Jordania
Jordania (var. Jordània;[1] en arabi: الأردن, al-ʾUrdunn [al.ʔur.dunː]), oficialament lo Reiaume Hachemita de Jordania (en arabi: al-Mamlaka l-ʾUrdunniyya l-Hāšimiyya), es un país dau Pròche Orient situat au nòrd-oèst de la peninsula Aràbia, entre Palestina e Iraq. Ocupa una region desertica, mai a un pichon accès a la mar Roja per lo mejan dau golf d'Aqaba. Sa capitala es Amman. Lo gentilici es jordanian -a.
| Jordania | |
| المملكة الأردنّيّة الهاشميّة Al Mamlakah al Urduniyah al Hashimiyah | |
  | |
 | |
| Administracion | |
|---|---|
| Capitala | Amman 31° 57′ N, 35° 56′ E |
| Forma de l'Estat | Monarquia constitucionala |
| Rei Primièr Ministre | Abdallah II Bisher Al-Khasawneh |
| Geografia | |
| Vila principala | Amman |
| Superfícia | Classat 112en |
| • Totala | 89,341 km² |
| • Aiga (%) | , % % |
| Punt culminant | Jabal Umm ad Dami (ca)   |
| Demografia | |
| Populacion | Classat 116en |
| • Totala | 9,531,712 ab. (2015) |
| • Densitat | 107 ab./km² |
| Istòria | |
| Independéncia | Societat dei Nacions |
| 25 de mai de 1946 | |
| Economia | |
| Moneda | JOD |
| Autras informacions | |
| Indicatiu telefonic | 962 |
| ISO 3166 | JO |
| Domeni internet | .jo |
Jordania es un reiaume arabi eissit de la fragmentacion de l'Empèri Otoman après la Premiera Guèrra Mondiala. Plaçat dins l'esfèra d'influéncia britanica, venguèt formalament independent en 1923, mai demorèt fòrça dependent de Londres fins a 1946. En particular, lei Britanics protegiguèron lei frontieras jordanianas còntra leis incursions saudianas e còntra lei temptativas de crompa de tèrras agricòlas de part d'agéncias sionistas durant leis ans 1920-1930. A partir de 1948, l'armada jordaniana participèt ai diferentei coalicions aràbias opausadas a Israèl. I perdèt totei sei territòris situats a l'oèst de Jordan. Aquò foguèt una grèva desfacha e Jordania deguèt subreviure a partir dei territòris fòrça eissuchs a l'èst dau fluvi. Pauc a cha pauc, se raprochèt donc deis Estats Units fins a signar un tractat de patz amb Israèl en 1994. Dempuei aquela data, la monarquia conoisse un lent procès de democratizacion.
Geografia modificar
Geografia fisica modificar
Jordania es un país d'Orient Mejan que tèn una superficia de 89 342 km². Si situa au sud de Siria, a l'èst d'Israèl e dei territòris ocupats, au nòrd-oèst de l'Arabia Saudita e a l'oèst d'Iraq. Geograficament, lo territòri pòu èsser devesit en tres entitats principalas. A l'èst, se tròban de planas deserticas e arides. A l'oèst, lo relèu es dominat per la seccion septentrionala dau Grand Rift. Ansin, li a una region montanhosa que travèrsa lo territòri dau nòrd au sud. La cima pus auta dau país, lo Jabal Umm ad Dami (1 854 m), si situa dins aquelei montanhas, a proximitat de la frontiera saudiana. Enfin, dins lei regions pus occidentalas, lo Rift pren la forma d'una vau d'afondrament onte raja Jordan fins a la mar Mòrta. Fau nòtar que Jordania a un accès a la mar de 26 km dins lo golf d'Aqaba.
