Sègle III apC

Istòria Modificar

195-202 : après lo sostèn part a l'armada de Pescennius Niger, Septimi Sever comencèt una guèrra novèla entre Romans e Parts. Lei premiers prenguèron pauc a pauc l'avantatge e ocupèron Nisibe (195) e Ctesifont (197). La patz foguèt restablida en 202 amb un acòrdi favorable ai Romans. Dins aquò, lei Parts demorèron una poissança importanta dins la region.
208 : batalha dau Bauç Roge e revirada d'una campanha militara chinesa menada per lo generau Cao Cao còntra lei senhors dau sud de l'Empèri que se consideravan de facto coma independents. Dins lei fachs, lo Fluvi Jaune venguèt la frontiera entre un nòrd dirigit per Cao Cao e un sud dirigits per lei senhors Wu e Shu (→ 220).
211 : dins l'Empèri Roman, mòrt de l'emperaire Septimi Sever que foguèt remplaçat per sei fius Caracalla e Geta. Pasmens, lo premier capitèt rapidament d'assassinar lo segond. Lo rèine de Septimi Sever veguèt un renfòrçament de l'aspècte monarquic de l'Empèri.
212 : edicte de Caracalla qu'estendiguèt l'estatut de ciutadan roman a totei leis òmes liures de l'Empèri Roman.
216 : començament d'una guèrra novèla entre Romans e Parts a prepaus d'Armenia. De negociacions rapidas permetèron de restablir la patz amb un maridatge entre Caracalla e una filha dau rèi Artaban V. Pasmens, durant la ceremònia, l'emperaire roman ordonèt a sei soudats de chaplar lei Parts. Artaban capitèt de s'escapar e la guèrra reprenguèt.
217-218 : assassinat de Caracalla a l'iniciativa dau prefècte Macrin que se proclamèt emperaire. Pasmens, per estabilizar son poder, negocièt un tractat de patz fòrça favorable ai Parts. Vengut impopular, foguèt tuat per sei soudats. Elagàbal venguèt emperaire sota la direccion de sa maire e de sa grand (→ 222).

Reiaumes chinés dau Periòde dei Tres Reiaumes.

Article detalhat : Periòde dei Tres Reiaumes.

220 : en China, mòrt dau generau Cao Cao que foguèt remplaçat per son fiu Cao Pi coma cap vertadier de l'Empèri. Aqueu darrier reversèt l'emperaire Han Xiandi e se proclamèt emperaire. Aquò marquèt la fin de la dinastia Han e lo començament dau Periòde dei Tres Reiaumes. D'efiech, China foguèt devesida entre lei reiaumes de Wei au nòrd (format per Cao Pi), de Shu au sud-oèst (fondat per Liu Bei) e de Wu au sud-èst (fondat per Sun Quan).
222 : assassinat de l'emperaire roman Elagàbal per sa garda personala. Foguèt remplaçat per Sever Alexandre que menèt una politica prudenta de redreiçament economic.
222 : dins lo reiaume de Wei, mòrt de Liu Bei que foguèt remplaçat per son fiu Liu Shan. Incapable de dirigir son estat, ne laissèt la direccion a de ministres relativament eficaç e competents coma Zhuge Liang.

Article detalhat : Empèri Sassanida.

224-226 : revòuta dau Sassanida Ardashir I^èr còntra lei Parts. Lo rèi Artaban V assaièt de reprimir l'insureccion mai foguèt tuat a la batalha d'Hormizdaghan. Aquò permetèt ai Sassanida de conquistar pauc a pauc tot lo territòri part e de fondar l'Empèri Sassanida.
226 : mòrt de Cao Pi que foguèt remplaçat per son fiu Cao Rui coma rèi de Wei (→ 228).
228-234 : en China, tiera d'ofensivas dei fòrças de Shu còntra aquelei de Wei. S'acabèron per la desfacha dei fòrças dau premier e la mòrt de Zhuge Liang a la batalha dei plans de Wuzhan. Lo ministre foguèt remplaçat per Jiang Wan.

Carta de l'Empèri Roman au començament de la crisi.

Article detalhat : Crisi dau sègle III.

