Wikipèdia

Annibal Barca

talha= Pels articles omonims, vejatz Annibal.

Annibal Barca (en fenician 𐤇𐤍𐤁𐤏𐤋 Ḥannībaʿl significa « qu'a la favor de Baal[1] » e barqa, « tròn[2] »), plan sovent nomenat Annibal, nascut en 247 AbC a Cartage (al nòrd-èst de la Tunis actuala en Tunisia) e mòrt per suicidi en 183 AbC[3],[4][5] en Bitinia (près de la Bursa actuala en Turquia), foguèt un general e òme politic cartaginés, sovent considerat coma un dels mai grands tacticians militars de l’istòria.

Estatua d'Anníbal Barca (musèu del Louvre, París.

Visquèt dins un periòde de tension dins lo Bacin Mediterranèu, alara que Roma començava d'impausar sa poténcia en Mediterranèa occidentala: aprèp la presa de Sicília e de Sardenha, consequéncia de la Primièra Guèrra Punica, los Romans envièron de tropas en Illiria e contunhavan la colonizacion de l'Itàlia del Nòrd. Elevat, segon la tradicion istoriografica latina, dins l'òdi de Roma, èra, segon sos enemics, a l’origina de la Segonda Guèrra Punica que los Ancians nomenavan « guèrra d’Annibal ».

A la fin de l’an 218, daissèt Ispània amb son armada e traversèt los Pirenèus, puèi los Alps per anar al nòrd d’Itàlia. Pasmens, capitèt pas a prene Roma. Segon qualques istorians, Annibal possedava pas alara lo material necessari a l’ataca e al sètge de la vila[6].

Per John Francis Lazenby, seriá pas lo manca d’equipaments, mas aquel de l'avitalhament e son ambicion politica qu'empachèron Annibal d’atacar la ciutat[7]. Mas, capitèt a mantenir una armada en Itàlia pendent mai d’una decenni pasmens sens arribar a impausar sas condicions als Romans. Una contra ataca d'aqueles darrièrs l'obliguèt a tornar cap a Cartage ont foguèt fin finala desfach a la batalha de Zama, en 202 AbC.

L’istorian militar Theodore Ayrault Dodge li donèt l'escai de « paire de l'estrategia[8] » a causa que son mai grand enemic, Roma, adoptèt enseguida qualques elements de sa tactica militara dins son pròpra arsenal estrategic. Aquel eretage li balhèt una reputacion fòrta dins lo monde contemporanèu ont èra considerat coma un grand estratègi par de militars coma Napoleon Bonaparte e lo duc de Wellington. Sa vida serviguèt mai tard de sinòpsis a fòça films e documentaris.

Contèxte istoric modificar

Article detalhat: Primièra Guèrra Punica.

Al mitan del sègle III, la vila de Cartage, ont nasquèt Annibal, èra fòrça impregnada de la cultura ellenistica eissida dels rèstas de l’empèri d’Alexandre lo Grand[9]. Cartage ocupava alara una plaça preponderanta dins los escambis comercials del Bacin Mediterranèu e possedissiá d'establiments en Sicília, en Sardenha, sus las còstas d’Ispania e en Africa del Nòrd. Aviá d’une tanben una importanta flòta de guèrra qu'assegurava la securitat de las rotas maritimas utilizada per sos marcants: cap a Alexandria al sud de Mediterranèa, cap a Espanha a l’oèst, ont se trapavan las minas d’argent capablas a pagar lo tribut exigit per Roma aprèp la Primièra Guèrra Punica.

L’autra poténcia mediterranèa d'aquela epòca es Roma, amb que Cartage dintrèt en conflicte pendent una vintena d’ans pendent de la Primièra Guèrra Punica (« punic »[10] es un adjectiu derivat de « fenician »[11] utilizat per designar los Cartagineses[12]), primièra guèrra d’importància que Roma foguèt victoriosa. Aquel afrontament entre la Republica romana e Cartage foguèt provocat per un conflicte segondari a Siracusa. I aguèt tres fasas sus de terrens d’operacions terrèstres e maritims: en Sicíla (264-256), en Africa (256-250) e encara en Sicíla (250-241). Venguèt alara celèbre dins aquela darrièra fasa e subretout aprèp la guèrra, Amilcar Barca, paire d’Annibal, que dirigissiá la guèrra contra Roma dempuèi 247. Aprèp una desfacha navala a las illas Egadas al nòrd-oèst de Sicília, deguèt, a la prima de 241, signar un tractar amb lo cònsol roman Caius Lutatius Catulus[13]. Aquel accòrdi impausava a Cartage de quitar Sicília[14] mas li permetava de conservar sa flòta.

Aprèp de la Primièra Guèrra Punica, malgrat las precaucions presas per Amilcar Barca, Cartage se trobèt en dificultat per dispersar sas tropas de mercenaris que pauc aprèp faguèron lo sètge la vila[15]. Aquel episòdi es conegut coma la Guèrra dels Mercenaris. Amilcar capitèt a reprimir aquela revòlta dins lo sang al frau de la Rèssa[16] en 237. Roma, sens cap mas d’oposicion, prenguèt Sardenha qu'aparteniá als Cartagineses[17]. Per compensar aquela pèrda, Amilcar passèt en Ispània ont prenguèt un vaste territòri al sud-èst del país. Pendent una desena d’ans, Amilcar capitava la conquèsta del sud d’Ispània, assistit de son gendre Hasdrubal[18]. Aquela conquèsta restabliguèt la situacion financièra de Cartage mercé a l’expleitacion de las minas d’argent e d’estam.

Ascension modificar

Jovença modificar

 
Caricatura del jurament que fa Annibal a son paire que demorarà per jamai un enemic de Roma.

Annibal Barca es lo filh aïnat del general Amilcar Barca[19][20]. « Barca » es pas un nom de familha mas es pasmens portat per son filh[21]. Los istorians designan la familha d'Amilcar jol nom de Barcidas per evitar la confusion amb d’autras familhas cartaginesas que los meteisses noms (Annibal, Asdrubal, Amilcar, Magon, etc.) son sovent portats.

Existís pauc de fonts sus de l’educacion d’Annibal. Se sap qu'aprenguèt d’un preceptor espart, nomenat Sosilos, las letras grègas[22], l’istòria d’Alexandre lo Grand e l’art de la guèrra. Aqueriguèt atal aquel biais de rasonament e d’accion e que se basa sus l’intelligéncia e la rusa.

Aprèp aver agrandit son territòri, Amilcar enriquiguèt sa familha e, dins meteissa ocasion, Cartage[23]. Totjorn dins aquela tòca, Amilcar, utilizant la ciutat de Gadés (Ispània) prèp de l'estrech de Gibartar, comencèt de sometre las tribús ibèras. Cartage, al moment, èra dins un tal estat d’apauriment que sa marina èra incapabla de transportar son armada en Ispània. Amilcar foguèt doncas obligat de la far caminar cap a las colomnas d'Ercules puèi de la far traversar per barca l'estrech, entre Marròc e Espanha. L’istorian roman Titus Livi declarèt que quand Annibal anèt veire son paire e lo supliquèt de l’autorizar a l’acompanhar, aquel acceptèt[24][25] sos condicion qu’Annibal jura, que longtemps que viuriá, jamai serà un amic de Roma[26][27][28]. D’autres istorians rapòrtan qu’Annibal declarèt a son paire:

«Juri que dempuèi que l’edat me lo permetrà [...] j’emplegarà lo fuòc e lo fèrre per trencar lo destin de Roma[29][30].»

Son aprendissatge de la practica de l’accion militara intervenguèt lèu sul terren jos l’egida de son paire puèi de son sògre Asdrubal lo Bèl[31] que succediguèt a Amilcar tuat sul camp de batalha contra los rebèls espanhòls[32] en 229[33] o en 230[34] e lo nomenèt al cap de la cavalariá[35][36]. Dins aquel domeni, Annibal mòstra lèu son endurança e sa mestresa[37], savent tanben se far apreciar e admirar pels soldats[38]. Asdrubal menèt una politica de consolidacion dels interèsses iberics de Cartage[39]. Atal, maridèt Annibal a una princessa ibèra[40] prénommada Imilce, amb que auriá agut un filh[41]. Pasmens, aquela aliança demòra considerada coma probabla e es pas atestada de totes[42]. Asdrubal signèt en 226 un tractat amb Roma partegèt la Peninsula Iberica en doas zonas d’influéncia[43]. L’Èbre ne constituava la frontièra[44], Cartage devent pas s’espandre al delà d'aquel flum dins la mesura que Roma tanplan s’espandriá pas al sud del cors d’aiga[45]. En 221, Asdrubal fondèt la novèla capitala, Cartagena[46] située en Múrcia. Mas, un pauc mai tard, un esclau gaulés, acusant Asdrubal d’aver assassinat son mèstre[47][48], l’assassinèt a son torn en 221[49].

Comandant en cap modificar

Annibal foguèt alara causit per l’armada cartaginesa per succedir a Asdrubal coma comandant en cap[50]. Foguèt enseguida confirmat dins aquela foncion pel govern[51][52] malgrat l’opposicion d'Annon (ric aristocrata cartaginés)[53]. Aguèt alara sonque 25 ans[54]. Titus Livi donèt a aquela epòca aquela descripcion del jove gneral cartaginés:

«Annibal, dempuèi sa dintrda en Espanha, atrasiá sus el totes los uèlhs. « Es Amilcar dins sa jovensa que nos es rendut », s’escridèron los vièlhs soldats. « Meteissa energia sus la cara, meteis fuòc dins l'agach: vaquí sa mina, vaquí sos traches »[55].»

