Escala dels tempses geologics

L'escala dels tempses geologics, (var. escala deus/deths/daus temps geologics, eschala daus temps geologics) s'utiliza en geologia per descriure e metre en relacion los eveniments de l'istòria de la Tèrra. S'estima que la Tèrra ten a l'entorn de 4 570 milions d'ans. La taula dels tempses geologics es organizada en periòdes, normalament nomenats a partir d'eveniments geologics o paleontologics notables.

Representacion dels tempses geologics.

Totes los quatre ans, l'Union internacionala de las sciéncias geologicas (UISG) organiza lo Congrès geologic internacional que la 34ena edicion s'es debanada del 2 al 10 d'agost de 2012 a Brisbane, en Austràlia. A l'ocasion de la tenguda d'aquel congrès, la Comission internacionala d'estratigrafia, que depend de l’UISG, estatua oficialament sus la denominacion e lo calibratge de las diferentas divisions e subdivisions dels tempses geologics.

Eon	Èra	Periòde		Seria/ Epòca	Eveniments importants	Data de començament en milions d'ans dins lo passat
Fane- rozoïc	Cenozoïc	Neogèn		Olocèn	Fin de l'edat de glaç mai recent e aparicion de la civilizacion.	0.011430 ± 0.00013
				Pleïstocèn	Expansion e extincion posteriora de nombroses grands mamifèrs (megafauna del Pleïstocèn); evolucion dels umans modèrns.	1.806 ± 0.005 *
				Pliocèn	Intensificacion de l'edat de glaç. Clima fred e sèc; apareisson los australopitècs, la pus granda part dels genres actuals de mamifèrs e los mollusques modèrns.	5.332 ± 0.005 *
				Miocèn	Clima moderat; orogenèsi dins l'emisfèri nòrd; las familhas modèrnas de mamifèrs e d'aucèls venon reconeissablas. Los cavals e los mastodònts se diversifican. L'èrba s'espandís pertot. Apareisson los primièrs ominids.	23.03 ± 0.05 *
		Paleogèn		Oligocèn	Clima caud; la fauna evoluís e se diversifica rapidament, especialament los mamifèrs. Evolucion e propagacion dels tipes modèrns d'angiospèrmes.	33.9±0.1 *
				Eocèn	Los mamifèrs arcaïcs (e.g. creodonts, condilartres, uintateris, etc.) prospèran e contunhan de se desvolopar durant lo periòde. Aparicion de diversas familhas "modèrnas" de mamifèrs. Los cetacèus primitius se diversifican. Aparicion de l'èrba. Reglaciacion de l'Antartida e començament de l'edat de glaç actual.	55.8±0.2 *
				Paleocèn	Clima tropical amb plantas modèrnas; los mamifèrs se diversifican en una seria de linhatges primitius après l'escantiment dels dinosaures. Primièrs mamifèrs grands.	65.5±0.3 *
	Mesozoïc	Cretacèu		Superior	Aparicion de las plantas de flor, conjuntament amb de nòus tipes d'insèctes. Apareisson los peisses teleostis modèrns. Los ammonites, belemnites, rudists, equinids e espongas marinas son comuns. Evoluisson nombroses tipes nòus de dinosaures (tiranosaures, titanosaures, adrosaures e dinosaures banuts...) e apareisson los crocodils modèrns; en mar evoluisson los mosasaures e las làmias modèrnas. Pauc a pauc, los aucèls primitius substituisson los pterosaures. Apareisson los monotrèmas, los marsupials e los mamifèrs placentaris. Fragmentacion de Gondwana.	99.6±0.9 *
				Inferior		145.5 ± 4.0
