Lombardia

Lombardia (occitan ancian: Lombardia, Lumbardia, Llompartia; italian: Lombardia, lombard occidental: Lumbardìa, lombard oriental: Lombardia), es una de las 20 regions italianas. La capitala n'es Milan.

Lombardia

Lombardia (it)
Entitat	region d'Itàlia
Eponim	Langobàrdia (ca)
Administracion
Estat	Itàlia
Capluòc	Milan
Províncias	1 506
Capitala	Milan
Politica
Organ executiu	Junta Regional de la Llombardia (ca)
• President	Attilio Fontana (2018–)
Organ legislatiu	Consell Regional de la Llombardia (ca)
Membre de	Aliança pel Climat
Geografia
Coordenadas	45° 28′ 01″ N, 9° 11′ 24″ E
Superfícia	23,844 km
Limitròf amb	Canton de Tecin Venèt Emília-Romanha Trentin-Aut Adige Grisons Piemont
Fus orari	UTC+01:00 (ora estandard) UTC+02:00 (ora d'estiu)
Demografia
• Totala	9 953 272 ab. (2019 )
Istòria
Pairinatge	Ambròs de Milà (ca)
Autras informacions
ISO 3166-2	IT-25
Embessonatges	prefectura d'Ōsaka (ca) (2002–)
Sit web	regione.lombardia.it

Lo seisen de la populacion italiana abita en Lombardia e aperaquí un cinquen del PIB italian se fa dins aquesta region. Las lengas lai son l'italian, lo lombard occidental e l'oriental, emai qualques varietats d'emilian que se parlan per las províncias de Màntoa, Pavia e Cremona. Lombardia es una destinacion toristica que compren los lacs de Garda, de Còme, d'Iseo e Major emai la capitala e d'autras vilas istoricas coma Màntoa, Pavia, Cremona e Bergam. La religion principala n'es lo catolicisme.

Geografia

Una vista del lac de Còme.

Lombardia tòca Soïssa al nòrd e las regions d'Emília-Romanha al sud, de Trentin-Aut Adige e Venèt a l'èst, emai Piemont a l'oèst. Se pòdon destriar plan facil tres zònas naturalas distintas dins la region lombarda: montanhas, puèges e planas. La primièra es un país alpenc ont se tròban los Alps lepontins e retics (amb los 4055 m del Piz Bernina), los Alps bergamasques e los massís de las Ortlas e d'Adamèl; puèi i a una zòna de puèges que los pus nauts ne son lo grop de Grinha (2410 m), lo Resegon (1875 m) e la Presolana (2521 m). Los grands lacs lombards, totes d'origina glaciala, s'encontran per aqueste airal. Se tracta d'oèst en èst del lac Major, dels de Lugan (que sola una partida pichòta n'es italiana), de Còme, d'Iseo, d'Idro emai lo lac de Garda, lo mai grand d'Itàlia. Las colinas del sud dels Alps se caracterizan per una seguida de pujòls d'origina morenenca, que se formèron pendent lo darrièr periòde glacial, e de planastèls pas tròp fertils, cobèrts de landas tipicas e de bòsques conifèrs.

Las planas lombardas, compausadas de lòsas alluvialas, se pòdon separar entre una zòna mai nauta e permeabla al nòrd e una zòna pus bassa caracterizada per la se-disent linha dels 'fontanils' (las aigas mineralas que sorgentan d'un sòl impermeable). Anormalament, s'òm la compara amb los tres traches caracteristics susmencionats, tanben lai se tròba lo païsòt de l'Otrapò pavés, format pels contrafòrts alpencs delà Pò. Tot un fum de ribièras, qu'alimentan Pò dirècte o mai indirècte, travèrsan las planas lombardas. Las pus importantas, d'oèst en èst, son Ticin, que sòrt del lac Major, Lambro, Adda, que sòrt del lac de Còme, Míncio, que sòrt del lac de Garda, emai Oglio, que sòrt del lac d'Iseo. I a tot plen de canals destinats a l'irrigacion.