Aprèp aver assumit lo comandament, Annibal passèt dos ans a consolidar las possessions ispanicas e a acabar la conquèsta dels territòris al sud de l’Èbre[56][57]. Pasmens, Roma, redobtant la poténcia totjorn mai granda d’Annibal en Ispània, concluguèt una aliànça amb la vila de Sagunt[58], alara qu'èra situada a une distància considerabla al sud de l’Èbre dins la zona reconeguda a l’influéncia cartaginesa[59], e declarèt la ciutat jos son protectorat[60]. L’argumentari roman se fonda sul tractat de 241 qu'enibiguèt a Cartage de s’atacar a un aliat de Roma alara qu’Annibal metiá en abans lo tractat signat per Asdrubal que li reconeissiá la sobeiranetat cartagenesa al sud de l’Èbre. Annibal encerclèt Sagunt[61] e menava lo sètge de la vila[62] que tombèt en 219, benlèu al mes de novembre[63], aprèp uèit meses[64][65][66] Roma reagís a çò que considerèt coma una violacion del tractat e reclamèt justícia prèp lo govèrn cartagines[67]. A causa de la granda popularitat d’Annibal e del risc de pèrda del prestigi cartaginés en Ispània, lo govèrn oligarquic de Cartage ne reneguèt pas aquela accion e la guèrra que lo general aviá pensat, la Segonda Guèrra Punica, foguèt declarada a la fin de l’an[68][69].

Segonda Guèrra Punica modificar

Article detalhat: Segonda Guèrra Punica.

Preparatius modificar

Aprèp que los Cartagineses aguèsse encerclat[70] e destruït[71] Sagunt, los Romans decidiguron de contratacar sus dos fronts en Africa del Nòrd e en Ispània, a partir de Sicília que deu lor servir de basa operacionala. Mas, Annibal metèt en plaça una estrategia pel mens inatenduda: volguèt portar la guèrra cap al còr d’Itàlia amb una marcha rapida per Ispània e sud de Gàllia[72]. Savent que sa flòta es fòrça inferiora a aquela dels Romans, los ataquèt pas pel mar: causiguèt una rota terrèstra fòrça mai longa mas mai interessanta perque li permetèt de recrutar en camin nombre de mercenaris o de s’aliar als pòbles cèltas volent se batre amb los Romans[73]. Abans son despart, joguèt abilament amb sas efectius e envièt en Africa del Nòrd de contingents d’Ibèrs alara que de Libians venguèron assegurar la securitat de las possessions de Cartage en Ispània[74].

Fins a la fin du prima 218, periòde que quitèt Cartagena[75], Annibal elaborèr una granda armada e envièt de representants negociar son passatge mejans los Pirenèus e nosar d'aliànças lo long de son camin. Segon Titus Livi, Annibal traversèt l’Èbre amb 90 000 fantassins e 12 000 cavalièrs[76]. Daissèt un destacament de 10 000 fantassins e 1 000 cavalièrs per defendre Ispània[77] e mai 11 000 Ibèrs que volavan pasquitar lor territòri[78]. Dispausèt doncas de 70 000 fantassins e 10 000 cavalièrs aprèp lo passatge dels Pirenèus. Segon d’autras fonts, arribèt en Gàllia al cap de qualques 40 000 fantassins e cavalièrs[79]. Mas es pro dificil d’evaluar los efectius reals. Qualques estimacions van fins a 80 000 òmes. A son arribada en Itàlia, semblava dirigir, segon las fonts, entre 20 000[80] e 50 000 fantassins[81] e entre 6 000[82] e 9 000 cavalièrs[83]. Encara, a mai d'un còps, Cartage envièt d'ajudas a Annibal, almens, al començament de la guèrra. E mai, de pòbles se ralièron, quitament provisòriament, a Annibal. Atal, 40 000 Galleses s'apondèron a l'armada cartaginesa[84].

Annibal possedava tanben qualques Elefants de guèrra que lo ròtle èra important dins las armadas de l’epòca e que los Romans coneissavan ja per los aver encontrat en se batant contra las trooas de Pirrus Ièr. En realitat fòrça dels 27 elefants d’Annibal, çò qu'es un nombre pro flac en comparason de las autras armadas de l’epòca ellenistica, moriguèron dins la traversada dels Alps o dans l’umiditat dels paluns etruscas. Lo sol survivent foguèt utilizat coma montura per Annibal[85][86]. En efècte, Annibal auriá perdut l'uèlh drech[87] pendent una batalha minora[88] e auriá utizat aquel mejan de transpòrt per aver pas de contacte de l’aiga[89][90]. Segon d’autres istorians, Annibal auriá patit d’una oftalmia[91] que lo faguèt bòrni[92].

Cap a Itàlia modificar

 
Annibal traversant lo Ròse vèrs Cadarossa

Pendent la Segonda Guèrra Punica, aprèp qu'evitèt d’atacar la vilas grègas de Catalonha, Annibal dintrèt en Gàllia. Se pensa que, aprèp aver traversat los Pirenèus al Pòrt del Pertús e establir son campament prèp de la vila d’Illiberis[93] — actual Elna —, se dirigiguèt sens problèma fins a Ròse, ont arribèt en setembre 218 abans que los Romans empachan son passatge, al cap de qualque 38 000 fantassins, 8 000 cavalièrs e 37 elefants de guèrra. L’ipotèsi mai probabla es que faguèt traversar son armada a la nautor de Cadarossa ont se situavan los Insulae Furianae segon lo cadastre d’Aurenja[94].

Aprèp aver evitat las populacions localas, que los Voconças que tentèron d’arèstar sa progression, Annibal escapèt a las legions romainas venent de la còsta mediterranèa en remontant la val de Ròse[95]. Roma acabant de conquerir la Gàllia cisalpina, Annibal esperava, aprèp aver traversat los Alps, trobar ajuda dels galleses del nòrd d’Itàlia[96].

Traversada dels Alps modificar

Article detalhat: Passatge dels Alps per Annibal.
 
Annibal e sos òmes traversant los Alps.

L’itinerari utilizat per Annibal en octobre de 218[97] fa totjorn controvèrsia[98]. Totas las ipotèsis avançadas, sovent per d'especialistas mas tanben per d'auteurs mai imaginatius, son basada sus l’interpretacion dels tèxtes de Titus Livi e de Polib, prèp de mila òbras son ja escrichas sul subjècte. Pasmens, los detalhs donats per Polib[99] e Tit Livi[100] son fòrça imprecises e cap de traça arqueologica balha pas de pròbas irrefutablas de l'itinerari.

Sens contar l'itinerari causit, la traversada dels Alps es un de las causidas tacticas mai marcntas de l’Antiquitat. Annibal arribèt a traversar los monts levat los obstacles del clima, del terren, de las atacas de las populacions localas e la dificultat de dirigir dels soldats d’originas etnica e linguistica divèrsas. Las fonts indican qu’Annibal perdèt entre 3 000[101] e 20 000 òmes pendent de la traversada[102]. Los subrevivents arribèron en Itàlia, 20 000 òmes segon Polib, èran atalentats e ont patiguèron del freg[103].

Aprèp que passèt los Alps e arribèt dins la plana de Pò, Annibal deguèt combattre los Taurins que refusava l'aliànça amb aquelas tropas fòrça redusidas. Puèi venquèt en seguida las primièras tropas romanas que s'oposèron al el dins lo Tecino e a la Trebbia[104]. La batalha del Tecino mòstra las qualitats militaras d’Annibal. Utilizèt pel melhor sa cavalariá numida, profèitant del mendre avantatge topografic e capitant un moviment d’encerclament. La batalha de la Trebbia, en decembre de 218, obliguèt los Galleses a se ligar a Annibal contra los romans[105].

Batalha de la Trebbia modificar

Articles detalhats: Batalha du Tecino e Batalha de la Trebbia.

La dificila marcha d’Annibal lo conduguèt en territòri roman e empachèt las tentativas dels enemics de resòlvre lo conflicte en territòri estrangièr[106]. Son apareisson subte aprèp la traversada de Gàllia e de la val de Pò li permetèt de trencar l’aliança novèla de las tribús localas a Roma abans qu'aquela darrièra pòsca reagir contra la revòlta[107].

 
Estrategias pendent la batalha de la Trebbia

Publius Cornelius Scipio, cònsol dirigent las fòrças romanas destinadas a interceptar Annibal[108], esperava pas a çò qu’Annibal ensaguèt de traversar los Alps, los Romans èran preparats a l’afrontar dins la Peninsula Iberica. Dispausant d’una armada flaca posicionada en Gàllia, Scipio ensagèt d’interceptar Annibal. De decisions subte e de movements rapids li permetèron, en transportant son armada pel mar, d’arribar a temps per aténher Annibal[109].

Las fòrças d’Annibal traversèron quant a elas la val de Pò e se trobèron engatjadas dins una confrontacion secondària: la batalha del Tessin[110]. Alara, Annibal obliguèt los Romans a rendre la plana de Lombardia a causa de la superioritat de sa cavalariá[111][112]. Pasmens qu'una victòria minora, obliguèt los Galleses e los Ligurs a se jònher als Cartagineses[113], çò qu'aumenta la talha de l’armada de 40 000 òmes que 14 000 Galleses[114]. Publius Cornelius Scipio foguèt grevament ferit e se retirèt al delà del riu Trebia per establir un camp a Plasença, en Emília-Romanha, salvant atal son armada[115]. L’autra armada consulara foguèt enviada en emergéncia dins la val de Pò. Abans que la novèla de la desfacha del Tecino arribe a Roma, lo senat roman aviá ordonat al cònsol Tiberius Sempronius Longus de tornar menar son armada de Sicília per se jònher a Scipio e afrontar Annibal[116].