235 : assaiant de negociar la fin d'un conflicte amb leis Alamans, l'emperaire Sever Alexandre foguèt assassinat per sei tropas e remplaçat per Maximin. Aquò marquèt lo començament d'un lòng periòde d'instabilitat politic dins l'Empèri Roman que veguèt 21 emperaires legitims e plusors desenaus usurpators se batre per contraròtlar l'Estat fins a l'aveniment de Dioclecian (→ 284).
235-236 : temptativa d'invasions germanicas lòng dei frontieras de Ren e de Danubi.
238 : dins l'Empèri Roman, assassinat de l'emperaire Maximin. Après un periòde caotic, foguèt remplaçat per Gordian III (→ 244).
239 : en Wei, mòrt dau rèi Cao Rui. Foguèt remplaçat per un enfant de 8 ans, Cao Fang, plaçat sota la regéncia dau generau Sima Yi e dau ministre Cao Shuang. Lo segond capitèt rapidament de marginalizar lo premier (→ 249).
241 : decès d'Ardashir I^èr, fondator de l'Empèri Sassanida. Foguèt remplaçat per son fiu Shapur I^èr.
244 : mòrt, dins de circonstàncias desconegudas, de l'emperaire roman Gordian III. Foguèt remplaçat per Felip l'Arabi (→ 248).
245 : dins lo reiaume chinés de Shu, mòrt dau ministre Jiang Wan que dirigissiá leis afaires dau país. Foguèt remplaçat per Fei Yi.
248 : acòrdi entre lei Gòts, lei Vandals e lei Sarmats per menar d'incursions regularas còntra lei províncias frontalieras romanas (→ 251 e 271).
248-249 : après d'aumentacions importantas deis impòsts, l'emperaire roman Felip l'Arabi deguèt faciar una tiera de revòutas e plusors generaus se proclamèron emperaire. Foguèt tuat durant una batalha còntra lei tropas dau generau Deci que lo remplacèt coma emperaire (→ 251).
249 : en Wei, còp d'Estat dau generau Sima Yi que capitèt d'eliminar Cao Shuang e una partida dau clan Cao. Laissèt nominalament lo poder au rèi Cao Fang mai venguèt lo cap vertadier dau reiaume.
v. 250 : en Mesoamerica, fin dau periòde protoclassic maia. Acabament dau procès de declin ò d'abandon de plusors sites majors dau periòde preclassic coma Cerros, El Mirador ò Komchén. En revènge, Tikal contunièt de se renfòrçar per venir la ciutat-estat pus poderosa de la region. Pasmens, son primat foguèt rapidament contestat per d'autrei vilas coma Calakmul, Uaxactun, Caracol e Naranjo. Aqueu cambiament marca lo començament dau periòde classic de la civilizacion maia.
251 : en Wei, mòrt dau generau Sima Yi que foguèt remplaçat per sei fius Sima Shi e Sima Zhao coma caps vertadiers dau reiaume (→ 255 e 257).
251-253 : mòrt de l'emperaire roman Deci durant un combat còntra una incursion dei Gòts. Sa succession foguèt malaisada amb la mòrt rapida de plusors emperaires (Trebonian Gal, Hostilian, Volusian, Emilian). La situacion s'estabilizèt en 253 amb l'usurpacion dau poder capitada per lo generau Valerian. Aqueu darrier reorganizèt la defensa de l'Empèri que venguèt l'element centrau de sa politica. Per aquò, partejèt lo poder amb son fiu Gallien (→ 260).
252-264 : en Wu, mòrt dau rèi Sun Quan. Sa disparicion entraïnèt un periòde de trèbols intèrnes que durèron fins au coronament de Sun Hao. Pasmens, lo reiaume retrobèt jamai sa poissança e lo poder passèt entre lei mans de l'aristocracia auta.
253 : assassinat de Fei Wi qu'èra de facto lo cap dau reiaume de Shu. Foguèt remplaçat per lo generau Jiang Wei. Pasmens, aqueu darrier èra a combatre lòng dei frontieras e son alunchament permetèt a l'eunuc Huang Hao, fòrça corromput, d'estendre son influéncia.
255 : en Wei, revirada d'una revòuta còntra la regéncia dirigida per lo clan Sima.
255-256 : en China, importanta desfacha de Shu còntra Wei. Roïnèt lo reiaume e permetèt pas au generau Jiang Wei de mantenir de tropas importantas lòng dei frontieras (→ 263).
257 : en Wei, revirada d'una novèla revòuta còntra la regéncia dirigida per lo clan Sima. Accelerèt lo declin de la dinastia Wei que perdiguèt totei sei poders au profiech de sei regents (→ 260).
260 : batalha d'Edessa entre Romans e Sassanidas. S'acabèt per una victòria dei Sassanidas de Shapur I^èr que capturèron l'emperaire Valerian e de miliers de presoniers. Pasmens, mau capitèron d'esplechar aqueu succès car lei generaus romans dei províncias orientalas capitèron de defendre la frontiera ganhat un combat decisiu en 261. En revènge, aquela disparicion sobda de l'autoritat suprèma entraïnèt lo partiment de l'Empèri Roman entre tres « empèris » dirigits per Postumus a l'oèst, Gallien au centre e Odenat a l'èst.
260 en Wei, revirada d'un còp d'Estat menat per l'emperaire fantòche Cao Mao per restaurar son poder. Arrestat per Sima Zhao, foguèt executat e remplaçat per Cao Huan (→ 266).
263 : en China, invasion e annexion de Shu per Wei. L'an seguent, lei generaus Zhong Hui e Jiang Wei organizèron una insureccion militara per restaurar l'independéncia dau reiaume e reversar lo clan Sima mai foguèron tuats per lei sieunas tropas.
265 : en Wei, mòrt dau generau Sima Zhao que foguèt remplaçat per Sima Yan.
266 : en Wei, destitucion dau darrier emperaire Cao per lo generau Sima Yan. Aqueu darrier fondèt la dinastia dei Jin occidentaus.
267 : assassinat dau generau roman Odenat. Sa femna, Zenobia, prenguèt lo contraròtle de seis armadas e comencèt la conquista d'un estat pròpri en Orient (→ 273).
268 : assassinat de l'emperaire Gallien. Durant son rèine, foguèt incapable de sometre lei rebèls Postumus e Odenat mai capitèt de reorganizar l'armada romana, especialament la cavalariá, per li donar mai de soplesa. Foguèt remplaçat per Claudi II lo Gotic (→ 270).
269 : assassinat dau generau Postumus, cap d'un « Empèri dei Gàllias » format de regions occidentalas de l'Empèri Roman, per sei soudats. Foguèt remplaçat per Tetricus (→ 274).
270 : dins l'Empèri Roman, mòrt de l'emperaire Claudi II lo Gotic tuat per una epidemia. Foguèt remplaçat per lo generau Aurelian.