Lo clima d'aquesta region es continental, maldespièch de variacions que dependon de l'altitud o de la preséncia d'aigas pel rèirepaís. La natura continentala del clima es mai marcada per las planas ont los cambiaments de temperatura annadièra son bèls (a Milan, la temperatura mejana en genièr es de 1,5 °C e de 24 °C al mes de julh) e las brumas espessas entre octobre e febrièr. Las ancolas rocassosas dels Alps an una influéncia mitigada que permet la cultivada de produches tipicament mediterranèus coma las olivas e los agrums. Dins la zòna alpenca, lo sòl de las vals doceja relativament al contrari dels airals mai nauts qu'atanplan son mai freges (Bormio, 1225 m: -1,4 °C en genièr, 17,3 °C en julh). Las plujadas son mai frequentas per la zòna prealpenca (fins a 1500-2000 mm a l'an) que per las planas e zònas alpencas (de 600 a 800 mm per an).

Dins las planas, que son estadas fòrça cultivadas per sègles, i rèsta pas qu'un pauc de l'environament original. Las olmedas, vernhedas, platanedas, piboledas, sausedas, calpredas e landas lai son raras emai ara se concentran dins mantuna zòna protegida. Per l'airal dels grands lacs dels contrafòrts alpencs, i brotan olius, cipressièrs, mèlzes aital coma de varietats de flòra subtropicala coma manhòlias, azalèas, cacièrs eca. La zòna montanhosa se caracteriza per una vegetacion tipica a la part italiana dels Alps. Pus bas en altitud (fins aperaquí 1100 m), i creisson garrics emai d'arbres amb fuèlhas largas; per las pendas de la montanha (fins a 2000-2200 m) s'encontran faus als limits inferiors e conifèrs de per ensús. D'arbustes coma lo rododendron, lo pin nan e lo genibrièr se tròban sonque cap a las cimas (mai de 2200 m).

Las fòrça espècias de flòra endemica (es a dire las espècias naturalas lombardas), que son tipicas de l'airal del lac de Còme los tres quarts del temps, comprenon qualques sòrtas de traucapèiras, l'alh lombard, saniçons e campanetas cotonosas. Lombardia compta tot plen de zònas protegidas: las pus importantas son lo Pargue Nacional de l'Stelvio (la resèrva naturala mai granda d'Itàlia) e sa fauna alpenca tipica: cèrvis elafs, cabiròls, cabras salvatjas, camoses, rainals, erminas e tanben aglas reialas; e la resèrva naturala de la val de Ticin, creada en 1974 sus la riba lombarda de Ticin per aparar e servar un dels darrièrs exemples majors de forèst pluviala en Itàlia del nòrd.

Istòria

S'abitèt per primièr còp lo país de la Lombardia d'uèi lo dia dempuèi almens lo segond millenari d'abans nòstra èra, coma o mòstran trobalhas arqueologicas coma terralhas, sagetas, apchas emai esculturas de pèira. Al cors dels sègles que seguèron, l'ocupèron dins d'abòrd de tribús de civilizacion etrusca, que fondèron la ciutat de Màntoa e espandiguèron l'usatge de l'escritura; pus tard, en partir del cinquen sègle abans Jèsus Crist, l'airal patiguèt l'envasiment de tribús gallesas. Aquel pòble creèt mai d'una vila (dont Milan) e regnèt fins a la mar Adriatica. Aqueste son creis s'interrompèt dès lo tresen sègle abans JC quand l'Empèri Roman conquistèt la plana padana: aprèp centenats d'ans de lucha, en -194 la zòna entièra ce çò qu'ara li dison Lombardia venguèt una província romana del nom de Gàllia cisalpina (literalament, la Gàllia qu'es del costat mai prèp dels Alps). La cultura amb la lenga romanas finiguèron que neguèron l'anciana civilizacion un pauc d'annadas pus tard, e Lombardia se faguèt una de las parts d'Itàlia mai desvolopadas e ricas amb la bastison d'una granda varietat de rotas e l'intensificar de l'agricultura e del comèrci. De personatges famoses coma Plini lo Vièlh (a Còme) e Virgili (a Màntoa) i nasquèron. Cap a la fin de l'Antiquitat, lo ròtle estrategic de Lombardia foguèt accentuat pel mudadís temporari de la capitala de l'Empèri Roman d'Occident a Milan. Es aquí qu'en -313, l'emperaire Constantin publiquèt l'edicte celèbre que balhèt libertat de culte a totas las religions que comptava sa senhoriá.