Aquel darrièr, amb de manòbras abilas, èra en posicion de lo contrar perque aviá lo contraròtle la rota ligant Plasença a Arminum que Sempronius deguèt utilizar per ajudar Scipio. Prenguèt enseguida Clastidium (Casteggio en Lombardia) ont encontrèt fòrça provesiments pels òmes. Mas lo succés foguèt pas complèt perque Sempronius, profeitant de la manca de vigiléncia d’Annibal, se placèt al flanc e se tornèt al camp de Scipio pel costat del riu Trebia prèp de Plasencia[117]. En decembre de 218, Annibal per mòntrar un autre còp sas capacitats militaras superioras pendent la batalha de la Trebbia[118]. Aprèp aver agotat la resisténcia de l’infantariá romana, s'escampilhèt per una ataca de suspresa que comencèt per una emboscada suls flancs[119][120].

Batalha del lac Trasimèn modificar

Article detalhat: Batalha du lac Trasimèn.

Aprèp las victòrias del Tecino e de la Trebia, los Cartagineses se repausèron a Bolonha puèi contunhèron lor davalada cap a Roma. Abans securizar sa posicion dins lo nòrd d’Itàlia per sa victòria, Annibal prenguèt sos quartièrs d’ivèrn amb los Galleses que lo sosten mermava[121]. A la prima de 217, decidiguèt d’establir una basa d’operacions mai segura al sud. Pensant qu’Annibal voliá avançar cap a Roma, Caius Servilius Geminus e Caius Flaminius Nepos, los nòus cònsols, mobilizèron lors armadas per blocar los camins de l’èst e de l’oèst qu’Annibal poiriá utilizar per anar a Roma. L'unica carrièra cap a l'Itàlia centrala se tròba a la bòca d’Arno. Aquela rota passa per un grand palun qu'es submergit encara mai a aquel periòde de l’an. Annibal sabiá qu'aquel camin plan dificil mas es tanben lo mai segur e plan segur lo mai rapid del centre d’Itàlia. Coma l’istorian Polib l’indica, los òmes d’Annibal marchèron quatre jorns e tres nuèches sus «un camin qu'èra jos las aigas» e patiguèt terriblament de lassièra encara renfortida pel manca de sòm[122][123].

Lo general traversèt los Apenins e l’Arno reputats que se podava pas passar sens opposicion. Mas, dins las planas paludencas, perdèt una granda partida de sas fòrças coma, benlèu, sos darrièrs elefants. En arribant en Etruria (actuala Toscana), Annibal decidiguèt d’atraire la principala armada romana, comandat per Flaminius, dins una batalha renjada en devastant jos sos pròpris uèlhs lo territòri qu’èra censat d'aparar. Coma Polib lo conta:«Annibal calculèt que se contornava lo camp e fasiá irrupcion dins lo territòri aldelà, Flaminius (en partida per paur de repròchis populars e en partida a causa de la seuna irritacion) seriá incapable de suportar passivament la devastacion del país, mas al contrari lo seguissèron espontanèament... li ofriguent atal d'occasions de l'atacar[124].»

 
Emboscade d’Annibal en 217 sus las ribas du lac Trasimèn

Dins lo meteis temps, Annibal temptava de trencar l’aliança dels aliats de Roma en lor mostrant que Flaminius èra incapable de los aparar. Malgrat tot aquò, Flaminius demorèt passivament abrigat a Arretium. Incapable d’entrainar Flaminius dins la batalha sonque a causa de la devastacion, Annibal decidiguèt de marchar en fòrça contra lo flanc esquèrra de son adversari, çò que faguèt que se copèt de Roma. Aquela manòbra es reconeguda coma essent lo primièr movement viradís de l’Istòria.

Pauc a pauc enseguida per las nautas tèrras d’Etruria, Annibal engatgèt lo percaç de Flaminius e, lo 21 de junh, lo susprenent dins una gòrja sus la riba del lac Trasimèn, destruiguèt son armada dins las aigas o suls penjals vesins (los Romans perdèron prèp de 15 000 òmes sul terren[125]) e tuèt lo quita Flaminius. Alara aviá eliminat l'unica fòrça terrèstre qu'auriá podot metre en escac son avançada sus Roma mas, comprenent que sens maquinas de sètge poiriá pas prene la capitala, preferiguèt expleitar sa victòria en se desplaçant al centre e al sud d’Itàlia e provocant una revòlta generala contra lo poder central. Aprèp Trasimèn, Annibal declarèt: ::«Soi pas vengut me batre contra los Italians mas al nom dels Italians contra Roma»[126].

Los Romans nomenèron alara Fabius Cunctator coma dictator[127]. Se separant de las tradicions militaras romanas, Fabius adoptèt una novèla estrategia — que foguèt mai tard nomenat « estrategia de Fabius » — refusant la batalha frontala amb l'adversari tot ne posicionant qualques armadas romanas a l'entorn d’Annibal per limitar sos movements.

Aprèp aver afrabat las Polhas sens arribar a provocar Fabius, Annibal decidiguèt de traversar Samnium e Campània, una de las mai ricas e mai fertilas províncias d’Itàlia, esperant que la devastacion provocará Fabius. Aquel darrièr seguissiá de prèp la caminada d’Annibal totjorn se refusant a se daissar entraïnar al combat. Aquela estrategia foguèt fòrça impopulara per fòça Romans que la consideravan coma coarda. Annibal decidiguèt que se podava pas passar l’ivèrn dins las tèrras bassas devastadas de Campània mas Fabius ensajèt de lo blocar en s’assegurant de totas las passas per sortir de Campània. Per contrar aquela tactica, Annibal enganèt los Romans lor fasent creire que l’armada cartaginesa volgava s’escapar pels bosques. Alara que los Romans se moguèron cap a la selva, l’armada d’Annibal trobèt una passa liura e la traversèt sens opposicion. Fabius èra encara a portada, mas aquel còp sa prudéncia joguèt contra el. Devinat, amb rason, un estratagèma, demorèt sus plaça. Pendent l’ivern, Annibal campava dins la plana de las Polhas. En fasent escapar son armada Annibal capitèt, coma lo qualifica Adrian Goldsworthy, «un classic de la tactica militara antica trobant sa plaça dins gaireben totes los recits istorics de la guèrra e que foguèt utilizat dins los manuals militars ulteriors[128]». Aquò atenguèt lo prestigi de Fabius, e pauc aprèp, los Romans l'obliguèron a partejar son comandament amb son mèstre de cavaleriá Marcus Minucius Rufus.

Canne e sas consequéncias modificar

Article detalhat: Batalha de Canne.

Annibal, que volava pas atacar Roma encara, se'n prenguèt a l’Apulie, e subretot la vila de Capoá[129]. A la prima de 216, prenguèt l’iniciativa en atacant una sèrva importanta d'avitalhament a Canne. Per aquela accion, lo general se placèt entre los Romans e lor font essenciala de viures[130]. Les ciutadans romans elisèron Caius Terentius Varro e Lucius Aemilius Paullus novèls cònsols[131]. Esperant la victòria, aqueles darrièrs levèron une novèla armada — Roma jamai aviá format una armada tan nombrosa[132] — estimada a prèp de 100 000 òmes[133]. Aqueles darrièrs derniers renoncièron alara a la tactica eficaça, mas lenta, d’evitament e se decidiguèron per un tust frontal[134].

 
Avaliment de l'armada romana a Canne en 216

L'encontra, considerada coma un cap d'òbra tactic d’Annibal, fin finala se faguèt lo 2 d'agost 216[135] sus la riba esquèrra del riu Ofanto (sud d’Itàlia) prèp que los Romans installèron lor camp. Las armadas de dos cònsols son reünidas, aqueles darrièrs cambiavan quotidianament lo comandament de las tropas. Varro, causiguèt coma cap pel primièr jorn, èra determina a véncer Annibal[136]. Al cap de 50 000 òmes[137], lo Cartaginés capitalizèt sus la colèra de Varro e l’atraguèt dins una trapadèla en utilisant una tactica d’encerclament. Atal blasiguèt l’avantatge numeric dels Romans redusiguèt la superfícia del combat. Annibal placèt son infantariá mai flaca en mièg cercle e la renfotiguèt per de cavalièrs galleses e numids sus sos flancs[138].

Las legions romanas que s’espandissiá sus un quilomètre e mièg s’engorjant dins la partida centrala mas los flancs cartagineses seguèron lo movement e embarrèron los legionaris[139]. L’eficacitat de la cavalariá d’Annibal es irresistible e Asdrubal (se lo cal pas confondre amb Asdrubal Barca) que comandava lo flanc esquèrra, aprèp aver contornat las tropas romanas per darrièr, ataca la cavalariá de Varro[140]. L’armada romana a pas cap mai de mejan d'escapar. A la fin de la batalha, Annibal penguèt los anèls dels cavalièrs romans tombats al combat, aquò li permetèt de donar la pròva irrefutabla al govèrn cartaginés de sa victòria suls Romans[141].

 
Annibal comptant los anèls dels cavalièrs romans tombats a la batalha de Canne en 216. Marbre de 1704 per Sébastien Slodtz (musèu del Lovre).

Marcé a sa brilhanta tactica, Annibal, amb mens d’òmes, arribèt a avalir gaireben totas las fòrças rivalas. La batalha de Canne es pièger desfacha dels Romans[142]. La pèrdas d'aqueles son evaluadas entre 25 000[143] e 70 000 mòrts[144]. D'entre los mòrts i a lo cònsol Lucius Aemilius Paullus[145] e dos ancians cònsols, dos questaires, 29 dels 48 tribuns militars e 80 senators (25 % a 30 % del total de sos membres). E mai, 10 000 Romans son capturats per Annibal[146]. Aquela batailha es una de las mai sanglantas de l’Istòria en tèrmes de pèrda pendent un sol jorn[147]. Los Cartagineses, perdèron 6 000 òmes[148].

Aquela victòria s’explica per la tactica utilizada pendent lo combat mas tanben per l’abiletat politica d’Annibal qu'utiliza las errors de sos adversaris. Conduguèt mai d'un còp los cònsols, pressats d'emportar una victòria abans la fin de lor mandat, a fautar coma al lac Trasimèn. Aquò supausa una coneissénça prigonda de las institucions romanas e dels actors politics. Los espias punics, sovent de simples comerçants, aguèron tanben lor ròtle dins aquela guèrra.