Division de l'Empèri Roman en 271.

271 : importanta victòria de l'emperaire roman Aurelian còntra lei Gòts e lei Vandals que deguèron arrestar seis incursions e liurar de cavaliers per lei tropas auxiliaras romanas (→ 248). En cambi, lei Vandals recebèron lo drech de s'installar dins certanei regions de l'Empèri.
271 : revirada d'una ataca de Wu còntra lei Jin (→ 280).
272 : mòrt de Shapur I^èr que foguèt remplaçat per son fiu Hormidz I^èr.
273 : desfacha de Zenobia e presa de Palmira per lei fòrças d'Aurelian. Aquò marquèt la restauracion de l'unitat dei províncias orientalas de l'Empèri Roman.
274 : abdicacion de Tetricus. Aquò marquèt la reintegracion de Gàllia dins l'Empèri Roman après la secession dau generau Postumus (→ 260).
275 : abandon de la província de Dàcia per lei Romans en causa de la pression dei pòbles barbars locaus e de l'agotament dei minas d'aur de la region.
275 : assassinat de l'emperaire Aurelian. Après plusors rèines brèus, foguèt remplaçat per Probus.
276-279 : temptativas d'invasions de Gàllia per lei Francs e leis Alamans. Pasmens, lei legions romanas capitèron de resistir.
280-281 : conquista de Wu per lei tropas dau reiaume Jin. Aquò marquèt la reunificacion dau país e la fin dau Periòde dei Tres Reiaumes.
282 : assassinat de l'emepraire roman Probus per un grop de soudats. Sa mòrt marquèt lo començament d'una guèrra civila marcada per de rèines brèus e de temptativas nombrosas d'usurpacion dau poder (→ 284).
283 : pilhatge de Ctesifont, capitala de la Pèrsia Sassanida, per lei legions romanas d'Orient.
284 : dins l'Empèri Roman, presa dau poder per Dioclecian (→ 285).
285-286 : per estabilizar l'Empèri Roman e melhorar sa defensa, Dioclecian creèt un sistèma novèu amb dos emperaires e dos coemperaires (Tetrarquia). Aquò permetèt de restaurar la patz dins lei províncias e d'arrestar lei guèrras civilas de succession fins au començament dau sègle seguent. Prefigura la division definitiva de l'Empèri decidida pus tard per Constantin.
290 : en China, mòrt de l'emperaire Sima Yan que foguèt remplaçat per son fiu Jin Huidi. Handicapat mentau, foguèt plaçat sota lo contraròtle d'una regéncia formada per de princes imperiaus e per sa maire (→ 291).

