Aquisgran
Aquisgran o Ais d'Alemanha[1], Ais de la Capèla o Ais dau Ren[2] (en alemand Aachen, en francic ripuarian Oche, en latin Aquisgranum) es una vila d'Alemanha, dins lo land dau Ren dau Nòrd-Vestfàlia, pròche la frontiera amb Belgica e lei País Bas, a 65 km a l'oèst de Colonha, e es la ciutat pus occidentala dau país, a 50° 46' N e 6° 6' È. Populacion: 257 250 estatjants (2006).
|
Aquisgran / Ais
Aachen (de) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| Vista aeriana d'Ais en 2017. | |||||
| |||||
| |||||
| Geografia fisica | |||||
| Latitud | 50° 46' N | ||||
| Longitud | 6° 6' È | ||||
| Superfícia | 160,83 km² km² | ||||
| Altituds · Mejana |
266 m | ||||
| Geografia politica | |||||
 | |||||
| País |  Alemanha | ||||
| Land (estat) | Ren del Nòrd-Vestfàlia | ||||
| Geografia umana | |||||
| Populacion (2006) |
257 250 ab. | ||||
Esquipament modificar
L'Universitat Tecnologica RWTH Aachen (Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule) es un deis instituts universitaris d'estudis tecnics pus importants, especializat qu'es en engenhariá mecanica. Una de sei seccions, lo Klinikum Aachen, es l'edifici espitalier pus grand d'Euròpa. A l'entorn dau RWTH se son desvolopadas un molon d'entrepresas informaticas.
Etimologia modificar
Lei romans nommèron Aquis Granum o Aquisgranum lei fònts termalas sulfurosas localas. D'aquí ven lo nom occitan Aquisgran, qu'es de formacion culta e qu'es similar ai noms dins d'autrei lengas romanicas.
La ciutat es coneguda per de noms diferents segon lei lengas: Aachen en alemand estandard, Oche dins lo dialècte locau, Aquisgrà en catalan, Aix-la-Chapelle en francés, Aken en neerlandés, Aquisgrán en espanhòu, Aguisgrão en portugués, Aquisgrana en italian, Akwizgran en polonés, Cáchy en chèc, etc.
Tocant l'origina de Granus, de teorias divèrsas an corregut, mai encuei s'accèpta largament que deriva dau mot celtic que designa lo dieu de l'aiga e la santat. E dempuei l'epòca romana, lei fònts d'aiga cauda son estadas canalizadas en banhs termaus (qu'encara s'utilizan actualament). La sillaba aa- iniciala d'Aachen es un ancian tèrme alemand, Ahha, emparentat amb lo latin aqua, totei dos amb lo meteis sens d'«aiga».
Dins lei zonas uei occitanofònas de l'ancian Empèri Roman lo mot d'aquis (ablatiu plurau d'"aquae") venguèt ais o ax en occitan. Ansin Ais d'Alemanha, Ais de Provença, Ax de Lengadòc e Dacs de Gasconha an la meteissa etimologia.
Istòria modificar
Après lei romans, l'endrech foguèt abandonat fins au sègle VIII, quand foguèt mençonat amb lo nom d'Aquis Villa. En 768, Carlesmanhe arribèt a Aquisgran per lo primier còp. Li agradèt lo luòc e, vint ans puei, comencèt de i construire un palais. La magnifica capèla palatina venguèt pus tard la catedrala d'Aquisgran. Carlesmanhe passèt la majoritat deis ivèrns a Aquisgran entre 800 e sa mòrt en 814, per gausir dei fònts d'aiga termala. Pus tard enterrèron Carlesmanhe dins la capèla, ont se pòt veire encara sa tomba uei.
En 936, l'emperaire alemand Oton I foguèt coronat rei dins la catedrala. A partir d'aquò, Aquisgran foguèt lo luòc de coronament deis emperaires dau Sant Empèri Roman Germanic durant lei 600 ans seguents. Lo darrier emperaire que lai coronèron foguèt Ferrand I en 1531. A l'Edat Mejana, Aquisgran èra una dei vilas mai grandas de l'Empèri; sempre se mantenguèt coma ciutat liura dins lo Sant Empèri. A l'Assemblada dei Districtes Imperiaus de la Reichsreform (reforma imperiala) qu'aguèt luòc a Worms en 1495, Aquisgran i foguèt representada dins lo districte de la Bassa Renània-Vestfàlia.
Après la Guèrra de Trenta Ans la ciutat tenguèt ren qu'una importància regionala.
Devèrs 1880, la populacion d'Aquisgran èra de 80 000 personas. Èra un nos important de camin de fèrre. La vila se transformèt en un nuclèu manufacturier ont se fabricava de fèrre per lo camin de fèrre, de blocas, d'agulhas e de botons. Tanben i se destacavan lo tabat e lei teissuts de lana e de seda.
Fòrça degalhada durant la Segonda Guèrra Mondiala (lei bombardaments destruguèron lei dos tèrç de la vila), lo 21 d'octòbre de 1944 Aquisgran foguèt la primiera vila alemanda a èsser ocupada per lei tropas aliadas.
Mentre que lo palais de Carlesmanhe existís plus, la catedrala es encara l'atraccion principala de la ciutat. Après sa construccion foguèt la glèisa pus granda au nòrd deis Aups durant 400 ans. Dedins se i tròban lei tombas de Carlesmanhe e d'Oton III. La catedrala d'Aquisgran es estada considerada Patrimòni de l'Umanitat per l'UNESCO.
Causas divèrsas modificar
Aquisgran es un centre industriau e un nos de camin de fèrre important, qu'inclutz la ret dau tren d'auta velocitat Thalys. Una indústria coneguda dau passat foguèt la produccion d'agulhas, tipica de la vila.
Cada an i celèbran lo CHIO (abreviacion francesa dau Concours Hippique International Officiel "Concors Ipic Internacionau Oficiau"), qu'es lo rescòntre equèstre pus grand d'Alemanha. Aquisgran foguèt tanben lo sèti, en 2006, dei Jòcs Ipics Mondiaus.
Lo club de fotbòl locau Alemannia Aachen jòga en segonda division alemanda. Son estadi se nomma Tivoli.
Dempuei 1950 la vila autreja cada an lo Prèmi Carlesmanhe (Karlspreis en alemand) ai personalitats que se son destacadas dins lo prètzfach de l'unificacion europèa. En 2003 la medalha l'atribuiguèron a Valèri Giscard d'Estanh. En 2004, leis esfòrç dau papa Joan Pau II per unir Euròpa foguèron onorats amb una Medalha Extraordinària Carlesmanhe, qu'èra lo primier còp que se la donava.
L'especialitat locala d'Aquisgran son lei fogassas nommadas Printen, una version locala dau pan de gengibre. A la diferéncia dei Lebkuchen (lei fogassas alemandas tipicas de Nadau), s'adocisson amb de sucre en luòc de mèu.
Occitània convidada a Aquisgran modificar
En 2008, lo IX Congrès de l'Associacion Internacionala d'Estudis Occitans se tenguèt a Aquisgran, a l'universitat RWTH Aachen[1].