Aprèp Canne, los Romans evitèron d’afrontar Annibal dirèctament e preferèron lo tarrridar se basant suss lor avantatge numeric e en matèra d'avitalhament. Es perque, Annibal e Roma s’afrontèron pas mai en combats importants sul territòri italian fin la fin de la guèrra[149]. Pasmens, refusant de clinar, Roma levèt de novèlas tropas. L’efècte d'aquela victòria cartaginesa butèt de ciutats d’Itàlia a s'aliagar a la causa d’Annibal[150]. Coma lo nòta Titus Livi, «lo desastre de Canne foguèt mai grèu que los davancièrs, avèm ja un indici dins aquel fach que la fidelitat dels aliats, que fin a aquel jorn demorèt fèrma, començava a trantalhar, sens cap de rason, segur, almens que desesperèron de l’empèri[151]». Pendent lo meteis an, de ciutats grègas de Sicília se revoltan contra lo contraròtle politic dels Romans alara que lo rei Felip V de Macedònia ajudèt Annibal[152], lançant atal la Primièra guèrra macedoniana contra Roma. Annibal tanben s'aliaguèt amb lo novèl rei Ieroním de Siracusa. Dins aquela estapa, Annibal fasiá pas que tarribar las fortalessas que resistavan encara e le sol eveniment marcant de l’an es la defeccion de qualques territòris italians coma Capoá, la segonda vila d’Itàlia, qu'Annibal faguèt sa novèla basa. Pasmens, sol un pichon nombre de las ciutats italianas qu’Annibal espèrava aligar acceptèron a le rejònher.

En realitat, çò que volgava Annibal, en mai de tornar prene Sicília, es mens la destruccion de Roma coma vila que coma entitat politica[153], que son refús de tentar de prene la vila aprèp la batalha de Canne e la celèbra frasa atribuida a son cap de cavalariá Maharbal:

«Sas véncer, Hannibal; sas pas profeitar de la victòria[154].»

En fach, Annibal utilizèt sas victòrias per ensajar de far caplevar dins son camp las ciutats somesas o aligadas de Roma[155]. Los prisonièrs, par exemple, son divisits en dos gropes. Los ciutadans romans — qui son reduch en esclavatge o prepausats pel rescat — e los ciutadans latins o aligats que sont remandas a çò d'eles.

« Delicis de Capoá » modificar

Pauc aprèp la batalha de Trasimèn en 217, Annibal liberèt tres cavalièrs de Capoá que, qualque temps aprèp, li prepausèron de prene possession de la vila. Annibal esperèt mai d’un an per aver l’ajuda dels notables de la vila[156], çò que faguèt aprèp la batalha de Canne. La vila auriá « ofèrt als soldats cartagineses fòrça plasers amolissent lors fòrças ». Es lo sens de l'expression famosa « delicis de Capoá », una expression que se sap pas plan si correspond a la realitat. En fach, se Annibal temporisèt a Capoá, es qu’esperava une desagregacion totala de la confederacion italiana e de novèlas alianganças que li permetrián fin finala d’obtenir la dominacion sus mar. De fach, los pòbles e las ciutats d’Itàlia centrala et miègjornala son fòrça a s’aligar al Cartagineses. En 216, lo Bruttium (Calàbria) capvirèt coma Lokroi Epizephyrioi (Locri) e Crotone en 215. En 212, foguèt tanben lo cas de Metaponte dins lo golf de Tarent, Thuris, prèp de Sibaris, et Tarent, dins las Polhas[157]. Aquelas ciutats s’apondèron als Galleses de Cisalpina e a Capoá. Pasmens, Roma resistiguèt e Latins, Etruscas e Ombrians li demorèron fidèls.

Al meteis temps, Annibal pausèt de jalons en Sicília que constituava son objectiu primièr. Lo jove rei de Siracusa, Ieroním, abandonèt l’aligança romana e permetèt a de tropas cartaginesas de desbarcar en 214[158]. Las ciutats d’Eraclèa Minoa e d’Agrigent, totas doas situadas en Sicília, acceptèron tanben l’aligança amb los Cartagineses. Cal precisar qu’Annibal a l’abiletat de prepausar un sistèma d’aligança, mens constrenhent que lo modèl roman de subjecion, aquel darrièr daissant a la populacion un ensems de dreches puslèu que reclamar de cargas umanas e financièras pesuca.

Al contrari, Annibal s’inspirèt d'un modèl grèc, a saber una ciutat egemonica qu'assura la securitat de sos aligats als que la libertat es tornada. Annibal torna utilizar lo discors sus la libertat dels Grècs. Aquela idèa, defenduda en son temps per Antigon lo Bòrni, que lo descendent Felip V de Macedònia concluguèt una aligança amb Annibal en 215[159], foguèt del meteis biais prepausada pel conquerent cartaginés e li permetèt de regetar, als uèlhs de qualques Grècs de Sicília e del sud d’Itàlia, los Romans dins lo monde barbar.

Reviral de situacion modificar

A partir de 212, Annibal conenguèt mai difficultats. En efècte, dempuèi 215, los Romans tornèron utilizar l'estrategia de Fabius Cunctator e evitèron d’afrontar Annibal en batalha fontala[160]. Aumentèron tanben lors efectius per una politica d’enrotlament d’esclaus e de joves òmes de mens de 17 ans. Mas subretot, comprendèron qu'èra fòrça necessari de recomençar l’ofensiva sul terren politic e ideologic. Jos la direccion d'un senator apacionat de letras grègas, Quintus Fabius Pictor, una istòria de Roma al torn antipunic foguèt redigida. Annibal e los Cartagineses son descriches coma essent indignes de confisança, impius e crudèls[161]. Al revèrs, los Romans son presentats coma respectoses dels accòrdis, pius e practicant la temperància. Es cossí que se metèt en plaça la definicion de la « costuma dels ancians », mos majorum, que vendriá la norma morala de referéncia de la fin de la Republica romana.

Sul terren militar, los Romans, jol capitanejat de Marcus Claudius Marcellus, tornèt prene Siracusa[162] en 212 puèi Capoá en 211[163] aprèp dos sètges successius. Una contraofensiva d’Annibal per tornar prendre Capoá en 211 faguèt fracas[164] atal qu’una expedicion de cavalariá sus la ciutat de Roma[165]. Los Romans arribèron a destruire una armada cartaginesa en Sicília e pacifiquèron l’illa en s’aligant amb la Liga etoliana per contrar Felip V que tentava de profitar de la situacion per conquerir l’Illiria mas, atacat sus mai d'un fronts, es lèu submergit per Roma e sos aligats grècs.

En 210, Annibal provèt encara sa superioritat tactica en provocant una granda desfacha à l’armada proconsulària de Gnæus Fulvius Centumalus a Herdoniac[166] (actuala Ordona en Apulia) e destruiguèt en 208 una fòrça romana engatjada dins lo sètges de Lokroi Epizephyrioi. Mas la pèrda de Tarent e la reconquèsta progressiva du Samnium e de la Lucania (actuala Basilicate) pels Romans — amb une seriá de victòrias a Salapia en 208 e a Grumentum en 207 — li faguèro pèrdre lo contraròtle del sud de l’Itàlia. Pasmens capitèt a tornar en Apulia en 207 e i esperar son fraire Asdrubal Barca per marchar sur Roma[167].

Al meteis temps, los Romans ensajèron de contratacar en Ispània, jol comandament de Publius Cornelius Scipio e de son fraire Gnaeus Cornelius Scipio Calvus (217-212), mas sens grand succés levat la presa de Sagunt en 212. Ambedos, tuats lo meteis an, son remplaçats per Scipion l'African que prenguèt Cartagena en 209[168]. Asdrubal arribèt pasmens a quitar Ispania amb una armada de secors e s'anèt en Itàlia per via terrèstra. Mas es tuat sus las ribas du Metaure[169] en 207[170], aprèp un audaciós moviment estrategic del cònsol roman que, encargat de sudvelhar Annibal, rejonhèt son collèga per far fàcia a Asdrubal. A la novèla de la desfacha e de la mòrt de son fraire, Annibal se retirèt dins lo Bruttium ont stacionava pendent los ans que seguèron. La combinason d'aqueles evenements marca la fin dels succeses d’Annibal en Itàlia. Dempuèi 206, las ostilitats acabèron en Ispània e en Sicíla al benefici dels Romans[171]. Lo meteis an, lo segond fraire d’Annibal, Magon, vencut en Ispània, arribèt a portar la guèrra en Liguria[172]. Es aisiment vencut per Quintilius Varus e tentèt de rejònher son fraire amb de rèstes d'aquelas tropas. En 205, los Romans tornèron prendre le pòrt de Lokroi Epizephyrioi ent Annibal esperava de badas una flòta de son aligat Felip V puèi, aprèp la desfacha d'aqueles darrièrs contra los Etolians en 208, una flòta de Cartage que concentrava sos esfòrces a salvegardar sos interesses comercials en Ispània.

Batalha de Zama modificar

Article detalhat: Batalha de Zama.

Los Romans, dirigits per Scipion l’African, obtenguèron un important succés diplomatic en 206 en s’atacant los servicis del prince numid Massinissa[173], ancian aligat de Cartage en Ispània dintrada en conflicte personal amb Sifax, un aligat numid de Cartage. En 204, debarquèron en Africa del Nòrd per forcar Annibal a quitar l’Itàlia[174] e menar lo combat sus sas tèrras[175].

