisme (aparegut en Itàlia) favorizèt la publica d'òbras importantas dins la peninsula. La pus importanta foguèt ''lo Prince'' de [[Nicolau Maquiavèl]] que depintèt lei metòdes politics per conquistar e gardar lo poder<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 121-124.</ref>. Pasmens, en fòra de la filosofia e de la politica, d'autreis estiles coma lo roman de chavalariá conoguèron d'autors majors ambé [[Ludovico Ariosto]] autor de ''Roland furiós'', coma lo libre d'etiqueta ambé [[Baldassare Castiglione]] autor dau ''Libre dau cortesan'' ò coma la [[poesia]] ambé [[Torquato Tasso]]. Puei, au sègle XVII durant lo periòde baroc, la literatura italiana contunièt de tenir de poetas famós coma [[Giambattista Marino]]. Aqueu sègle veguèt tanben la publicacion deis òbras scientificas de [[Galileo Galilei]]. Enfin, a partir de la fin dau sègle, se desvolopèt un movement que son objectiu èra de simplificar tornarmai lei formas d'escritura ambé d'escribans coma Metastasio.