Sègle de las Luses : Diferéncia entre lei versions

[[Fichièr:English Bill of Rights of 1689.jpg|thumb|right|Lo ''[[Declaracion dei Drechs|Bill of Rights]]'' de [[1689]] que definís lo principi de la monarquia parlementàriaparlamentària en [[Anglatèrra]].]]

Anglatèrra foguèt lo premier país important d'Euròpa Occidentala onte lo poder reiau recebèt de limits après dos episòdis revolucionaris. Lo premier aguèt luòc entre [[1641]] e [[1649]] s'acabèt per la decapitacion dau rèi Carles {{Ièr}} e confirmèt lo poder dau Parlament anglés. Lo segond se debanèt entre [[1688]]-[[1689]] ambé lo sostèn de l'armada olandesa en guèrra còntra Loís XIV, aliat dau rèi anglés. Entraïnèt l'installacion d'una monarquiá parlamentària e constitucionala que venguèt lo premier regim liberau dins un reiaume major d'Euròpa Occidentala. Anglatèrra aprofichèt aquela situacion per se desvolopar au nivèu economic e venir un luòc important dau progrès scientific e tecnologic europeaneuropèu. De mai, lo país venguèt un objècte d'estudis de la part de filosofsfilosòfs, especialament francés, e una fònt per leis idèas liberalas que van s'estendre pauc a pauc en Euròpa.

Menat per Anglatèrra, lei país d'Euròpa realizèron de progrès importants ai nivèus scientifics e economics durant lo periòde dau sègle XVIII. Permetèron d'aumentar lo nivèu de vida d'una partida de la societat que poguèt d'ara endavant accedir a un nivèu d'educacion e de poder economic novèus. Aquò entraïnèt una mutacion importanta de la societat europeanaeuropèa que foguèt magerament caracterizada per l'ascension de la borgesia enterin que l'aristocràcia e lo clergat declinavan.

La fin dau sègle XVII e lo sègle XVIII foguèron un periòde de progrès scientific e tecnologic fòrça importants tant au nivèu dei sciéncias fondamentalas coma au nivèu dei sciéncias aplicadas. Gràcias a un ret academic desvolopat e a sei poders economics, [[Anglatèrra]], [[França]] e [[Alemanha]] foguèron lei centres principaus d'aqueu movement.

Aquelei progrès aguèron de consequéncias majoras sus la societat europeanaeuropèa en causa de seis aplicacions. Ansin, lei sectors de l'agricultura, de l'industria e dei transpòrts conoguèron divèrsei revolucions que causèron un cambiament dei mòdes de produccion e dei rendements que van entraïnar un ensems de cambiaments economics.

Lo periòde dau sègle XVIII conoguèt un ensems de progrès economics quasi continuscontinús que van entraïnar una rompedura deis equilibris economics existent dins la societat feodala. La consequéncia principala foguèt l'afebliment dau poder de l'aristocràcia e l'importancia novèla dei marchands e dei financiers.

Lo premier cambiament major dau sègle foguèt una aumentacion de la populacion europeanaeuropèa que va passar de 114 milions d'abitants en [[1700]] a 187 milions en [[1800]]. Aquò es causat principalament per una reculada de la mortalitat e donc per una aumentacion de la durada de vida. Per exemple, per un païsan francés, evolucionèt de 21 ans vèrs la fin dau sègle XVII a 32 ans vèrs la fin dau rèine de Loís XVI. Enterin, l'agricultura conoguèt un ensems d'evolucions que van permetre d'aumentar lei rendements e lei quantitas produchas. En Anglatèrra, certanei rendements, egaus a 30 quintaus per ectara en [[1700]], agantèron 50 en [[1800]]. Sei melhoraments permetèron una aumentacion dei revenguts dei païsans.

Ajudat per la creissença de la produccion e la multiplicacion dei mejans de transpòrt, lo comèrci conoguèt una aumentacion fòrça importanta durant tot lo sègle. Ansin, lo comèrci exterior de França foguèt multiplicat per 5 entre [[1730]] e [[1788]] enterin que sa flòta marchanda aumentèt de {{formatnum:1657}} grands naviris a {{formatnum:2341}}. D'axes de comunicacions novèus foguèron construchs coma lo cavament de canaus o de rets rotiers. Aquò entraïnèt una creissença de la populacion urbana que compta 12% de la populacion europeanaeuropèa. Es un taus superior a la mejana mondiala qu'èra egala a 9% aperaquí. Aquela evolucion foguèt principalament sostenguda per lei mitans financiers coma lei marchands, leis entrepreneires e lei banquiers. La noblesa demorèt majoritariament en despart maugrat quauqueis investiments isolats, magerament dins lo domeni minier.

Aquelei decisions obtenguèron de resultats notables au sègle XVIII. Per exemple, en França, lo taus d'illetrats demeniguèt d'aperaquí 65% vèrs [[1720]] a 48% a la velha de la Revolucion. Aquò permetèt donc una difusion pus importanta d'idèas novèlas e favorisètfavorizèt l'aparicion d'un mitan intelectuauintellectuau pus nombrós e pus prolific que van venir la terranha dau movement dei Lutz.

Ansin, en parralèlparallèl de son ascension economica, la borgesiaborgesiá va pauc a pauc s'opausar a l'existéncia de la societat feodala. Aquela contestacion de l'òrdre establit va prendre la forma d'un movement intellectuau que va perpensar a de formas novèlas d'organizacion sociala e estendre sa reflexion ai subjèctes novèus permespermés per lei progrès scientifics de l'epòca. Lo cas de França es especiau en causa de la poissança de son regim autocratic e de l'admiracion per de filosofsfilosòfs francés nombrós dau modèl de la societat anglesa. Lo sègle XVII va donc veire un movement filosofic fòrçafòrt que va venir la fònt principala dau movement dei Lutz.