En 203, aprèp prèp de quinze ans de combats en Itàlia, alara que Scipion progressava e que los Cartagineses favorables a la patz menats per Annon lo Grand tentèron de negociar un armistici al liòc de refortir las tropas d’Annibal, aquel darrièr es nomenat pel camp favorable a percaçar la guèrra menada per las Barcidas tot coma son fraire Magon que moriguèt pendent la traversada du retorn. Aprèp aver daissat una traça de son expedicion gravada en punic e en grèc ancian sus de tabletas del temple de Junon a Crotone, embaquèt per son retorn[176]. Las naus debarquèron a Leptis Minor (actuala Lamta) e Annibal prenguèt, aprèp dos jorns de viatge[177], sos quartièrs d’ivern prèp de Adrumèta[178].

 
Gravadura de la batalha de Zama de Cornelis Cort (1567). Sus la gravadura es representat d'elefants d’Asia, alara qu'aqueles utilizats per Annibal son d'elefants d’Africa del Nòrd que son mai pichons.

Son retorn renfortís sul còp lo camp favorable a la guèrra que lo plaça a la tèsta d’una fòrça regropant sos mercenaris d’Itàlia e dels conscrits locals. En 202, Annibal encontrèt Scipion pendent una tentativa de conciliacion. Malgrat lor admiracion mutuala, las negociacions faguèron fracas a causa de las referéncias romanas a la trencadura del tractat ligant la ciutat iberica de Sagunt a Roma e le pilhatge d’una flòta romana s'encalèt sus la còsta del golf de Tunis. Un plan de patz èra pasmens en preparacion que dich que Cartage conserveriá pas que sos territòris en Africa del Nòrd, que lo reialme de Massinissa seriá independent, que Cartage reduiriá la talha de sa flòta e que pagariá pas d'indemnitat de guèrra. Mas, renfortidas pel retorn d’Annibal e le ravitalhament pres a la flòta romana, los Cartagineses regetèron las clausulas del plan.

L'encontra decisiva se faguèt a Zama lo 19 d'octobre 202[179]. Al contrari de la majoritat de las batalhas de la Segonda Guèrra Punica, los Romans dispausan d’una melhora cavalariá que los Cartagineses qu'aqueles contrarièron amb una infantariá superiora. La superioritat romana es deguda al raliament de la cavalariá numida de Massinissa. Annibal, patissent d’una santat fragilizada per sos ans de campanha en Itàlia, possedissiá encora l’avantatge del nombre amb 80 Elefant de guèrra e 15 000 veterans de las guèrras d’Itàlia, quitament se lo rèsta de son armada èra compausada de mercenaris cèltas que la motivacion es relativa o dels citadans cartagineses pauc aguerrits. L'estrategia utilizada per Annibal es la meteissa qu'aquela utilizada a Canne. Mas, la tactica romana avent evoluat dempuèi 14 ans, la tentativa d’encerclament capitèt pas e los Cartagineses se trobèron fin finala desfaches[180].

Annibal perdèt prèp de 40 000 òmes[181] — contra 1 500 pels Romans — e lo respècte de son pòble a l’occasion de la darrièra batalha majora de la guèrra. La ciutat punica èra constrencha de signar la patz amb Roma e Scipion e de renonciar a sa flòta de guèrra[182] e a son armada. Tanben èra somesa a un tribút pesuc, pagable en cinquanta annuïtats[183]. Scipion, el, receptèt l'escai de « l’African »[184].

Aprèp Zama modificar

Carrièra politica modificar

Obligat de signar lo tractat de patz amb Roma en 201[185] que privèt Cartage de son ancian empèri, Annibal alara de 46 ans decidiguèt de prene part à la vida politica cartaginesa en dirigent lo partit democrat.

La ciutat èra en efècte divisada en doas grandas tendéncias. Lo primièr, lo grop democrat, qu'èra subretot dirigit pels Barcidas e fòrça atacat a un ancoratge fonzièr en Africa, e doncas a de conquèstas de tèrras als despens dels Numids. Le segond movement èra una oligarquia conservatritz regropada a l'entorn d'Annon lo Grand que la prosperitat repausa sul comèrci, las taxas portuàrias e los tribúts impausats a la ciutats somesas. Elegit sufèt en 196[186], Annibal restaurèt l’autoritat e lo poder d'aquela foncion venguda insignificanta e representava alara una menaça pels oligarcs[187] que l’accusan d’aver traït son país perque prenguèt pas Roma quand n'aviá l’occasion.

Alara prenguèt una mesura que li alienèt fin finala l’oligarquia. Annibal decidiguèt en efècte que l’indemnitat de guèrra annadièra que Cartage deguèt a Roma sián dirèctament versat al tresaur puslèu que d’èsser collectat pels oligarcs mejans de taxas extraordinàrias[188]. Aqueles prenguèron pas le risc d’intervenir dirèctament contra lo sufèt mas, prèp de sèt ans aprèp la victòria de Zama, faguèron dirèctament apèl als Romans[189] que, alarmats pel retorn de la prosperitat de Cartage, exigiguèron la rendicion d’Annibal[190]. Aquel darrièr causiguèt alara volontàriament l’exili[191] en 195[192].

Exili en Asia modificar

Comencèt per viatjar cap a Tir (Liban), la vila maire de Cartage, puèi se dirigiguèt cap a Efès ont foguèt recebut amb los onors pel rei Antiochos III de Siria[193][194] que se preparava a la guèrra contra Roma[195]. Annibal s’apercebèt lèu que l’armada reiale podiá pas far rampèl amb l’armada romana. Conselhava alara al rei d’equipar una flòta e un còrs de tropas terrèstras dins lo sud de l’Itàlia e ofiguèt de'n prene lo comandament. Mas poguèt pas far sufisentament impression sul sobeiran, a l’escota de sas cortesans, per que li fise qualque pòste important que siá.

Segon Ciceron, alara qu’èra a la cort d’Antiochos III, Annibal assistiguèt a une lectura del filosòf Formion que tractèt d’un grand nombre de subjèctes. Al moment que conclusiá una dissertacion sus las atribucions d’un general, se demandèt son avís a Annibal que respondèt: Vegèt pendent ma vida lo pièger dels vièlhs fols mas aquel los batèt totes[cal referéncia]. Una autra istòria sus Annibal en exili donèt un punt de vista estranh sus sa pretenduda perfidia punica[196]: Antiochos III mostrèt a Annibal una formacion militara consequenta e plan armada, li demandèt se li pareissiá onorabla per la Republica romana, a que Annibal respondèt:

«Òc, sufisent pels Romans, tan cupids que pòscan èsser». A aquela occasion, Annibal obtenguèt pas lo comandament de l’armada e Antiochos III, que d'esperel aviá concebut lo dessenh de batalha, fin finala perdèt[197].

En 190, Annibal dirigiguèt una flòta feniciana mas, pauc aisit amb lo combat naval, se trobèt batut al larg del riu Eurymedon pels Romans[198][199]. Crenhent d’èsser liurat a aqueles darrièrs al tèrme de l’acòrdi de patz que signa Antiochos III, Annibal fugiguèt de la cort e son percors es alara pro incertan.

Se pensa que se'n anèt en Creta[200] alara que Plutarc e Estrabon daissèron entendre que se dirigiguèt en Armenia[201], prèp del rei Artaxias Ièr, que el atribuís la planificacion et la supervision de la construccion de la capitala Artaxata (Artachat). De retorn en Asia Minora, Annibal cerquèt refugi prèp de Prusias Ièr de Bitinia qu'èra en guèrra amb un aligat de Roma, le rei Eumèn II de Pergam[202]

« Sobeiran » ellenistic modificar

Annibal èra al servici de Prusias Ièr pendent aquela guèrra[203]. Una de sas victòrias se faguèt als despens d'Eumèn II sus la mar. Se ditz que seriá un dels primièrs exemples de guèrra biologica: auriá jetat de pairòlas plenas de sèrps dins las naus enemicas[204].

En mai de sos talents militars, benlèu bastiguèt la ciutat de Prusa (Bursa en Turquia) a la demanda del rei Prusias Ièr. Aquela fondacion, subretot s'apondèm aquela d’Artaxata (Artachat en Armenia), elèva Annibal al reng de « sobeiran » ellenistic. Una profecia que s'escampèt pel monde grèc entre 185 e 180 evòca un rei vengut d’Asia per far pagar als Romans la somission qu’impausavan als Grècs e als Macedonians. Fòrça pensan qu'aquel tèxte fa referéncia en fach a Annibal. Es dins aquel sens que lo Cartaginés, malgrat son origina barbar als uèlhs dels Grècs, s’integrèt perfèctament al monde ellenistic[205]. Los Romans podián pas negligir aquela menaça e una ambassada es enviada prèp de Prusias.

 
Caricatura illustrant la mòrt per empoisonament d’Annibal

Per aquel darrièr, Annibal vengut geinant e lo rei traïguèt son òste[206] que demorava a Libissa sus la còsta orientala de la mar de Marmara. Menaçat d’èsser liurat a Titus Quinctius Flamininus, l’ambassador roman, Annibal causiguèt de se donar la mòrt pendent l’ivèrn de 183[207][208] en avalant de poison[209] que, se ditz, portava dempuèi de temps dins una baga[210][211]. L’an exacte de sa mòrt demòra imprecis[212]. Se, coma Titus Livi lo suggerís[213], se faguèt en 183, lo meteis an qu'aquela de Scipion l'African, Annibal aviá alara 63 ans[214].

Inumacion modificar

Son còs repausariá dins un ataüt de pèiras ont seriá visible l’inscripcion: Aqui es tancat Annibal[215].

D'entre los sites evocats per situar la tomba d’Annibal figura une pichon puèg plantat de qualques ciprès e situat uèi dins une zòna industriala prèp de la vila turca de Libissa[216] (Gebze) dans la province de Kocaeli. Considerada coma la tomba del general, foguèt restaurada vèrs 200 ApC per l’Empèri Roman Septimi Sever[217], originari de Leptis Magna (Libia), que prenguèt l’iniciativa de cobrir la tomba d’una placa de marbre blanc. Lo site es ara en desròc. D'excavacions foguèron efectuadas en 1906 per d'arqueològs, que Theodor Wiegand, mas aqueles darrièrs se mostran esceptics quant a la realitat de la localizacion del site[218].

