Wikipèdia

Indoeuropèu : Diferéncia entre lei versions

Navigar dins l'istoric
← Cambiament precedentDiferéncia seguenta →
Contengut suprimit Contengut apondut
VisualWikitext
m r2.7.1) (Robòt Modificar: hr:Indoeuropski jeziici
Eòle (discussion | contribucions)
1 541 modifications
Cap resum de modificació
Linha 1 :
{{esbòs}}
<!-- Article redigit en lengadocian -->
L''''indoeuropèu''' o las '''lengas indoeuropèas''' son una [[familha de lengas]] derivant d'una lenga ipotetica, lo ''[[protoindoeuropèu'']], que se parlava al Neolitic, probablament al nòrd de la [[mar Caspiana]]. Las lengas d'origina indoeuropèa, fòrça nombrosas, s'espandiguèron durant lo [[Neolitic]] e l'[[Edat Antica]] dins la màger part d'[[Euròpa]] e dins una part d'[[Asia]], puèi a partir de l[['Edat Modèrna]] s'espandiguèron dins d'autres continents. L'[[occitan]] aperten a aquesta familha.
[[Fichièr:Centum Satem map.png|thumb|right|400px|Mapa fòrça aproximativa de difusion de las lengas indoeuropèas, entre lo Neolitic e l'Auta Edat Antica]]
 
Linha 10 :
En 1813, l'anglés Thomas Young creava lo mot ''indoeuropèu'' que serviguèt a designar a l'encòp aquel grop de lengas e la lenga comuna que ne derivan totas.
 
Lo deschiframent del persan vièlh (1846), de l'[[itita]] (entre 1880 e 1915), del [[tokharian]] (1908) e mai recentament del [[micenian]] foguèron tant de grandas etapas que per la comparason totjorn pus afinada permetèron de reconstruire l'indoeuropèulo [[protoindoeuropèu]] ; se parla de reconstruccion extèrna. Un autre biais de procedir, mai aleatòri, es la reconstruccion intèrna, çò es per ipotèsi en partissent de çò jà reconstituit.
 
De la lenga los sabents an passat als [[indoeuropèus]] coma poblacion, cercant a establir lor fogal original, las diferentas epòcas de lors migracions, lor organizacion sociala, lor religion, etc.
Linha 36 :
=== Autras lengas ===
Son tanben indoeuropèas las lengas dichas [[lengas iranianas|iranianas]] coma lo [[persan]] e lo [[curd]], lo [[grèc (lenga)|grèc]], l'[[albanés]], l'[[armèni]] e l'ancian grop [[tokharian]] (ara desparegut).
 
== Fonologia de l'indoeuropèu ==
 
=== Las sonantas ===
Una de sas particularitats èran las "sonantas", de fonèmas que segon lo contèxte foncionavan coma de vocalas o coma de consonantas. L'indoeuropèu ne possedissiá sièis: /y/, /w/, /r/, /l/, /m/, /n/.
Per exemple, a la desinéncia de l'acusatiu singular de la tresena declinason latina "(e)m" (sonanta consonantica) correspond la desinéncia grèca "a" (sonanta vocalica passada a la vocala "a").
Tanben, de lengas eslavas an servat de consonantas /l/ e /r/: chèc ''vlk'', "lop", sèrbocroat ''krv'', "sang".
 
=== Las laringalas ===
Una autra de sas particularitats èran las "laringalas", de consonantas que se vocalizèron apuèi en "schwa" (lo son de l'"e" dicha "muda" en francés), o, al contacte d'autras vocalas, evoluiguèron en E, A e O: se nòtan alara respectivament H<sub>1</sub>, H<sub>2</sub> e H<sub>3</sub>.
Las laringalas foguèron descobèrtas amb lo metòde de la reconstruccion intèrna pel lingüista [[Ferdinand de Saussure]]. En trabalhant de cap al sistèma vocalic de l'indoeuropèu, aguèt l'idèa de pausar que l'alternància de las vocalas longas deviá èsser parallèla a la de las sequéncias vocala-sonanta, çò que se formulèt aa : ë = ey : i (on "aa" representa aicí per manca dels caractèrs especials la vocala "a" longa e "ë" lo son qu'avèm apelat ''schwa''). Parlèt de "quasi-sonanta" a prepaus del schwa, que li dirián laringala apuèi, e que la a longa "aa" èra la resulta de la sequéncia qu'escrivèm eH<sub>2</sub>.
 
== Morfologia de l'indoeuropèu ==
Per nos en tenir a dos aspèctes de la morfologia, parlarem de la [[rasic]] e de la [[declinason]].
 