Clima modificar
La màger part dau territòri jordanian es somes a un clima desertic caud ò freg en foncion de l'altitud. Pasmens, aquelei condicions evolucionan pauc a cha pauc vèrs un clima mediterranèu en direccion dau nòrd-oèst. Mai, aquela evolucion demòra limitada e lei regions pus umidas reçaupon aperaquí 300 mm de pluejas cada an. Durant l'estiu, lei temperaturas pòdon aisament passar 40 °C, mai en causa de l'atitud, de valors negativas son de còps enregistradas durant la sason freja[2].
Demografia, lengas e religion modificar
En 2020, la populacion jordaniana èra de 10,8 milions d'abitants. La màger part d'aquela populacion si concentra dins lo nòrd-oèst onte se tròban lei tres aglomeracions pus importantas : Amman (4 milions d'estatjants), Irbid (1,9 milions d'estatjants) e Zarka (972 000 d'estatjants). Leis autrei vilas importantas si situan principalament dins lei montanhas de l'oèst. Lei regions deserticas son pauc pobladas.
La lenga oficiala es l'arabi estandard modèrne[3] qu'es la lenga mairala de la quasi totalitat de la populacion (96 %). Lei minoritats principalas parlan aramèu, turc, curd ò armenian. A temps passat, li aviá tanben una minoritat grèga, mai dispareissèt durant lo sègle XX. L'anglés es sovent utilizat per leis elèits, lei militars e leis òmes d'afaires. Au nivèu religiós, Jordania es un país musulman sunita (92 a 98 %). Li a una pichona minoritat crestiana onte leis ortodòxs son largament majoritaris.
Istòria modificar
Jordania es un país recent eissit de la fragmentacion de l'Empèri Otoman a l'eissida de la Premiera Guèrra Mondiala.
Lo periòde d'influéncia britanica modificar
En 1918, lei Francés e lei Britanics se partejèron lei territòris otomans d'Orient Mejan. Lo futur jordanian, situat entre Palestina e Mesopotamia, faguèt partida de la zòna britanica. En 1921, recebèt una administracion pròpria dirigida per l'emir Abdallah Ièr (1921-1951), descendent de Maomet.
En 1923, lo territòri venguèt un emirat que son independéncia foguèt nominalament reconeguda per Londres. Pasmens, un aut comissari e de tropas britanics demorèron dins lo país. Participèron a la somission dei tribüs localas e bloquèron leis incursions dei Saudians[4]. Lei Britanics i empachèron tanben l'installacion d'establiments sionistas e li donèron lo pòrt d'Aqaba en 1925.
Lei guèrras còntra Israèl modificar
L'independéncia vertadiera foguèt obtenguda en 1946. L'Emirat participèt a la fondacion de la Liga Arabia en 1945 e a la Premiera Guèrra Israeloaraba (1948-1949). En despiech d'una tiera de desfachas còntra leis Israelians, aquò li permetèt d'integrar lei territòris palestians orientaus. Pasmens, deguèt acuelhir un nombre important de refugiats après leis expulsions consecutivas a la Naqba. En consequéncia, lo reiaume prenguèt lo nom de Jordania lo 24 de genier de 1949.
En 1951, Abdallah Ièr foguèt assassinat, sospichat de negociar un tractat de patz amb Israèl. Son fiu Talal de Jordania foguèt rapidament escartat dau tròne e Hussein (1952-1999) venguèt rèi. Après de manifestacions ostilas a l'influéncia occidentala, rompèt amb lo Reiaume Unit e se raprochèt d'Egipte. En abriu de 1957, un còp d'Estat li permetèt d'eliminar plusors adversaris e de renfòrçar son autoritat. Puei, assaièt sensa succès de formar una federacion amb Iraq avans de se raprochar dei refugiats palestinians.
