Vanuatu : Diferéncia entre lei versions

Contengut suprimit Contengut apondut
Algovia (discussion | contribucions)
Algovia (discussion | contribucions)
-ien >>> -ion (correccion)
Linha 58 :
|}--->
 
'''Vanuatu''' es una republica [[Illa|insulara]] de l'[[Ocean Pacific]] Sud. Es constituit d'un [[archipèla|archipèu]] situat aperaquí a 1750 km a l'èst d'[[Austràlia]], al nòrd-èst de la [[Nòva Caledònia]], a l'oèst de las [[Fiji|Illas Fiji]] e al sud de las [[Illas Salamon]]. Descubèrt en [[1606]] per [[Pedro Fernández de Quirós]] que l'apelèt ''Australia del Espíritu Santo'', l'archipèu èra poblat per de populacienspopulacions melanesianas. Foguèt colonizat a partir de la segonda mitat dau sègle XIX per de colons francés e britanic e leis illas venguèron un [[condomini]] francobritanic ambé lo nom de Nòvas Ebridas. A partir de la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, apareguèt de movements independentistas e l'archipèu venguèt independent en [[1980]].
 
Lo gentilici es '''vanuatuenc -a'''.
Linha 72 :
==== Demografia ====
 
En 2013, la populacienpopulacion èra estimada a {{formatnum:262000}} abitants<ref name="CIA Factbook">CIA - The World Factbook, consultat lo 18 de mai de 2013, [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nh.html].</ref>. L'urbanizacienurbanizacion èra de 26% e lo país aviá solament doas vilas que son la capitala [[Port Vila]] ({{formatnum:44000}} abitants) e [[Luganville]] ({{formatnum:13000}} abitants).
 
==== Riscs naturaus ====
Linha 78 :
[[File:VAN 0516.JPG|thumb|right|Lo [[Mont Yasur]] sus l'illa de [[Tanna]] que fa partida dei volcans pus perilhós de Vanuatu (abriu de 2006).]]
 
Lo país si situa au sud-èst de la [[Cencha de fuòc del Pacific|Cencha de Fuec dau Pacific]]. Lo risc [[Geologia|geologic]] es donc fòrça amb unei [[volcan|volcans]] en activitat sus lo territòri vanuatuenc e, subretot, un risc important de [[tèrratrem|tèrratrems]] violents que pòdon formar de [[tsunami|tsunamis]]. En novembre de 1999, un terratrèm causèt la destrucciendestruccion de centenaus d'ostaus sus l'illa de Pentecosta e, en genier de 2002, la capitala foguèt endomatjada per un terratrèm seguit d'un tsunami. Enfin, en 2006 e 2007, si debanèron dos terratrèms importants que causèron pauc de degalhs. Lo risc climatic es tanben important amb una sason ciclonica entre lei mes de genier e d'abriu.
 
=== Istòria ===
Linha 84 :
==== Vanuatu avans l'arribada deis Europèus ====
 
L'Istòria de Vanuatu avans l'arribada deis explorators [[Euròpa|europèus]] es pauc coneguda en causa de la manca de documents escrichs. Lei vestigis descubèrts per leis arqueològs semblan indicar un pòblament progressiu per de populacienspopulacions Lapita vengudas de Nòva Guinèa entre -4000 e -2000. De fragments de [[terralha]] datats de -1300 e d'esqueletas de pòrcs datats de -1200 mostran l'existéncia d'activitats agricòlas e l'arribada de bestiau tre lei premierei migraciensmigracions. Puei, segon la tradicientradicion orala, de cambis ambé de populacienspopulacions originàrias de [[Polinesia]] aurián portat un melhorament tecnologic entre lei sègles XI e XV. Enfin, totjorn segon la tradicientradicion orala, unei tribús foguèron unificadas au sègle XIII per un cap melanesian dich [[Roimata]] e formèron un reiaume poderós dins la regienregion.
 
==== Arribada deis Europèus ====
 
Lo premier explorator europèu qu'agantèt l'archipèu foguèt lo Portugués, au servici de la corona d'[[Espanha]], [[Pedro Fernandes de Queirós]] en 1606. Pasmens, après sa descubèrta, si perdèt la localizacienlocalizacion de l'illa que foguèt donc descubèrta un segond còp per lo Francés Bougainville en 1768. Lei Francés explorèron tanben leis illas a l'èst de Vanuatu e nomèron l'archipèla « Grandei Cicladas ». Puei, [[James Cook]] explorèt la regienregion en [[1774]] e la diguèt Nòvas Ebridas. Dins aquò, fins ais annadas 1830, l'archipèla interessèt solament leis explorators e demorèt sota l'autoritat de tribús localas independentas.
 