Pendent emai aprèp la casuda de l'Empèri d'Occident, Lombardia sofriguèt plan de la destruccion causada per una tièra d'invasions barbaras. La darrièra e pus eficaça foguèt la dels quites lombards, o Longobardi, qu'aguèt luòc a l'entorn dels ans 570 e que sa dominacion duradissa (la capitala n'èra Pavia) donèt son nom actual a la region. I aguèt una relacion pròcha entre los francs, los bavareses e la noblalha lombarda per sègles.

Aprèp los conflictes inicials, la convivéncia del pòble lombard e dels parlalatins melhorèt. A la fin, la cultura e la lenga lombarda se mesclèron amb la cultura latina, ne daissant pròvas en la toponomia, lo còde legal e las leis entre autras causas. Lo tèrme del règne lombard se passèt en 774, quand lo rei franc, a saber Carlesmanhe, conquistèt Pavia e annexèt lo reialme d'Itàlia (que cobrissiá lo centre e lo nòrd d'Itàlia) a la sia corona. Los ancians ducs e nòbles lombards foguèron remplaçats per d'autres vassals germans, prince-avesques o marqueses.

Lo sègle XI senhalèt un creis significatiu dins l'economia de la region, gràcias a d'escambis comercials plan rodats e mai que tot, a las condicions agruculturalas. D'un biais parièr a d'autras parts d'Itàlia, aquò menèt a una melhor reconeissença pròpria de las ciutats, que la riquesa sempre mai granda las fasiá capablas de desfisar lo poder feudal suprèm tradicional, que lo representavan los emperaires germanics e sos legats locals. Aquela evolucion coneguèt son apogèa als sègles XII e XIII, del temps que diferentas Ligas lombardas compausadas de vilas lombardas aliadas, menadas en general per Milan, capitèron de desfar l'emperaire d'Hohenstaufen, Frederic Ièr dich Barbarossa, a Lenhan, emai son rèirefilh Frederic II a Parma. Aquò empachèt pas ça que la d'autres centres lombards d'importància, coma Cremona (qu'alara rivalizava amb Milan per la talha e l'opuléncia) per exemple, de sosténer lo poder imperial s'aquò li podiá balhar un avantatge immediat. Profechant l'agricultura creissenta, la zòna a l'entorn de Pò, amassa amb Venècia e Toscana, contunhèron d'espandir son industria e son comèrci fins a venir lo palmon economic d'Euròpa tota. La classa patronala de las comunas estendiguèt sos escambis e sas activitats bancàrias fins al pus nòrd del continent: "lombard" designava tot mercand o banquièr del nòrd d'Itàlia (veire per exemple la Lombard Street de Londres). Lo nom de Lombardia meteis acabèt per englobar tot lo nòrd d'Itàlia fins al sègle XV e mai pus tard dins cèrtes cases.

A partir del sègle XIV, l'inestabilitat causada per de conflictes intèrnes emai extèrnes de contunha, se terminèt per la creacion de senhoriás nòblas, que las pus consequentas èran l'Ostal dels Viscontis (que s'anava far lo dels Sforzas) a Milan e lo dels Gonzagas a Màntoa. Al quinzen sègle, lo ducat de Milan èra una fòrça màger en matèria politica, economica e militara sus la scèna europèaa. Milan e Màntoa venguèron dos centres de la Renaissença que sa cultura, amb d'òmes coma Leonardo da Vinci e Andrea Mantegna e d'òbras d'art coma per exemple La Darrièra Cena del da Vinci, n'èra plan considerada. Aquela riquesa pr'aquò atraguèt las armadas de poténcias nacionalas coma França emai Àustria que d'aquel temps èran mai organizadas, e que batalhèron un brave pauc de còps per Lombardia de la fin del sègle XV a l'intrar del XVIn. Aprèp la batalha decisiva de Pavia, lo ducat de Milan se faguèt lo ben d'Àustria, qu'a son torn lo donèt als Habsborgs austriacs d'Espanha: los mèstres novèls faguèron pas grand causa per melhorar l'economia lombarda emai al contrari impausèron una seguida creissenta de taussas que n'avián plan de besonh per finançar las guèrras europèas sempiternalas. La part orientala de la Lombardia modèrna, amb vilas coma Bergam e Breissa, pertanhiá a la Republica de Venècia, qu'avá començat d'estendre son influéncia de per la zòna a partir del sègle XIV.