=== La rasic ===
La rasic es l'element lexical ultim de l'analisi morfologica. Per exemple, dins la forma verbala [[grèc (lenga)|grèga]] "δεικνυμι", "mòstri", un còp identificats la desinéncia verbala "μι" e "νυ" qu'es un sufixe verbal, nos demòra "δεικ" ont podèm pas isolar maites elements: es donc la rasic.
La rasic indoeuropèa se definís per sas consonantas. S'es reconstituit de rasics amb doas o tres consonantas; *deyk- (δεικ) es una rasic de tres consonantas (d, y, k). L'indoeuropèu coneis l'[[alternància vocalica]] dins las rasics, e mai dins las desinéncias. Un exemple amb una rasic que se presenta jos las formas *weyd-, *woyd,-, *wid e exprimís l'idèa de "veire", saber": la primièira se ditz qu'es al gra normal, la segonda forma al gra flexit e la darrièira al gra zèro. Del gra normal avèm en grèc ειδον "ai vist" (aorista) e del gra flexit οιδα "sabi" (perfièch amb sens de present); del gra zèro lo latin ''video'' e lo sèrbocroat ''vidim'', "vesi".
 
=== La declinason ===
 
Uèch cases i aviá en indoeuropèu: lo nominatiu, lo vocatiu, l'acusatiu, lo genitiu, lo datiu, lo locatiu, l'instrumental e l'ablatiu.
 
 
Se pòdon distinguir doas grandas classas de noms: los noms tematics, que lor tèma s'acaba per una vocala -o/-e que s'inserís entre lo radical e la desinéncia, e los noms atematics que lor tèma s'acaba en consonanta.
 
La declinason atematica es la pus anciana. Es a l'origina de las "tresenas declinasons" del grèc e del latin (κόραξ, consul).
 
La declinason tematica es a l'origina de las "segondas declinasons" (lógos, dominus). Vaquí sas desinéncias en indoeuropèu, grèc e latin:
* Nominatiu -o-s, gr. -os λόγoς, lat. -us dominus
* Vocatiu -e, gr. -e λόγε, lat. -e domine
* Acusatiu -o-m/n, gr. -on λόγον, lat. -um dominum
* Genitiu -os et -os-yo, gr. ou λόγου (< λόγοιο), lat. -i domini
* Datiu -o-ey, gr. -ô-y λóγῳ, lat. -o domino
* Locatiu -e/o-i, gr. οἴκοι "a l'ostal", lat. humi "a tèrra"
* Instrumental -e/o-H<sub>1</sub>, sense continuacion en gr. e en lat.
* Ablatiu encara discutit, gr. a pas l'ablatiu, lat. ablatiu manlevat als pronoms
 
La declinason que sonan "primièira" del grèc e del latin, la dels noms feminins en -η o -a (κεφαλή, rosa) ven d'una soscategoria de la declinason atematica: la dels tèmas en laringala; la -a de "rosa", passada a -η (è longa) en grèc atic, es eissida del grop -eH<sub>2</sub>. Amb lo temps aquel grop venguèt a foncionar coma la vocala tematica de la declinason d'aquel nom; a causa d'aquò se sona la declinason dels tèmas en laringala -eH<sub>2</sub> "declinason paratematica".
 
== Sintaxi de l'indoeuropèu ==
 
A causa de l'impossibilitat de restituir, a partir de las lengas conegudas, de morfèmas de subordinacion comuns, d'unes an pensat que l'indoeuropèu auriá pas agut d'unitats superioras a la frasa simpla: al lòc de la [[sintaxi]] (qu'implica subordinacion), auriá practicat la [[parataxi]] (qu'implica juxtaposicion). A l'ora d'ara, los especialistas an abandonat aquela ipotèsi.
 
D'indicis mòstran qu'al contrari de çò que se passa dins las lengas modèrnas, ont las subordinadas seguisson la principala, en indoeuropèu la subordinada èra antepausada.
 
Se se pren l'exemple de las proposicions relativas, dins las lengas modèrnas, las subordinadas relativas seguisson la principala, per ex. occitan {{cita|La letra que m'as escricha m'a fach fòrça gaug}}.
 
Ara, aquela frasa se disiá comunament en latin {{cita|Litterae quas scripsisti mihi jucundissimae fuerunt}}, mas tanben: {{cita|Quas scripsisti litteras, eae mihi jucundissimae fuerunt}}, amb d'en primièr la relativa, qu'introdusís lo pronom {{cita|quas}}, qu'es représ per l'[[anaforic]] {{cita|eae}} al començament de la principala. Dins los tèxtes indians mai ancians ([[Veda]]), aquela construccion es normala e la construccion invèrsa (principala + relativa) expressiva; es aquò que permet de reconstituir una evolucion estructura "relativa + principala" > estructura "principala + relativa", expressiva d'en primièr puèi venguda normala per afebliment semantic.
 
Aquela construccion indoeuropèa anciana demorava dins lo [[francés]] classic dels letrats noirits de cultura latina, dins las frasas del tipe: {{cita|Celui qui aime ses enfants, celui-là aime sa patrie}}; en occitan: {{cita|Qu aima los sieus mainatges, aima la sieuna patria}}, sense represa anaforica.
 
== Fraseologia e metrica ==
 
{{Multibendèl|Lengas}}
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/wiki/Indoeuropèu »