Eretatge modificar

Bilan paradoxal modificar

Amb lo Cartaginés desapareguèt sens cap de dobte la mai granda menaça que la Republica romana aja afrontada[219]. Mas, son bilan personal es un escac. La Méditerranèa occidentala venguèt un « lac roman » e Cartage foguèt en respièch. Roma espandiguèt son empresa sul monde grèc e sus Asia.

Mas d'aquel temps, e es lo paradòxe de son bilan, temptant de destornar — amb son discors sus la libertat de las ciutats — las ciutats grègas de l’aligança amb Roma, forcèt aquela darrièra a legitimar sas accions e a se comportar en granda poténcia imperialista. Per aquò Annibal es al còr de l’istòria romana e grèga.

Monde antic modificar

Longtemps aprèp sa mòrt, lo nom d’Annibal continuèt de perpetuar simbolicament l'espèctre d’una menaça sus la Republica romana. S'escriu que descriguèt los Romans, que se proclamavan los glorioses descendents de Mart, coma los representants de l’esglasi. Pendent de generacions, las matronas romanas contunhavan a contar a lors enfants dels contes espauruguants quand se comportavan mal. Annibal simbolizava tan l’orror que, quin que siá lo desastre qu'arribava, los senators romans cridavan Hannibal ad portas (Annibal es a nòstras pòrtas!). Aquela locucion latina celèbra evoluèt mai tard dins une expression qu'es encara corentament utilizada quand un client franchís una pòrta o quand calcun deu far fàcia a una calamitat[220]. De talas expressions pròvan l’impacte psicologic qu'aguèt la preséncia d’Annibal en Itàlia sus la cultura romana.

 
Estatua d’Annibal al castèl de Schönbrunn a Viena

Dins aquel contèxte, una admiracion (forçada) es evidenta dins los escriches dels istorians romans Titus Livi e Juvenal. D’autre part, los Romans anèran fins a erigir d'estatuas del general cartagines dins las carrièras quitament a Roma[221]. Es possible de pensar qu’Annibal es a l’origina de la mai grande paur que Roma aja jamai sentit fàcia a l’un de sos enemics.

Pasmens, pendent la Segonda Guèrra Punica, los Romans se refusèron a la desfacha e provoquèron totas las iniciativas de patz, coma la liberacion contra rançon de prisonièrs aprèp la batalha de Canne[222]. Encara, existís cap de tèxte contant quina que siá revolucion dels ciutadans romans, cap de faccion al sen del Senat demandava la patz, cap traïson romana a l’avantatge dels Cartagineses, cap de còp d’Estat e cap d'instauracion de dictatura pendent aquel periòde[223][224]. Al contrari, los aristocrats romans demoravan en competicion per assumir de pòstes de comandament per combatre lo mai dangèiros enemic de Roma. Le gèni militar d’Annibal jamai foguèt sufisent per perturbar vertadièrament l’organizacion politica e militar dels Romans. Coma lo ditz Lazenby: «Existís tanben quantitat de tèxtes en favor de lor maduretat politica e del respècte de las formas constitucionalas basadas sul fach que la maquineria governamentala complèxa continua a fonccionar quitament en plan desastre. Son pauc los Estats de l’Antiquitat qu'un general avent perdut una batalha coma Canne auriá riscat de se mantenir, encara mens auriá contunhat a èsser tractat amb respècte coma cap d’Estat[225].»

Segon Titus Livi, aquò n'en diminuís pas la paur dels Romans fàcia a Annibal, coma a l’occasion de sa marcha sus Roma en 211[226]: «Un corrièr de Fregellae, qu'aviá marchat sens arrèst jorn e nuèch, provoquèt a Roma una granda terror. L’afluéncia dels abitants dels camps, que los recits apondavan lo mensontge a la veritat, avián espandit l’agitacion dins tota la vila. Es pauc dire que las femnas faguèron ressonar de lors gemiments los ostals particuliars; las damas de distinccion, desfisant totes los agaches, corrissián en fum cap als temples dels dieus; los pels desfachs, de genolhons al pe dels autars, las mans tendudas cap a cèl e cap als dieus, suplicavan d'arrancar Roma de las mans dels enemics, e de salvar l’onor e la vda de las maires romanas e de lors joves enfants[227].»

Al Senat, aquela nouvèla «afècta los esperits en foncion dels caractèrs de cadun[228]». Decidiguèt de mantenir lo sètge de Capoá tot en levant 15 000 fantassins e 1 000 cavalièrs per refortir la proteccion de Roma. Segon Titus Livu, las tèrras occupadas per l’armada d’Annibal a l’exterior de la vila tornèron èsser vendudas entre Romans quitament s'èran occupadas e per un prètz juste[229]. Aquò benlèu es pas vertadièr mas, coma l’indica Lazenby, «aquò poiriá plan l’èsser perqu'aquò mòntra pas sonque la confisança suprèma dels Romans dins la victòria ultima mas tanben lo biais segon que un semblant de vida normala perseguís[230]». Aprèp la batalha de Canne, los Romans mondtran una considerabla fermetat dins l’adversitat. Una indeniabla pròva de la confisança de Roma es monstrada pel fach que, aprèp lo desastre de Canne, la ciutat foguèt daissada virtualament sens defensas alara que lo Senat causiguèt de retirar pas cap de garnison de las províncias per refortir la vila. Se fach, las tropas de las províncias son renforçadas e los camps mantendudas fins a que la victòria siá assegurada d’en primièr en Sicília, jos la direccion de Marcus Claudius Marcellus, puèi en Ispània jos la direccion de Scipion l'African[231][232]. Malgrat lo fach que las consequéncias de long tèrme de la guèrra d’Annibal son incontestablas, aquela darrièra es indeniablament la mai « bèla ora » de l’istòria de Roma[233][234].

La majoritat de las fonts a la disposicion dels istorians d'Annibal son d’origina romana. Annibal i es considerat coma lo mai grand enemic que Roma aja afrontat. Titus Livi nos raporta l’opinion qu’es extrèmament crudèl. Quitament Ciceron, quand evòca Roma e sos dos grands enemics, parla de l’« onorable » Pyrrhus d’ Epire e du « crudèl » Annibal[235]. Mas, une imatge diferenta es a vegada portada. Quand los succeses d’Annibal provoquèron la mòrt de dos cònsols romans, Annibal cerquèt sens capitar lo còs de Caius Flaminius Nepos sus las ribas del lac Trasimèn, organizèt las ceremonias ritualas en omenatge a Lucius Aemilius Paullus e torna las cendras de Marcus Claudius Marcellus a la familha vivent a Roma. Encara, lo partit pres per Polib es mai geinant perque sembla eprovar de simpatiá per Annibal. Alara que Polib demorèt otatge en Itàlia pendent un long periòde e se fonda majoritàriament sus de fonts romaines. Existís doncas una possibilitat que reproduisís d'elements de la propaganda romana.

Monde modèrne modificar

Lo nom « Annibal » es comun dins lo monde modèrne e la cultura populara. Coma per d’autres caps militars, las victòrias d’Annibal sus de fòrças superioras, e una causa fin finala perduda, li conferisson une renomada que li subreviu plan aldelà de las frontièras de son país d’origina en Africa del Nòrd (ara en Tunisia).

 
Tempèsta de nèu: Annibal e son armada traversant los Alps: Joseph Mallord William Turner tracta la traversada dels Alps dins una atmosfèra romantica.

Sa traversada dels Alps demòra atal un fach militar d'entre los mai espectaculars de las guèrras de l’Antiquitat[236] e mobiliza, dempuèi, l’imaginacion del monde d'un biais romançat dins fòrça produccions artisticas.

Istòria militara modificar

D'annadas aprèp la Segonda Guèrra Punica, alara qu’Annibal èra conselhèr politic del reialme seleucid, Scipion l'African es enviat en mission diplomatica per Roma a Efès quitament se sap pas la data exacta de lor entrevista qu'es mencionada per Plutarc[237] e Appien:

«Se ditz que pendent un de lors entrevista al gimnàs, Scipion e Hannibal aguèron una discussion sus la question de la competéncia dels generals, en preséncia de fòrça espectators, e que Scipion demandèt a Annibal quin èran segon el lo mai grand general, çò que aquel darrièr repondiá: « Alexandre lo Grand.


Scipion l’aprovèt, metent tanben Alexandre en primièra posicion. Puèi, demandèt a Annibal quin plaçariá enseguida. Annibal respondèt Pyrrhus Ièr perque considerava l'ardidesa coma la primièra qualitat d’un general. Precisèt qu’« seriá impossible de trobar dos reis mai entreprenents qu'aqueles ».


Scipion ne foguèt atissat mas contunhèt a questionar Annibal sus aquel que veiriá en tresena posicion, en esperant que seriá pel mens aquel. Mas Annibal respondèt: « Ièu meteis, pel fach que dins ma jovença conquereguèri Ispània e travèrsi los Alps amb una armada pel primièr còp dempuèi Eracles. Traversèri l’Itàlia e vos frapèri totes de terror, vos obligant a abandonar 400 de vos vilas, e menacèri sovent vòstra Ciutat d’un perilh extrèma, tot aquò sens jamai recebre d’argent nimai de renfòrts de Cartage ».


Quand Scipion sentiguèt qu’anava prolongar aquelas lausas, diguèt risent : « Ont te plaçariás, Annibal, se seriás estat pas vencut per ièu? » Annibal, percevent alara sa jalosia, respondiguèt: « Dins aquel cas, me seriái plaça en primièra posicion ». Annibal contunhèt ensegida las seunas lausenja, tot prenent suènh de flatar Scipion de mena delicata suggerissent qu’aviá batut calcun de superieur a Alexandre.