Article detalhat : Guèrra deis Uech Princes.

291-301 : premiera partida de la Guèrra deis Uech Princes en China entre divèrsei princes dau clan Sima, la maire de l'emperaire Jin Huidi, lo coregent Yang Jun e divèrsei ministres. Durant aqueu periòde, lei conflictes demorèron pasmens limitats a la cort imperiala. Minèron pauc a pauc lo poder mai lo país gardèt una estabilitat aparenta (→ 301).
296-297 : ensemble de reformas importantas dins l'Empèri Roman amb la creacion de províncias novèlas, l'aumentacion deis efectius militars (fins a 390 000 òmes) e lo renfòrçament dei frontieras e dei fortificacions (limes, generalizacion dei barris...).
297-298 : patz de Nisibis entre Romans e Sassanidas. Batuts, lei Sassanidas deguèron abandonar cinc províncias a l'èst de Tigre e renonciar a seis ambicions en Armenia. Lei dos camps fixèron la durada dau tractat a 40 ans (→ 337).

Sciéncias e tecnicas Modificar

Representacion dei cifras utilizadas dins lo manuscrit de Bakhshali.

v. 200 : dins la Peninsula Indiana, redaccion dau manuscrit de Bakhshali que contèn lo premier simbòl unicament dedicat a la representacion dau zèro.
v. 200 : dins l'estèpa, invencion de la destillacion per congelacion.
v. 200 : en China, invencion de la bariòta.
v. 200 : en China, construccion de joncas amb de compartiments estancs.
v. 250 : en Mesoamerica, construccion de culturas amainatjadas per lei Maias.
v. 250 : introduccion deis equacions algebricas per Diofant.
263 : en China, publicacion per lo matematician Lui Hui d'un important comentari sus Lei Nòu Capítols sus l'art matematic e d'un tractat, publicat en annèx, dich Haidao Suajing. Aqueu trabalh presenta una estimacion de π (~ 3,1416), lo metòde d'eliminacion de Gauss e lo principi de Cavalieri per trobar lo volum d'un cilindre^[1].

Decès Modificar

Ardachir I^èr, rèi sassanida.
Artaban V, rèi part.
Aurelian, emperaire roman.
Caracalla, emperaire roman.
Dioclecian, emperaire roman.
Geta, emperaire roman.
Han Xiandi, emperaire chinés.
Lui Hui, matematician chinés.
Maximin, emperaire roman.
Macrin, emperaire roman.
Probus, emperaire roman.
Septimi Sever, emperaire roman.
Sever Alexandre, emperaire roman.
Shapur I^èr, rèi sassanida.
Zenobia, rèina de Palmira.

Liames intèrnes Modificar

Bibliografia Modificar

Nòtas e referéncias Modificar

↑ (fr) Karine Chemla e Guo Shuchun, Les neuf chapitres. Le classique mathématique de la Chine ancienne et ses commentaires, Dunod, 2005, pp. 144-147.

[1] (fr) Karine Chemla e Guo Shuchun, Les neuf chapitres. Le classique mathématique de la Chine ancienne et ses commentaires, Dunod, 2005, pp. 144-147.

[1]