==== ColonizacienColonizacion europèa ====
 
[[File:USS Artisan ABSD-1 01.jpg|thumb|right|Armada estatsunidenca a Vanuatu durant la Segonda Guèrra Mondiala (genier de 1945).]]
 
L'interès dei poissanças europèas apareissèt a partir de 1840 e la colonizaciencolonizacion comencèt ambé l'arribada de missionaris e l'esplecha de la fusta de santal. Dins leis annadas 1860, si desvolopèt un tresen tipe d'interacciensinteraccions entre Europèus e indigèns ambé l'aparicienaparicion d'un comèrci de man d'òbra dich [[Blackbirding]] per assegurar la preséncia d'obriers dins lei plantaciensplantacions d'[[Austràlia]], de [[Fiji]] e de [[Nòva Caledònia]]. Enfin, l'installacieninstallacion de colons francés e anglés comencèt a partir deis annadas 1880 a l'iniciativa de companhiás privadas. Conjugada ambé lo Blackbirding e d'[[Pandèmia|epidemias]] portadas per leis Europèus, aquò entraïnèt una demeniciendemenicion rapida de la populacienpopulacion indigèna.
 
Pasmens, en despiech d'aqueleis arribadas de colons, ni [[França]] ni lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] voguèron proclamar l'annexienannexion de l'archipèu en causa dau risc diplomatic representat per l'annexienannexion de colons estrangiers. En 1887, una soluciensolucion provisòria foguèt adoptada per lei doas poissanças colonialas per assegurar lo mantenement de l'òrdre e en 1906, l'archipèu venguèt una colonia francoanglesa dicha condominium dei Nòvas Ebridas.
 
Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]], lei Nòvas Ebridas foguèron la premiera colonia francesa que jonhèt lei fòrças dau generau de Gaulle lo 22 de julhet de 1940. Après 1941, venguèt una basa importanta de l'armada estatsunidenca dins leis operaciensoperacions còntra lei [[Japon|Japonés]]. L'arribada d'aquelei soudats favorizèt la formacienformacion de movements nacionalistas e d'un culte dau cargo que revendiquèron l'independéncia. Dins leis annadas 1970, lo pastor anglican [[Walter Lini]] organizèt lo premier partit politic de l'archipèu (Partit Nacionala dei Nòvas Ebridas puei Vanua'aku) e demandèt l'independéncia a l'[[ONU]]. Puei, après sa victòria ais eleccienseleccions de 1979, lo Vanua'aku prenguèt lo poder e fixèt l'independéncia a julhet de 1980.
 
==== Independéncia ====
 
Pasmens, certanei populacienspopulacions èran opausadas au Vanua'aku. En novembre de 1979, lei francofòns faguèron secessiensecession e prenguèron lo contraròtle d'[[Espiritu Santo]] e de Tanna. En mai de 1980, doas insurecciensinsureccions novèlas si debanèron dins aqueleis illas. Dins la premiera, de secessionistas conquistèron la capitala e proclamèron la [[Republica de Vemarana]] e dins la segonda, de combats opausèron lei partisans dau govèrn ai partisans de França. De son caire, França capitèt d'empachar lo mandadís d'una fòrça militara desirós per leis Anglés e reconoguèt l'independéncia d'Espiritu Santo e son cap de govèrn, Jimmy Stevens, après la reconquista per lo govèrn de Lini de l'illa de Tanna lo 2 de junh de 1980. Pasmens, après julhet de 1980, Lini poguèt demandar l'ajuda militara dei país de la regienregion e obtenguèt aquela de [[Papoa-Nòva Guinèa]]. Lo 31 d'aost de 1980, sei fòrças ocupèron lo territòri de la Republica de Vemarana e {{formatnum:2274}} personas foguèron arrestats, compres [[Jimmy Stevens]].
 