Las pestiléncias (coma aquela de 1648, descricha per Alessandro Manzoni dins son roman Los Esposes promeses) e las condicions economicas qu'en general se degradavan dins l'Itàlia dels sègles XVII e XVIII, entravèron lo desvolopament de Lombardia. En 1706, l'Empèri Austriac tornèt prene lo poder e metèt en plaça qualques mesuras economicas e socialas qu'aguèron per efièch un cèrt mièlhs. Mas son règne s'acabèt a la fin del sègle XVIII quand las armadas francesas de Napoleon envasiguèron Lombardia e ne faguèron una província mièja independenta de l'Empèri de França.

La restauracion de la dominacion austriaca en 1815, jos la forma d'un estat mariòta apelat reialme de Lombardia-Venèt, aguèt ça que la de rasons amb los nòus ideals socials portats per l'èra napoleonenca. Lombardia venguèt un dels centres intellectuals que menèron a l'unificacion italiana. La Republica Populara de 1848 durèt pas, e Lombardia foguèt annexada al reialme d'Itàlia en 1859 aprèp la Segonda Guèrra Italiana d'Independéncia. A partir del sègle XIX, e amb un creis aprèp la Segonda Guèrra Mondiala, Lombardia afortiguèt sa plaça de província d'Itàlia mai desvolopada economicament.

Amb l'annexion al reialme d'Itàlia en 1859, Lombardia prenguèt la sia forma territoriala actuala en ajustar l'Otrapò pavés (qu'èra la part sud de la província de Novara) a la província de Pavia. Lo 1èr de genièr de 1927, darrièr una restructuracion generala comandada pel govèrn de Mussolini, Varés venguèt independent en levant a Còme aperaquí 40 vilas fins al lac Major, e a Milan las ciutats de Busto Arsizio e de Gallarate. Doas autras províncias èran estadas constituidas lo 6 de març de 1992. Creèron la província de Lodi en tirant lo sud dels territòris de Milan fins a Pò. Res qu'una vila (San Colombano al Lambro) refusèt la novèla organizacion e mai se tròbe a 40 km de la capitala provinciala, depend encara de Milan. Lecco se separèt de la província de Còme en abandonant los territòris orientals del lac de Còme.

Demografia

Lo sesen de la populacion italiana, siá quicòm coma dètz milions d'armas, abita Lombardia (lo 16.2% de la populacion nacionala; lo 2% de la populacion unionenca), es a dire qu'es la region d'Itàlia mai densament poblada aprèp Campània amb una fòrta concentracion dins la zòna metropolitana milanesa e los contrafòrts alpencs de las províncias de Varés, Còme, Lecco e Bergam, (1200 ab/km²), una densitat mejana pus bassa (250 ab/km²) dins l'airal de la plana padana e las valadas bassas de Breissa, e de densitats plan mai inferioras (mens de 60 ab/km²) dins las zònas montanhosas e l'Otrapò pavés.

Lo creis de la populacion regionala foguèt particularament important pendent las annadas 50, 60 e 70, gràcias a un desvolopament economic continú, tausses de natalitat nauts, e fluxes migratòris fòrts (especialament del Miègjorn italian). Amb las darrièras doas decennias, Lombardia se faguèt la destinacion d'un grand nombre d'immigrants estrangièrs, de tal biais qu'ara lo quart d'eles totes en Itàlia son estatjants de Lombardia. En 2008, l'institut nacional d'estadisticas italian, l'Istat, estimèt que 815 335 immigrants nascuts fòra país vivon en Lombardia, representant l'8,4% de la populacion regionala totala.

Economia

Lo produch interior brut de Lombardia (egal a mai de 298m € en 2005) correspond gaireben al quart del PIB italian. En raportant aquesta donada a cada abitant, s'obten una valor de 31 600 € per abitant, çò qu'es gaireben 25% de mai que la mejana nacionala de 24 300 €.