A la fin d'aquela conversacion Annibal demandèt à Scipion d’èsser son invitat, çò que Scipion acceptèt plan volontièrs jos resèrva qu’Annibal visca pas a çò Antiochos III, suspèct als uèlhs dels Romans. Monstrèron atal, a la mèna digna dels grands comandants, qu’avan renonciat a lor ostilitat a la fin de lors guèrras[238][239].»
 
Annibal regardant la tèsta d’Asdrubal de c. 1725 expausat al Kunsthistorisches Museum de Viena

Los espleches d’Annibal, e mai particularament sa victòria a Canne, continuan a èsser etudiats dins las acadèmias militaras del monde entièr.

Lo document del comte Alfred von Schlieffen es elaborat a partir de sos estudis militars e insista fòrça sur las tecnicas per encerclar e destruire victoriosament l’armada romana a la batalha de Canne[240][241]. George Patton qu’es la reincarnacion d’Annibal (entre d’autres reincarnacions coma aquela d’un legionari roman e d’un soldat de Napoleon Bonaparte)[242]. Norman Schwarzkopf, lo comandant de las fòrças de la coalicion pendent la primièra guèrra del Golf, affirma pour el que « la tecnologia de la guèrra pòt cambiar, la sofisticacion de las armas cambia plan segur. Mas los meteisses principis de la guèrra que s’apliquèron del temps d’Annibal, contunhan a s’aplicar ara[243] ».

Fin finala, segon l’istorian militar Theodore Ayrault Dodge: «Annibal excelava en coma tactician militar. Dins l’istòria, cap de batalha n’ofrís un exemple mai agut de tactica que la batalha de Canne[244].»

Fondacion de Barcelona modificar

 
Inscripcion sus marbre Colonia Julia Augusta Faventia Paterna Barcino en abregit[245]


Una legenda anciana e espandida fins al mitan de l’ensenhament, malgrat que siá falsa, attribuís als Barcidas en general, a Amilcar o Annibal en particular, la fondacion de la ciutat catalana de Barcelona[246].

Pasmens, las escavacions arqueologicas menadas a Barcelona permetèron d’establir la realitat istorica de Barcino (toponimia originala de Barcelona), o mai exactament Colonia Julia Augusta Faventia Paterna Barcino. Barcelona foguèt fondada per l’emperador roman August en 10 AbC e non per un Barcida[247].

A mai, l’estudi dels tèxtes ancians mòntra que, pendent la marcha sus Roma, l’itinerari d’Annibal s'aprochava gaire de Barcelona[248].

Divèrs modificar

Annibal plantèt d’oliviers[249] la mai granda partida de l’Africa del Nòrd mecé al trabalh de sos soldats que considerava lo repaus prejudiciable a l’Estat e a lors generals.