		Jurassic		Superior	Los gimnospèrmes (especialament los conifèrs, los Benettitales, e son comuns las cicas) e las falguièras. I a fòrça tipes de dinosaure, coma los sauropòdes, carnosaures o estegosaures. Los mamifèrs son comuns mas pichons. Primièrs aucèls e lausèrts. Granda varietat d'ictiosaures e plesiosaures. Los bivalves, los ammonits e belemnites son abondants. Los equinoïdeus, crinoïdeus, las estèlas de mar, las esponjas de mar e los braquiopòdes terebratulides e rinconellides son fòrça comuns. Division de Pangèa en Gondwana e Laurasia.	161.2 ± 4.0
				Mejan		175.6 ± 2.0 *
				Inferior		199.6 ± 0.6
		Triassic		Superior	Los arcosaures dominan e se diversifican sus tèrra, inclusent de formas de granda talha; los cinodonts venon pus pichons e similars als mamifèrs. Primièrs dinosaures, mamifèrs, pterosaures e crocodils. Los Dicrodium son comuns sus tèrra. Fòrça grands amfibis temnospondils aquatics. Los ictiosaures e notosaures son comuns en mar. Las ammonitas son extremament comunas. Los coralhs modèrns e los peisses teleostis fan son aparicion, etanben nombroses clads d'insèctes modèrns.	228.0 ± 2.0
				Mejan		245.0 ± 1.5
				Inferior		251.0 ± 0.4 *
	Paleozoïc	Permian		Lopingian	Las massas continentalas s'unisson per formar Pangèa. Los reptils sinapsids (pelicosaures e terapsids) venon comuns, e los parareptils e amfibis temnospondils son encara comuns. Los gimnospèrmes substituisson la flora del Carbonifèr a la mitat del periòde. Evoluisson los escaravats e las moscas. La vida marina prospera als coralhs d'aigas caudas. Los braquiopòdes espirifèrids e productids, los bivalvas, los foraminifèrs e las ammonitas son abondantas. Fin de l'edat de glaç permianocarbonifèra. A la fin del periòde a luòc l'extincion permiana - 95% de la vida a la Tèrra s'escantís.	260.4 ± 0.7 *
				Guadalupian		270.6 ± 0.7 *
				Cisuralian		299.0 ± 0.8 *
		Carbo- nifèr / Pennsylvanian		Superior	Los insèctes amb alas apareisson e prosperan lèu lèu, e d'unes (Protodonata e Palaeodictyoptera) atenhon de grandas dimensions. Los anfibis son comuns e divèrses. Primièrs reptils e bòsques carbonifèrs (Lepidodendron, Sigillaria, Anularia, Calamites, Cordaites, etc.). Contengut atmosferic d'oxigèn fòrça naut. Dins la mar, son comuns los goniatites, braquiopòdes, briozous, bivalves e coralhs.	306.5 ± 1.0
				Mejan		311.7 ± 1.1
				Inferior		318.1 ± 1.3 *
		Carbo- nifèr / Missis- sipian		Superior	Grands arbres primitius, primièrs vertebrats terrèstres, aiga salabrosa e amfibis euriptèrids; los rizodonts son los predadors d'aiga doça dominant. En mar, las làmias primitivas son comunas e fòrça divèrsas, los equinodèrms (especialament los crinoïdèus e los blastoïdes) son abondants. Los coralhs, briozous e los braquiopòdes son fòrça comuns, atal com los goniatites. Los trilobits e los nautiloïdes se tòban en declini. Glaciacion a l'oèst de Gondwana.	326.4 ± 1.6
				Mejan		345.3 ± 2.1
				Inferior		359.2 ± 2.5 *
		Devonian		Superior	Primièrs licòpsids e equisets, aparicion dels progimnospermes (primièras plantas amb granas), primers arbres (Archaeopteris). Primièrs insèctes (sens alas). Dins la mar, los braquiopòdes strofomènids e atrípids, los coralhs rugoses e tabulats, atal coma los crinoïdeus, son abondants. Los ammonoïdes goniatitics son comuns e los coleoids apareisson. Reduccion del nombre de trilobits. Los àgnats amb armadura declinan; las formas de vida importantas en mar son los placoderms, sarcopterigis e osteïctis, atal coma las làmias primitivas. Primièrs amfibis. Euramèrica.)	385.3 ± 2.6 *
				Mejan		397.5 ± 2.7 *
				Inferior		416.0 ± 2.8 *
