Amàs globular

Un amàs globular es un amàs d'estèlas fòrça dens tenent de centenaus de milièrs d'estèlas organizadas segon una esfèra que son diamètre varia entre un vintenau e quauquei centenaus d'annadas lutz. Leis amàs globulars fan partida de la ròda dei galaxias. Son supausats se formar en meme temps que sa galaxia. Gràcias a aquela formacion simultanèa, permèton donc obtenir d'informacions sus l'estudi dei galaxias e son evolucion.

Fotografia d'un amàs globular.

Istòria

Se mai d'un amàs globular es visible a uelh nus dins lo cèu nuechenc, l'observacion de sa forma caracteristica necessita l'utilizacion d'un instrument astronomic. La descubèrta dau premier amàs globular es generalament donc atribuïda a Johann Abraham Ihle (1627-1700) qu'es l'autor de la premiera observacion astronomica de l'actuau amàs M22 en 1665. Durant lei decennis seguents, d'autreis observacions permetèron d'identificar sièis amàs globulars suplementaris. Pasmens, lei performàncias dei lunetas e telescòpis de l'epòca èran insufisentas per i destriar d'estèlas individualizadas. Lo premier astronòm qu'agantèt un tau nivèu de detalhs foguèt lo Francés Charles Messier (1730-1817). Aquò permetèt de comprendre la natura deis amàs globulars que formèron una partida importanta deis objèctes recensats dins lei premiers catalògs astronomics.

Durant lo sègle XIX, lo nombre d'amàs globulars coneguts aumentèt pauc a cha pauc, passant de 37 en 1789 a 83 en 1915. En revènge, la comprenença de la natura d'aqueleis objèctes avancèt pas. Per aquò, foguèt necessari d'esperar la descubèrta dei variablas cefeidas. En 1914, Harlow Shapley (1885-1972) identifiquèt d'estèlas d'aqueu tipe dins divèrseis amàs. Aquò li donèt la possibilitat de mesurar lei distàncias entre aqueleis objèctes e la Tèrra. Lei resultats demostrèron la natura extragalactica deis amàs globulars. De mai, Shapley descurbiguèt que leis amàs son distribuits d'un biais asimetric a l'entorn dau nuclèu de la Via Lactèa. L'esplecha d'aquela particularitat li permetèt de calcular lo diamètre de la galaxia e la posicion dau Soleu a respècte dau centre galactic.

Entre 1927 e 1929, Harlow Shapley et Helen Sawyer menèron un estudi sistematic deis amàs globulars per lei classar en foncion de lor densitat d'estèlas. Aquò menèt a la definicion dei classas de concentracion Shapley-Sawyer que son encara utilizadas per leis astronòms actuaus. Durant aqueu periòde, leis amàs globulars joguèron un ròtle dins lei debats sus la natura dei nebulosas espiralas. D'efiech, la descubèrta d'amàs globulars a l'entorn d'aqueleis objèctes foguèt un argument en favor de l'existéncia de galaxias distintas de la Via Lactèa.

Caracteristicas e formacion

Un amàs globular es un objècte globalament esferic d'una massa de quauquei milions de massas solaras. Es compausat d'estèlas en orbita a l'entorn d'un trauc negre de quauquei centenaus ò de quauquei miliers de massas solaras, mai d'amàs de 10 milions d'estèlas son estats recensats. Lo nombre d'estèlas es generalament de plusors centenaus de miliers d'estèlas. Son contengudas dins un volum de 60 a 70 ans lutz de diamètre, mai d'amàs de 150 ans lutz son coneguts. La densitat d'estèlas i es donc ben superiora a aquela dei galaxias, çò qu'explica l'aspècte globular de l'amàs.

Lo procès de formacion deis amàs globular es pas encara determinat d'un biais precís. La metallicitat de seis estèlas es febla. En leis amàs de la Via Lactèa, es de 1 a 10 % d'aquela dau Soleu. Aquò indica una majoritat d'estèlas fòrça ancianas car lei metaus, valent a dire leis elements pus pesucs que l'èli, son presents en quantitats pus autas dins leis estèlas pus recentas. Per aquela rason, lo temps de la màger part deis amàs globulars es supausat èsser similar a aqueu dei galaxias e lor formacion datariá dau periòde de la galactogenèsi. Pasmens, aqueu començament de teoria permet pas d'explicar lexisténcia d'amàs constituïts d'estèlas blavas, es a dire d'estèlas jovas. Enfin, per complicar mai la situacion, quauqueis amàs son fachs d'estèlas variadas (temps divèrs, colors diferentas...).

Annèxas