Maugrat l'importància de la produccion intellectuala dau Sègle dei Lutz, existís de tèmas comuns ai diferents filosofsfilosòfs dau movement. Lo principau es lo refús dei dogmesdogmas e dei veritats reveladas per explicar lei fenomèns observats. Lei filosofsfilosòfs dei Lutz van donc cercar la veritat au nivèu deis elements observables e destriar de camps diferents de la societat (politic, domestic, religiós... etc) dirigits per de lèis pròprispròprias. Lo movement dei Lutz es donc caracterizat per doas nocions fondamentalas que son l'empirisme e l'umanisme.

L'experiéncia tèn una plaça majora au sen de la teoria de la conoissença dau sègle XVIII. Procedís per observacion, per analisi e per comparason que permetèron la verificacion d'ipotèsis scientificas per la confrontacion ambé la realitat e per la possibilitat de reprodurre un fenomèn experimentau. Aquelei metòdes foguèron estenduts sensa limitacion a totei lei domenis scientifics de l'epòca e son donc la fònt de la magermàger part dei descubèrtas realizadas. Per exemple, permetèron l'invencion dei premierei classificacions e dei premierei teorias amirant una explicacion globala de certanei fenomèns (classificacions d'espèças animalas...). Ansin, en fòra de l'aprefondiment dei sciéncias ancianas, l'empirisme entraïnèt l'aparicion d'objèctes de recèrca novèus (etnografia, politica...) que van aumentar lo camp de reflexions dei filosofsfilosòfs e permetre d'ocupar de domenis novèus de l'espaci intellectuau de l'epòca. Aquò va causar lo desvolopament de l'utilizacion de l'esperit critic e de la reflexion politica.

Ambé l'empirisme, l'umanisme es lo segond principi fondamentau dei Lutz. La filosofia dau movement plaça l'òme au centre de sei preocupacions. Son objectiu es lo bonur. Lei filosofsfilosòfs dei Lutz crèson au progrès de la conoissançaconoissença, a la capacitat de la rason de sapar lei convencions, leis usatges e leis institucions que còntradison la natura e la justícia. Aquela fe foguèt renforçada per lei progrès scientifics e economics dau sègle. Aquò va entraïnar l'aparicion dei premierei formas de contestacion deis autoritats feodalas e l'afirmacion de l'idèa de tolerància dins una Euròpa prefondament devesits per la question religiosa.

Gràcias au desvolopament de l'educacion, lo movement dei Lutz se poguèt s'adreiçar a una partida novèla e pus granda de l'opinion publica. Un nombre important de filosofsfilosòfs poguèron donc publicar sei trabalhs e crear un espaci public novèu que va començar de debatre e de difusar d'idèas novèlas, ajudat per la vitalitat dei rets academics e lòtjas.

Lo sègle dei Lutz va inventar, o reinventarreïnventar en prefondor, de luòcs de debats e de reflexions. Inicialament, foguèt lei cafès, coma lo Procope a París, que venguèron lo rendètz-vos de membres influents dau movement coma Voltaire, Diderot o Fontenelle. Pasmens, rapidàmentrapidament, lei salons mondans van ganhar una importància decisiva per la propagacion de seis idèas. Aquelei salons foguèron generalement dubèrts per de personatges importants e ambiciós que van reünir de grops d'artistas, de sabents e de filosofsfilosòfs. Lo modèl principau es lo de la marquesa de Lambert au començament dau sègle. Per la seguida, permetèt l'aparicion d'autrei salons majors coma aquelei de Madama de Tencin o de Madama Necker que van aculhir de figuras dau movement coma Marivaux o lei redactors de l'Enciclopèdia. Aquelei salons permetèron de confrontar lei ponchs de vista e de facilitar la propagacion deis idèas dei Lutz entre leis elèits intellectuaus de la capitala.

Leis acadèmias son de societats de sabents que se reünisson per s'ocupar de literatura o de sciéncias, per desvolopar e difusar la conoissançaconoissença. Gropant lei classats pus aisats e leis elèits intellectuau dei províncias (noblesa, clergat e borgesiaborgesiá richa), lor nombre aumentèt durant tot lo sègle. Per exemple, en França, existiánexistissián solament 10 acadèmias en [[1710]] e 35 en [[1789]]. Pauc a pauc, formèron de rets provínciausprovinciaus, nacionaus puei europeanseuropèus. Permetèron la realizacion de cambis de recèrca per correspondànciacorrespondéncia, l'acuelh de sabents estrangiers, de programas e de concors de recèrca. Aguèron una influéncia majora dins lo desvolopament de subjèctes scientifics coma la fisica, la quimia, la mineralogia o l'agronomia.

Ansin, leis idèas dei Lutz aguèron un ròtle important dins l'entraïnament dei Revolucions estatsunidenca e francesa. D'efèct, la declaracion d'indepéndenciaindependéncia deis Estats Units afirmèt un nombre grand de principis dau movement coma l'egalitat en fàcia de la lèi e la separacion dei poders executius, legislatius e judiciaris. En França, l'esperit liberau e critic desvolopats dins lei salons e lei cafès sapèt pauc a pauc lo poder de la monarquia absoluda. Puei, la màger part dei deputats de la Convencion Nacionala èran de membres de la borgesiá que conoissián la filosofia dei Lutz.