		Silurian		Pridoli	Primièras plantas vascularas terrèstras; centpeus e artroplèurids, los primièrs peisses amb mandibula e agnats ostracoderms. Los escorpions de mar atenhon de grandas dimensions. Los coralhs tabulats e rugoses, los braquiopòdes e los crinoïdeus son abondants; los trilobits e los mollusques son divèrses; los graptolits pas tant.	418.7 ± 2.7 *
				Ludlow		422.9 ± 2.5 *
				Wenlock		428.2 ± 2.3 *
				Llandovery		443.7 ± 1.5 *
		Ordovician		Superior	Los invertebrats son fòrça divèrses e incluisson fòrça tipes novèls. Los coralhs primitius, braquiopòdes, bivalves, nautiloïdes, trilobits, ostracòdes, briozous, fòrça tipes d'equinodèrmes e graptolits son comuns. Los conodonts foguèron de vertebrats primitius que s'alimentavan de plancton e qu'apareguèron al començament de l'Ordovician. Edat de glaç a la fin del periòde. Primièras plantas terrèstras, plan primitivas.	460.9 ± 1.6 *
				Mejan		471.8 ± 1.6
				Inferior		488.3 ± 1.7 *
		Cambrian		Furongian	Granda diversificacion de las formas de vida a l'explosion cambriana; apareisson mas de la meitat dels filums modèrnes d'animals, atal coma de filums atudats e problematics. Los Archeocyatha foguèron abondants al començament del Cambrian. Son comuns los trilobits, priapulids, espongas de mar, braquiopòdes e nombrosas autras formas. Apareisson los primièrs cordats. Los anomalocarids son los predators dominants. La fauna vendiana entra en declin e s'escantís.	501.0 ± 2.0 *
				Mejan		513.0 ± 2.0
				Inferior		542.0 ± 1.0 *
Proter- ozoïc	Neo- proterozoïc	Ediacarian		Primièrs animals multicellulars. La fauna ediacariana prospera dins lo mond entièr. Primièrs porifèrs.		630 +5/-30 *
		Criogenian		Possible periòde de Tèrra bola de nèu; Rodinia comença de se fragmentar Primièras algas pluricellularas [~750ma]		850
		Tonian		Primièra radiacion d'acritarcs		1000
	Meso- proterozoïc	Estenian		De plataformas nautament metamorficas, coma ara Rodinia, se forman pr'amor de l'orogenèsi Primièrs rodofits [1.200ma]		1200
		Ectasian		Los sediments de las plataformas contunhan de s'espandir		1400
		Calimmian		Los sediments de las plataformas contunhan de s'espandir		1600
	Paleo- proterozoïc	Estaterian		Primièrs acritarcs (ecuariòtas?). Colúmbia.		1800
		Orosirian		L'atmosfèra terrèstra aumenta son contengut d'oxigèn. Cratèr de Vredefort e Conca de Sudbury. Intensa orogenèsi.		2050
		Riacian		Formacion de Bushvekd Glaciacion uroniana.		2300
		Siderian		A la basa: abondància maximala de las banded iron formations [2.500ma]		2500
Arquean	Neoarquean	Estabilizacion dels cratons mas moderns, possible eveniment d'inversion del mantèl				2800
	Mesoarquean					3200
	Paleoarquean	Primièrs estromatolits [∼3.300ma] Primièrs cianobactèris productors d'oxigèn [∼3.400ma]				3600
	Eoarquean	Origina de la vida: procariòtas [∼3.900ma]				3800
Adean	Imbrian inferior	Aquesta èra s'encavalca amb la fasa finala del darrièr bombardament pesuc del Sistèma Solar interior.				c.3850
	Nectarian	Lo nom ven d'un periòde de l'escala geologica lunara que i se formèron fòrça dels grands cretèrs de la Luna.				c.3920
	Grops Basin	Les primièras formas de vida que duplican de moleculas d'ARN pòdon aver evolucionat sus tèrra ara fa 4.000 milions d'ans.				c.3920
	Criptic	4400 Ma - Mineral pus ancian conegut, lo zircon; 4570 Ma - Formacion de la Tèrra				c.4570