==== Vanuatu dempuei 1980 ====
 
Après 1980, lei relaciensrelacions entre [[França]] e Vanuatu demorèron marridas en causa dau sostèn francés ai movements secessionistas dau nòrd de l'archipèu. En 1983, una crisi novèla comencèt entre lei dos país quand Vanuatu revendiquèt leis illas Matthew e Hunter, dependéncias de [[Nòva Caledònia]]. Enfin, d'accusasiensaccusasions regularas foguèron prononciadas còntra leis intervenciensintervencions supausadas dau govèrn francés dins leis afaires intèrnas de son anciana colonia. Aquò entraïnèt l'expulsienexpulsion de l'ambaissador francés en 1981, 1983 e 1987.
 
Dins leis annadas 1990, la questienquestion deis illas Matthew e Hunter demorèt un problema entre França e Vanuatu mai lei relaciensrelacions si melhorèron e d'acòrds foguèron signats entre lei dos país. Durant aqueu periòde, l'influéncia de França foguèt pauc a pauc remplaçada per aquela d'[[Austràlia]]. Pasmens, l'estabilitat politica intèrna demeniguèt e divèrsei crisis si debanèron coma una temptativa de còp d'estat en 1996 per una fòrça paramilitara e una revòuta importanta (500 arrestaciensarrestacions) en 1998 après un escandòl de corrupciencorrupcion dins lo govèrn.
 
=== Govèrn e politica ===
Linha 114 :
Vanuatu es una republica parlementària. Lo poder executiu es dirigit per un president, que sei poders son subretot simbolics, e un premier ministre elegit per lo Parlament. Lo Parlament es fach d'una assemblada unica de 54 deputats elegits au sufragi universau per un mandat de quatre annadas. Enfin, lo sistèma judiciari es dirigit per lo cap de la Cort Suprèma. La lèi es inspirada per lei drechs anglés e francés.
 
La descentralizaciendescentralizacion es importanta e cada província a lo sieu parlament locau e una autonòmia desvolopada, especialament per l'organizacienorganizacion dau torisme. Lei conseus tradicionaus an tanben una influéncia importanta sus la direccion deis afaires locaus.
 
En causa de la colonizaciencolonizacion francobritanica, la populacienpopulacion e la vida politica son devesidas entre comunautats anglofòna e francofòna e la formacienformacion d'una coaliciencoalicion de govèrn es pas totjorn un problema aisat de resòuvre.
 
===Economia===
Linha 123 :
[[File:Fish trap, Pango, Efate, Vanuatu, April 2008 - Flickr - PhillipC (1).jpg|thumb|right|Lecas de pescaires (abriu de 2008).]]
 
L'economia de Vanuata es pauc desvolopada amb un [[PIB]] de {{formatnum:4900}}$/abitant en 2012<ref name="CIA Factbook"/> e es dependenta de l'ajuda economica estrangiera (principalament australiana, francesa e anglesa). Per 65% de la populacienpopulacion, situadas dins de regiensregions ruralas de l'archipèu, l'[[economia]] es basada sus una agricultura e una pesca de subsisténcia organizada per de comunautats formant de vilatges pichons. L'[[indústria]] es pauc desvolopada e lo rèsta de la populacienpopulacion activa trabalhad dins lei servicis. Lei pus importants son lo [[torisme]] ({{formatnum:50000}} personas en 1997, {{formatnum:197000}} en 2007<ref name="CIA Factbook"/>), que son desvolopament es la prioritat dau govèrn dempuei leis annadas 2000, e leis activitats financieras off shore car Vanuatu es un [[paradís fiscau]] e un [[pavalhon de complasença]].
 
=== Fòrças armadas ===
 
Vanuatu a ges de fòrças armadas. Pasmens, lo país a doas fòrças de polícia que son la Fòrça de Polícia de Vanuatu(VPF) e la Fòrça Mobila de Vanuatu (VMF). La segonda es de tipe paramilitar. Aquela polícia gropa 550 òmes e a doas basas principalas dins lei doas vilas dau país e quauqueis installaciensinstallacions dins d'illas mens importantas. Pasmens, certaneis illas an pas de preséncia policièra permanenta.
 
=== Lengas ===
Linha 137 :
=== Religien ===
 
En 1999, la populacienpopulacion èra magerament crestiana ambé 55,6% de protestants, 13,1% de catolics e 13,8% de fidèus d'una autra glèisa crestiana<ref name="CIA Factbook"/>. Lo rèsta, especialament lo [[culte dau cargo]], representava 15,2% de la populacien.
 
=== Referéncias ===