Lo desvolopament de Lombardia es estat marcat pel creis del sector dels servicis dempuèi las annadas 1980, e en particular per l'aument de las activitats innovativas dins lo sector dels servicis a las entrepresas, del crèdit e dels servicis financièrs. A mesme temps, la fòrta vocacion industriala de la region n'a pas patit. Lombardia demòra, en efièch, la zòna industriala principala del país. La preséncia, e lo desvolopament, d'un plan grand nombre d'entrepresas pertanhent al sector dels servicis representa una situacion favorabla pel melhorament del procèssus productiu, aital coma pel creis de l'economia regionala.

Al sens larg, se pòt devesir la region en tres zònas per çò qu'es de l'activitat productiva. Milan, ont lo servici dels sectors compausa lo 65,3% dels emplecs; un grop de províncias, Varés, Còme, Lecco, Bergam e Breissa, tras qu'industrializadas, encara que per aquestes darrièrs dos, per planas, i aja tanben un sector agricultural ric. Fin finala, dins las províncias de Sondrio, Pavia, Cremona, Mantova e Lodi, i a una activitat agriculturala consequenta, e a l'encòp un desvolopament superior a la mejana del sector dels servicis. La productivitat de l'agricultura i es afirmada per un utilizacion plan generalizada d'engraisses e l'abondi tradicional d'aiga, multiplicat dempuèi l'Edat Mejana per la construccion (dessenhada en partida per Leonardo da Vinci) d'un malhum vast de sistèmas d'irrigacion. Las planas bassas se caracterizan per la cultura de cerealas destinadas al ferratge, culhidas fins a uèch fes l'an, de cerealas coma lo ris, lo blat e lo milh, e de la bledaraba de sucre. La produccion de las planas compren de cerealas, de legums, d'arbres fruchièrs e d'amoras. Las zònas pus nautas, fins als airals prealpencs emai alpencs del nòrd, produson frucha e vins. Tanben lai fan venir vacas (amb los tropèls pus denses d'Itàlia), pòrcs e motons.

Govèrn e politica

Lo sistèma politic lombard s'inscriu dins lo quadre d'una democracia representativa presidenciala, que lo President del Govèrn regional es lo cap del govèrn, e d'un sistèma multipartit plurifòrm. Lo poder executiu es l'afar del Govèrn regional. Quant al poder legislatiu, es devolut a l'encòp al govèrn e al Conselh regional.

Lo partit centre-crestian de Democrazia Cristiana (DC) mantenguèt la màger part dels vòtes e dels poders de las vilas e províncias mai importantas fins a la fin de las annadas 1980; lo sosten a la primièra fòrça tradicionala de la politica italiana, lo Partit Comunista Italian (PCI), foguèt pauc a pauc questionat pel Partit Socialista Italian (PSI) fins al començament de las 90, quand l'escandal de corrupcion Mani Pulite que s'espandiguèt de Milan cap a la rèsta d'Itàlia, sonèt los classes per la quasi totalitat de la vièlha classa politica. Aquò, amb problèmas causats per l'immigracion e la desafeccion generala pel govèrn de Roma (que d'unes consideravan tròp orientat cap a las regions mens desvolopadas del sud d'Itàlia en tèrmes d'economia), menèt al creis subte del partit separatista de la Lega Lombarda, ara Lega Nòrd, qu'es extrèmament popular dins las zònas agriculturalas e las vilas mendres de la region. Uèi, Lombardia es la plaça fòrta de la coalicion de l'Ostal de las Libertats, e balhèt quicòm coma lo 57% de sas voses a Silvio Berlusconi per las eleccions generalas italianas de 2006.

Divisions administrativas

Lombardia se devesís en 12 províncias.

Província	Superficia (km²)	Populacion	Densitat (ab/km²)
Província de Bergam	2,723	1,070,060	392.9
Província de Breissa	4,784	1,223,900	255.8
Província de Còme	1,288	582,736	452.4
Província de Cremona	1,772	358,628	202.4
Província de Lecco	816	334,059	409.4
Província de Lodi	782	222,223	284.2
Província de Mantova	2,339	407,983	174.4
Província de Milan	1,984	3,921,957	1,976.8
Província de Pavia	2,965	535,948	180.7
Província de Sondrio	3,212	181,841	56.6
Província de Varés	1,199	868,777	724.6