En junh de 1967, Jordania participèt a la Guèrra dei Sièis Jorns e i perdiguèt lei territòris a l'oèst de Jordan (Cisjordania). Aquela desfacha entraïnèt tanben l'arribada de 350 000 refugiats palestinians suplementaris.[5][6] Rapidament, de tensions apareguèron entre l'Organizacion de Liberacion de Palestina (OLP) —que formava un Estat dins l'Estat— e lo govèrn jordanian. Aquela crisi se reglèt militarament en 1970-1971 e l'armada jordaniana expulsèt lei fòrças paramilitaras palestinianas en fòra dau reiaume. En 1973, Jordania participèt a la Guèrra de Kippur onte renforcèt l'armada siriana en dificultat lòng de Golan.[7]
Lo replec sus Transjordania modificar
En 1974, l'OLP foguèt reconeguda coma representent unic dau pòble palestinian per leis autrei país arabis. Aquò favorizèt lo replec jordanian sus Transjordania e lei liames amb Cisjordania comencèron de disparéisser, especialament après lo començament de la colonizacion israeliana.
A partir de 1989, après una revòuta dins lo sud liada a de problemas economics, la monarquia comencèt de liberalizar la vida politica. En 1991, lo reiaume acuelhiguèt 350 000 refugiats palestinians en provenància d'Iraq. Dos ans pus tard, lo rèi Hussein sostenguèt leis Acòrds d'Òslo. Puei, en 1994, en cambi de l'annulacion dau deute jordanian per leis Estats Units d'America, abandonèt sei revendicacions sus Cirjordania e signèt un acòrd de patz amb Israèl lo 27 d'octòbre.
Jordania dempuei 1999 modificar
Lo rèi Hussein moriguèt en 1999. Son fiu Abdallah II li succediguèt e contunièt la politica de son paire. Ansin, la liberalizacion de l'economia foguèt perseguida per favorizar leis investiments estrangiers. Modernizèt tanben lei fòrças armadas amb l'ajuda deis Estats Units d'America. Enfin, assaia de mantenir son país en fòra dei conflictes que tòcan l'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI en Israèl-Palestina, en Siria e en Iraq. Au començament deis ans 2010, lo reiaume foguèt tocat per lei movements populars de la Prima Aràbia. Pasmens, l'amplor dei manifestacions demorèt limitada e lo rèi acceptèt de negociar una reduccion de sei poders. En 2014, es ansin intrada en vigor una version novèla de la constitucion que laissa mai de poders au pòble amb la creacion d'una monarquia constitucionala vertadiera.
Organizacion politica modificar
Leis institucions de Jordania son geridas per una constitucion adoptada en 1952. Lo país es una monarquia constitucionala. Lo poder executiu li es tengut per lo rèi e per lo cap dau govèrn. Lo rèi signa lei decrèts d'aplicacion dei lèis e pòu opausar son vetò a un tèxte. Lo rèi noma tanben lei jutges, valida lei modificacions de la constitucion, declara la guèrra e comanda lei fòrças armadas. Dins aquò, lei poders executius son limitats per lo parlament que pòu annular un vetò per una majoritat de dos tèrç dins lei doas chambras dau parlament. Lei parlamentaris chausisson pereu lo cap dau govèrn, responsable davant lo Parlament, que mena la politica ordinària dau país.
Lo poder legislatiu es partejat entre lo govèrn e un parlament bicamerau. La chambra bassa dau parlament es la Chambra dei Deputats (Majlis al-Nuwaab) qu'es compausada de 130 deputats elegits au sufragi universau per un mandat de 4 ans. A lo poder d'emendar e de vòtar la lèi, mai a pauc de capacitats per prepausar un tèxte. La chambra auta es l'Assemblada dei Senators (Majlis al-Aayan) qu'es compausat de 65 personas designadas per lo rèi per un mandat de quatre ans. Lo ròtle dau rèi dins la composicion de l'Assemblada dei Senators limita fòrça la possibilitat d'una annulacion de vetò.
Enfin, lo poder judiciari es devesit en tres brancas principalas que s'ocupan deis afaires civius, religiós e especialas. L'apèu es sistematicament possible. La juridiccion pus auta es la Cort de Cassacion que s'assegura de la conformitat dei decisions judiciàrias amb lo drech jordianian e la constitucion. En causa de l'influéncia de l'islam dins lo país, una partida importanta dei lèis jordanianas son inspiradas per la lèi islamica. Pasmens, aquela lèi s'aplica sustot per lei musulmans e leis autrei comunautats religiosas an de còps de lèis especificas.