Notas e referéncias modificar

  1. ↑ (en) Gilbert Keith Chesterton, « The War of The Gods and Demons », The Everlasting Man, 1925
  2. ↑ (en) Biografia d’Annibal (Forged By Lightning: A Novel of Hannibal and Scipio)
  3. ↑ "data decès" La data de la mòrt d’Annibal es generalament situada en 183 mas, segon qualques autors, poiriá èsser de 182.
  4. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Lidre XXXIX, 50-51
  5. ↑ (en)Alfred John Church & Arthur Gilman, The Story of Carthage, ed. Biblo & Tannen, 1998, p. 269
  6. ↑ (en) Christopher S. Mackay, Ancient Rome. A Military and Political History, ed. Cambridge University Press, Cambridge, 2004, p. 68
  7. ↑ (en)John Francis Lazenby, Hannibal's war: a military history of the Second Punic War, éd. University of Oklahoma Press, Norman, 1998
  8. ↑ "Dodge" (en)Theodore Ayrault Dodge, Hannibal. A History of the Art of War Among the Carthaginians and Romans Down to the Battle of Pydna. 168 BC, éd. Da Capo Press, New York, 1995.
  9. ↑ "Insecula" (fr) Biografia d’Annibal (Insecula)
  10. ↑ En latin punicus
  11. ↑ En latin Poeni
  12. ↑ (fr)Encyclopédie 360, éd. Rombaldi / Paris Match, 1970, vol. 3, p. 21
  13. ↑ "Hamilcar">(fr) Cornélius Népos, « Hamilcar », Les Vies des grands capitaines]]
  14. ↑ "Insecula"
  15. ↑ "Hamilcar"
  16. ↑ Polib le nomenèt la « frau de la Rèssa », mas Gustave Flaubert La frau del destral dins Salammbò), qu'utiliza la traduccion de Dom Vincent Thuillier (1727-1730).
  17. ↑ "TL,21,1"(fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 1
  18. ↑ "Hamilcar"
  19. ↑ "TL,21,1"
  20. ↑ "Richard Bedser" (en) Richard Bedser, Hannibal V Rome, BBC et Atlantic Productions, Londres, 2005
  21. ↑ (en)Will Durant, Caesar and Christ, éd. Simon & Schuster, New York, 1944, p. 45
  22. ↑ "Cornelius"
  23. ↑ "Hamilcar"
  24. ↑ "TL,21,1"
  25. ↑ "Richard Bedser"
  26. ↑ "Cornelius"
  27. ↑ "TL,21,1"
  28. ↑ "méditerrannées.net">(fr) Aurelius Victor, Liber de viris illustribus, XLIII
  29. ↑ "Dodge"
  30. ↑ (en) Patton, the Second Coming of Hannibal (Reverse Spins)
  31. ↑ "Encarta"
  32. ↑ "Richard Bedser"
  33. ↑ "Insecula"
  34. ↑ "Carthage Lives" (en) Biografia d’Annibal (Carthage Lives)
  35. ↑ "Cornelius"
  36. ↑ "TL,21,2" (fr) Tite-Live, Histoire romaine, Livre XXI, 2
  37. ↑ "Britannica" (en) Biografia d’Annibal (11a ed de l’Encyclopædia Britannica)
  38. ↑ "TL,21,4">(fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 4
  39. ↑ "Insecula"
  40. ↑ "livius.org"(en) Biografia d’Annibal (Livius.org)
  41. ↑ "familha Annibal"(en) Familha d’Annibal (Carthage Lives)
  42. ↑ "familha Annibal"
  43. ↑ "Carthage Lives"
  44. ↑ "Carthage Lives"
  45. ↑ "TL,21,2"
  46. ↑ "Insecula"
  47. ↑ "TL,21,2"
  48. ↑ (fr) Polib, Istòria generala, Libre II, 7
  49. ↑ "livius.org"
  50. ↑ "Carthage Lives"
  51. ↑ "Britannica"
  52. ↑ "Columbia" (en) Biografia d’Annibal (The Columbia Encyclopedia)
  53. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 3
  54. ↑ "Cornelius"
  55. ↑ "TL,21,4"
  56. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 5
  57. ↑ Theodore Ayrault Dodge, Hannibal. A History of the Art of War Among the Carthaginians and Romans Down to the Battle of Pydna. 168 B.C, p. 143
  58. ↑ "Carthage Lives"
  59. ↑ "Insecula"
  60. ↑ "TL,21,6" (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 6
  61. ↑ "Richard Bedser"
  62. ↑ "TL,21,6"
  63. ↑ "Carthage Lives"
  64. ↑ "Columbia"
  65. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 14
  66. ↑ Fòrça abitants s’immolèron dins un episòde que demòra celèbre.
  67. ↑ "Encarta"
  68. ↑ "Britannica"
  69. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 18
  70. ↑ "Richard Bedser"
  71. ↑ "méditerrannées.net"
  72. ↑ "Richard Bedser"
  73. ↑ "Richard Bedser"
  74. ↑ "TL,21,21" (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 21
  75. ↑ "TL,21,23" (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 23
  76. ↑ "TL,21,23"
  77. ↑ "TL,21,23"
  78. ↑ "TL,21,23"
  79. ↑ (en)John Prevas, Hannibal Crosses the Alps. The Invasion of Italy and the Second Punic War, éd. Da Capo Press, New York, 2001, p. 86
  80. ↑ "Crouzet" (fr)Sandrine Crouzet, « Hannibal. L’homme qui a fait trembler Rome », L’Histoire, n°308, abril de 2006, pp. 76-80
  81. ↑ "livius.org"
  82. ↑ "Crouzet"
  83. ↑ "livius.org"
  84. ↑ "Carthage Lives guerres puniques" (en) Guèrras punicas (Carthage Lives)
  85. ↑ "Po,3,16">(fr) Polib, Istòria generala, Libre III, 16
  86. ↑ "TL,22,2" (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXII, 2
  87. ↑ "Cornelius"
  88. ↑ "livius.org"
  89. ↑ "Po,3,16"
  90. ↑ "TL,22,2"
  91. ↑ "livius.org"
  92. ↑ ="Britannica"
  93. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 24
  94. ↑ (fr)Philippe Leveau, « Le franchissement du Rhône par Hannibal : le chenal et la navigation fluviale à la fin de l’âge de fer », Revue archéologique, ed. PUF, París, n°35, 2003, pp. 25-50
  95. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Livre XXI, 32
  96. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 29
  97. ↑ "Carthage Lives"
  98. ↑ "Britannica"
  99. ↑ "Polybe, III, 11">(fr) Polib, Istòria generala, Libre III, 11
  100. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XΧI, 31 e 35
  101. ↑ (en) Mary Macgregor, « Hannibal crosses the Alps », The Story of Rome, p. 182
  102. ↑ "Richard Bedser"
  103. ↑ "Richard Bedser"
  104. ↑ "Encarta"
  105. ↑ "Columbia"
  106. ↑ "Mary Macgregor, p. 183">(en) Mary Macgregor, « The Battle of Trebbia », The Story of Rome, p. 183
  107. ↑ "Britannica"
  108. ↑ "Mary Macgregor, p. 183"
  109. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Livre XXI, 39
  110. ↑ "TL,21,46"(fr) Tite-Live, Istòria romana, Libe XXI, 46
  111. ↑ "Dodge"
  112. ↑ "TL,21,46"
  113. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 48
  114. ↑ "livius.org"
  115. ↑ (fr) Tite-Live, Istòria romana, Libre XXI, 47
  116. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 51
  117. ↑ (en) Mary Macgregor, « The Battle of Trebbia », The Story of Rome, p. 186
  118. ↑ "livius.org"
  119. ↑ "Britannica"
  120. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXI, 54-56
  121. ↑ (fr) Titus Livi, Istria romana, Libre XXII, 1
  122. ↑ "Po,3,16"
  123. ↑ "TL,22,2"
  124. ↑ Liddell Hart, Strategy, ed Penguin Group, New York, 1967
  125. ↑ "Carthage Lives"
  126. ↑ (en) PDF James Parker, Comparing Strategies of the Second Punic War, US Army War College, 10 avril 2001
  127. ↑ "livius.org"
  128. ↑ (en)Adrian Goldsworthy, The Roman Army at War 100 BC-AD 200, ed Oxford University Press, Oxford, 1998
  129. ↑ "Pennel" (en) Robert F. Pennel, Ancient Rome From the Earliest Times Down to 476 AD, 1890
  130. ↑ (fr) Polib, Istòria generala, Libre III, 23
  131. ↑ "Carthage Lives guerres puniques"
  132. ↑ "Richard Bedser"
  133. ↑ "Cottrell" (en) Leonard Cottrell, Hannibal. Enemy of Rome, éd. Da Capo Press, New York, 1992
  134. ↑ "Richard Bedser"
  135. ↑ "livius.org"
  136. ↑ "Cottrell"
  137. ↑ "livius.org"
  138. ↑ "Cottrell"
  139. ↑ "Richard Bedser"
  140. ↑ "Cottrell"
  141. ↑ "Richard Bedser"
  142. ↑ "Richard Bedser"
  143. ↑ "Carthage Lives guerres puniques"
  144. ↑ "Dodge"
  145. ↑ "Carthage Lives"
  146. ↑ "Carthage Lives guerres puniques"
  147. ↑ "Cottrell"
  148. ↑ "Encarta"
  149. ↑ (en)John Prevas, Hannibal Crosses the Alps. The Invasion of Italy and the Second Punic War, éd. Da Capo Press, New York, 2001, p. XV
  150. ↑ (en) Jane Dunbar Chaplin, Livy's Exemplary History, ed. Oxford University Press, Oxford, 2000, p. 66
  151. ↑ "bcs.fltr.ucl.ac.be" (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXII, 61
  152. ↑ "Pennel"
  153. ↑ (en) Gregory Daly, Cannae. The Experience of Battle in the Second Punic War, éd. Routledge, New York, 2002, p. 11
  154. ↑ (fr) Tite-Live, Histoire romaine, Livre XXII, 51
  155. ↑ "Britannica"
  156. ↑ "Encarta" (en) Biografia d’Annibal (Microsoft Encarta Online Encyclopedia)
  157. ↑ "Britannica"
  158. ↑ "livius.org"
  159. ↑ "Insecula"
  160. ↑ "Insecula"
  161. ↑ "Britannica"
  162. ↑ "Insecula"
  163. ↑ "Columbia"
  164. ↑ "Carthage Lives"
  165. ↑ "Britannica"
  166. ↑ "Carthage Lives"
  167. ↑ "Carthage Lives"
  168. ↑ "Insecula"
  169. ↑ "Columbia"
  170. ↑ "livius.org"
  171. ↑ "livius.org"
  172. ↑ "Insecula"
  173. ↑ "Insecula"
  174. ↑ "Carpe Noctem" (en) Biographie d’Hannibal (Carpe Noctem)
  175. ↑ "Columbia"
  176. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXVIII, 46
  177. ↑ "Cornelius"
  178. ↑ name="Insecula"
  179. ↑ "livius.org"
  180. ↑ "livius.org"
  181. ↑ "méditerrannées.net"
  182. ↑ "livius.org"
  183. ↑ "Insecula"
  184. ↑ "Pennel"
  185. ↑ "livius.org"
  186. ↑ "Columbia"
  187. ↑ "Insecula"
  188. ↑ "Britannica"
  189. ↑ "Insecula"
  190. ↑ Lo pretèxte èra una relacion epistolara entre Annibal e Antiochos III evocat pel clan conservador. Alertats, los Romans envièron una ambassada per verificar se l’informacion èra exacta
  191. ↑ "Richard Bedser"
  192. ↑ "Carthage Lives"
  193. ↑ "méditerrannées.net"
  194. ↑ "Columbia"
  195. ↑ "Carthage Lives"
  196. ↑ "Britannica"
  197. ↑ "Insecula"
  198. ↑ "Britannica"
  199. ↑ "méditerrannées.net"
  200. ↑ "Mary Macgregor">(en) Mary Macgregor, « The Death of Hannibal », The Story of Rome, p. 241
  201. ↑ "Carthage Lives"
  202. ↑ "livius.org
  203. ↑ "Mary Macgregor"
  204. ↑ (en) « Biological Warfare », CBC News Online, 18 de febrièr de 2004
  205. ↑ "Crouzet"
  206. ↑ "Richard Bedser"
  207. ↑ "data decès"
  208. ↑ ="livius.org"
  209. ↑ "Columbia"
  210. ↑ "Insecula"
  211. ↑ "méditerrannées.net"
  212. ↑ "date décès"
  213. ↑ "Britannica"
  214. ↑ "Richard Bedser"
  215. ↑ "méditerrannées.net"
  216. ↑ (en) Fotografia de la tomba d’Annibal (Carthage Lives)
  217. ↑ "livius.org"
  218. ↑ (en) Localizacion presumida de la tomba d’Annibal (Wikimapia)
  219. ↑ "Richard Bedser"
  220. ↑ (en) Presentacion de locucions latinas (Alan Emrich)
  221. ↑ (en)Tom Holland in Jane Penrose, Rome and Her Enemies. An Empire Created and Destroyed by War, éd. Osprey Publishing, Oxford, 2008, p. 8
  222. ↑ "bcs.fltr.ucl.ac.be"
  223. ↑ John Francis Lazenby, op. cit., pp. 237-238
  224. ↑ (en)Adrian Goldsworthy, The Fall of Carthage, éd. Cassell, Londres, 2003, p. 315
  225. ↑ "Lazenby p. 254" John Francis Lazenby, op. cit., p. 254
  226. ↑ (fr) [http://bcs.fltr.ucl.ac.be/LIV/XXVI.html#7 Titus Livi, Istòria romana, Libre XXVI, 7]
  227. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXVI, 9
  228. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre XXVI, 8
  229. ↑ (fr) Titus Livi, Istòria romana, Libre, XXVI, 11
  230. ↑ "Lazenby p. 254"
  231. ↑ (en)Nigel Bagnall, The Punic Wars. Rome, Carthage and the Struggle for the Mediterranean, éd. Pimlico, Londres, 1999, p. 203
  232. ↑ (en)John Francis Lazenby, op. cit., p. 235
  233. ↑ "Lazenby p. 254"
  234. ↑ (fr)Adrian Goldsworthy, op. cit., pp. 366-367
  235. ↑ (fr) Ciceron, Dels Deveress, Libre I, 12
  236. ↑ "Columbia"
  237. ↑ (fr) Plutarque, Vie de Flamininus, 21:
    «[Scipion e Annibal] aguèron dempuèi una segonda entrevista a Efès ent, passetjant ensemble, Annibal prenguèt la plaça mai onorabla: Scipion lo patiguèt e, sens donar cap signe de mecontentament, continuèt sa passetjada. La conversacion èra tombada suls generals e Annibal avent ditz qu’Alexandre èra lo primièr de totes, Pyrrhus lo segond e el le tresen; Scipion li diguèt sorisent: « Que diriatz doncas se vos auriái pas vencut? — Alara Scipion, repartiguèt Annibal, me seriá pas nomenat lo tresen mas lo primièr»
  238. ↑ (en) Appien, « The Syrian Wars », History of Rome, §10 et §11 (Livius.org)
  239. ↑ (en) Mary Macgregor, « The Death of Hannibal », The Story of Rome, p. 240
  240. ↑ (en) Gregory Daly, op. cit., p. x
  241. ↑ (en)Leonard Cottrell, Hannibal. Enemy of Rome, éd. Da Capo Press, New York, 1992, p. 134
  242. ↑ (en)Stanley Hirshson, General Patton. A Soldier's Life, éd. HarperCollins, New York, 2002, p. 163
  243. ↑ (en)James Carlton, The Military Quotation Book, éd. Thomas Dunne Books, New York, 2002
  244. ↑ (en)Theodore Ayrault Dodge, Hannibal: A History of the Art of War Among the Carthagonians and Romans Down to the Battle of Pydna, 168 BC. éd. Da Capo Press, 1995
  245. ↑ (en) Colonia Julia Augusta Faventia Paterna Barcino (Mairie de Barcelone)
  246. ↑ (ca)"crida"(en) Annibal Barca fondèt pa Barcelona (vila de Barcelona)
  247. ↑ "crida"
  248. ↑ "crida"
  249. ↑ (fr)Yves Lacoste et Camille Lacoste-Dujardin [jos la dir. de], L'état du Maghreb, éd. La Découverte, París, 1991, p. 38 ISBN 2707120146

Vejatz tanben modificar

 

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Annibal Barca.

Articles conèxes modificar

Ligams extèrnes modificar

Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Annibal_Barca&oldid=2429509 »