Lo drapèu de Jordania foguèt adoptat en 1928, mai sa version actuala es una varianta adoptada en 1939. Es inspirat per leis autrei drapèus hachemitas. Lo triangle roge li representa «l'ostau hachemita» de Maomet, la benda negra leis Abbassidas, la benda blanca leis Omeias, la benda verda lei Fatimidas e l'estèla de sèt brancas lei sèt premiers versets de l'Alcoran, lei sèt còlas d'Amman e l'unitat aràbia.
-
Drapèu hachemita de Hetjaz en 1917 -
Drapèu de l'Emirat de Transjordania (1921-1928) -
Drapèu de l'Emirat de Transjordania (1928-1939) -
Drapèu actuau (dempuei 1939).
.svg)
Cultura modificar
La cultura jordiana es mai que mai integrada dins l'espaci culturau arabi de l'Orient Mejan. Dins aquò, resultat de son istòria lònga, lo país tèn un patrimòni artistic fòrça important que va de l'Antiquitat au periòde contemporanèu. D'efiech, durant l'epòca antica, lo territòri jordanian foguèt un releu comerciau disputit entre l'Empèri Roman e Pèrsia. Segon lei circonstàncias, lei Romans, lei Persans ò de populacions aràbias localas i construguèron plusors vilas e monuments. Lo site arqueologic pus important es de segur Petra qu'es un pòle toristic major. Pasmens, lei vestigis antics de remarca son fòrça nombrós en Jordania. Après la conquista islamica, Jordania foguèt un dei centres dau poder omeia. Durant aqueu periòde, plusors castèus rafinats foguèron bastits dins lo desèrt. Puei, lo declin omeia e lo transferiment dau poder califau vèrs d'autrei regions entraïnèt una reduccion de l'importància culturala de Jordania. Aquò durèt fins a l'emergéncia de l'art modèrne jordanian au sègle XX.
-
Estatua d'Ain Ghazal (vèrs 7000-6000 avC) -
Petra (sègles IV avC - II apC) -
-
Pintura dei Sièis Rèis (vèrs 750) -
Qasr Amra, exemple de castèu dau desèrt omeia -
Fresca murala omeia (sègle VIII)
Articles connèxes modificar
Bibliografia modificar
- Myriam Ababsa (dir.), Atlas of Jordan: history, territories and society, Presses de l'IFPO, 2013.
- Emily Black e Steven Mithen, Water, Life and Civilisation: Climate, Environment and Society in the Jordan Valley, Cambridge University Press, 2011.
- Fadi Kabatilo, Democratization processes and the democratic culture in Arab countries: the case of Jordan, University of Eastern Finland, 2014.
- François Villeneuve, La Jordanie : des origines au XXIe siècle, Clio, 2014.
Nòtas e referéncias modificar
- ↑ Reinat Toscano, Diccionari de Lenga d'Òc d'après lo Parlar Niçard, Auba Novèla, 2023, p. 1791.
- ↑ Emily Black e Steven Mithen, Water, Life and Civilisation: Climate, Environment and Society in the Jordan Valley, Cambridge University Press, 2011, p. 404.
- ↑ Walter de Gruyter, Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society, Ulrich Ammon, 2006, p. 1921.
- ↑ Mary Christina Wilson, King Abdullah, Britain and the Making of Jordan, Cambridge University Press, p. 100.
- ↑ Pierre Razoux (pref. Pierre Lacoste), La Guerre des Six Jours (5-10 juin 1967) : Du mythe à la réalité, Éditions Economica, 2004.
- ↑ Pierre Hazan, 1967, la guerre des six jours : la victoire empoisonnée, Éditions Complexe, 2001.
- ↑ Pierre Razoux, La guerre du Kippour d'octobre 1973, Éditions Economica, coll. « Campagnes et stratégies », 1999.
